Stefan Janas
społecznik, patriota, wizjoner
Paweł A. Budziński
Stefan Janas
społecznik, patriota, wizjoner
Opoczno 2021
Wydawca:
Biblioteka Publiczna im. Stefana Janasa w Opocznie Plac Kościuszki 15, 26-300 Opoczno
Tel.: 44 755 25 66 Projekt okładki:
Wioletta Kowalczyk Opracowanie graficzne:
Andrzej Kucharczyk - Agencja Wydawnicza PAJ-Press
© by Biblioteka Publiczna im. Stefana Janasa w Opocznie
© by Paweł A. Budziński ISBN 978-83-932931-7-9
Produkcja:
Agencja Wydawnicza PAJ-Press
Spis treści
Część 1.
BIOGRAFIA ... 7
W zaborze rosyjskim ... 11
Okupacja austro-węgierska ... 15
Służba w radzie przybocznej komisarza rządowego ... 16
Organizacja uroczystości patriotycznych ... 17
Pierwsze opoczyńskie czasopismo i POW ... 21
Działalność samorządowa i przejęcie władzy z rąk okupanta ... 23
Po odzyskaniu niepodległości ... 25
Rada Delegatów Robotniczych ... 25
Na stanowisku burmistrza ... 28
W Armii Ochotniczej ... 31
Inne zasługi Janasa ... 33
Zakończenie ... 35
Kalendarium ... 37
Część 2. ANTOLOGIA POEZJI STEFANA JANASA ... 41
Wiersze osobiste ... 43
Wiersze patriotyczne ... 46
Utwory rewolucyjne ... 51
Wiersze o miłości ... 55
Wiersze humorystyczne ... 58
Bibliografia ... 61
FOTOGRAFIE ... 63
Część 1.
BIOGRAFIA
9
W
2020 r. minęło 100 lat od śmierci Stefana Janasa, wybit- nego opoczyńskiego społecznika, samorządowca, patrio- ty, który oddał swoje życie w walce o niepodległość Polski. Choć do dziś żywa jest pamięć o nim, to paradoksalnie jest to postać o której wiadomo niewiele. Do tej pory nie powstało żadne opra- cowanie, które podsumowałoby fakty związane z jego życiem i działalnością. Próbą takiego ujęcia jest niniejsza publikacja, opracowana na prośbę dyrektora Miejskiej Biblioteki Publicznej w Opocznie Jerzego Misiurskiego.Życie Stefana Janasa, jak wielu jemu współczesnych można podzielić na trzy wyraźne okresy, określone przez zewnętrzne wydarzenia historyczne i odmienne warunki społeczno-poli- tyczne.
11
W zaborze rosyjskim
Stefan Antoni Janas urodził się 17 stycznia 1867 r. w Paradyżu w powie- cie opoczyńskim. Jego rodzice, Jan i Józefa z domu Szwarc, prowadzili gospodarstwo rolne. Wychowywał się w patriotycznej, głęboko wierzącej rodzinie katolickiej. Z powodu braku odpowiednich szkół w Opocznie, chcąc zdobyć wykształcenie, jak wielu jego rówieśników wyjechał do Tomaszowa Rawskiego, jak wówczas nazywano Tomaszów Mazowiecki.
Następnie naukę kontynuował w Warszawie, gdzie w Szkole Rzemiosł zdobywał zawód stolarza. Nie jest do końca jasne, czym zakończył edu- kację, gdyż w przyszłości będzie miał problem z przedstawieniem świa- dectwa ukończenia tej szkoły. Przez dłuższy czas mieszkał i pracował w Warszawie, a w rodzinne strony powrócił najprawdopodobniej dopiero w 1904 r. Osiadł w Opocznie i zawarł związek małżeński ze Stanisławą z Ignerowiczów. W Warszawie, a być może jeszcze w Tomaszowie zetknął się z Polską Partią Socjalistyczną. Jako patriota wrażliwy na niesprawie- dliwość społeczną, związał się z nią na całe długie lata, a przez to ze śro- dowiskiem Józefa Piłsudskiego.
Janas miał całe mnóstwo różnych pomysłów, ale brakowało mu kapi- tału na ich realizację. Jego pasją były kino i teatr, które były dla niego środkami edukującymi masy. Przy wsparciu rodziny Hübnerów założył amatorski zespół Towarzystwa Miłośników Sceny, który wystawiał dra- maty o tematyce historyczno-patriotycznej. W styczniu 1904 r. Stefan Janas wystąpił z prośbą o koncesję na otworzenie w Opocznie księgarni wraz z czytelnią. Jak sam w niej pisał, zamierzał sprzedawać książki we wszystkich ważniejszych językach europejskich, w tym publikacje reli- gijne i elementarze, nuty, czasopisma i gazety, łącznie z ich prenumeratą.
Chciał prowadzić również bibliotekę i czytelnię – wypożyczalnię. Książ-
12
ki miały być udostępniane dwa razy w tygodniu, w czwartki i niedzie- le, przy opłacie od 2 do 5 kopiejek za wolumin. To właśnie przy okazji starania się o tę koncesję Janas deklarował ukończenie Szkoły Rzemiosł w Warszawie, ale nie zdołał przedłożyć świadectwa jej ukończenia. Być może niekompletność dokumentów przyczyniła się do tego, że w marcu jego prośbę rozpatrzono odmownie.
