R E C E N