Kiedy Rewolucja 1905 r. dotarła do Królestwa Polskiego, przy bardzo aktywnym udziale PPS, w wielu miastach rozpoczęły się strajki i demon- stracje. Wówczas Stefan Janas zorganizował w Opocznie parę mniejszych manifestacji, a przede wszystkim w marcu 1905 r. urządził pochód pa- triotyczny z prawdziwie teatralną inscenizacją kruszenia symbolicznych kajdan, krępujących Polskę.
Wiedzę na temat tego, jak w tym czasie wyglądało miasto zawdzię- czamy również Janasowi, który na łamach „Tygodnika Polskiego” nr 35 z dnia 1 września 1905 r. opublikował następujący opis:
Prócz instytucji rządowych znajdują się w Opocznie: Szpital Ś-go Wła- dysława, przytułek dla starców, szkoły: dwuklasowa męska i jednoklaso- wa żeńska, pensjonat, straż ogniowa ochotnicza, teatr amatorski, łaźnia parowa, dwa ogrody publiczne, kilkanaście chederów [szkółka żydowska]
i bóżnica. Cmentarzów jest cztery: dwa katolickie i dwa żydowskie. Jeden z katolickich cmentarzy, przy kościołku Ś-tej Maryi Magdaleny, służy tak- że dla prawosławnych i ewangelików. Opieka lekarska składa się: z dwóch doktorów, - z których jeden jest lekarzem powiatowym, a drugi szpital- nym, - jednego weterynarza, dentysty oraz czterech felczerów, - jednego katolika – trzech żydów, posiadających razury. Miasto podzielone jest na trzy rynki i trzydzieści szerokich brukowanych ulic następujących na- zwisk: Stare Miasto, Warszawska, Kościelna, Garncarska, Piwna, Długa, Kołomurna, Szewcka, Szkolna, Grobelna, Mostowa, Żydowska, Błotna, Kulikowska, Gęsia, Browarna, Szpitalna, Koński-Targ, Potrkowska [błąd w druku – Piotrkowska], Germanowska, reszta bez nazw. Na jednym z rynków stoi kolumna z kamienia ciosowego, wybudowana kosztem włościan na pamiątkę uwłaszczenia. Przy pryncypalniejszych ulicach tro- tuary są z kamienia ciosowego. Ulice oświetlone są: naftowemi i naftowo- -żarowemi latarniami. Studni-pomp ze zdrową i smaczną wodą jest czte- ry. Domów po większej części murowanych, piętrowych z krytemi blachą dachami jest 330. Z tych na pierwszem miejscu z jakim takim smakiem estetycznym i elementarnymi wygodami hygieny zbudowanemi postawić
13 można trzy; reszta zaś to mniej więcej nieźle sklecone koszary, które prócz wilgocią i robactwem niczem się więcej nie odznaczają.
Rewolucyjne wydarzenia 1905 r. doprowadziły do szeregu pozytyw- nych zmian w Królestwie Polskim, m.in. otworzyły możliwość tworzenia polskich instytucji i organizacji społecznych. Na tej fali w 1906 r. została utworzona w Opocznie spółdzielnia Stowarzyszenie Spożywców „Przy- szłość”. Za jej założyciela i kierownika powszechnie uważa się Stefana Janasa. Wynika to ze wzmianki zawartej w „Kronice Opoczna”, spisanej na przełomie lat 1927 i 1928 na polecenie ówczesnego starosty opoczyń- skiego. Zygmunta Kotłubaja przez sekretarza magistratu Stanisława Ucholca. Janas został kierownikiem tej spółdzielni, a rzeczywiste grono jej założycieli było większe i zapewne należał do niego także Tomasz Jaku- bowski, pochodzący z Dęborzeczki poseł do Rosyjskiej Dumy Państwo- wej, członek Zarządu Stowarzyszenia Spożywców „Przyszłość”, w latach 1919-1922 poseł na Sejm Ustawodawczy II RP. Być może autor „Kroniki”
nieumyślnie pomylił dwie różne firmy, ponieważ nieco później, w maju 1914 r. założone zostało Towarzystwo Przemysłowo-Handlowe St. Janas i S-ka w Opocznie. Początkowo rozwijało się ono całkiem dobrze. Jednak- że I wojna światowa, a przede wszystkim funkcjonowanie na okupowa- nych terenach byłego zaboru rosyjskiego podwójnej waluty, przyczyniło się do tego, że w 1916 r. spółka została zamknięta ze stratą 8000 rubli. Nie czekając na spadek wartości towarzystwa, w marcu 1917 r. rozwiązano je, a wszystkie zobowiązania finansowe i długi przejął na siebie jego dotych- czasowy kierownik, Stefan Janas. Dzięki temu możliwe było jeszcze wy- płacenie każdemu z udziałowców po 1200 rubli, co stanowiło dwukrotną wartość ich wkładów założycielskich.
Życie Stefana Janasa w okresie zaboru rosyjskiego nie było usłane ró- żami. Nie krył się z socjalistycznymi sympatiami. Wkrótce stał się ofiarą rosyjskich represji, prawdopodobnie z aresztowaniem włącznie. Jednak- że jego najlepszy czas miał dopiero nadejść po opuszczeniu miasta przez Rosjan.
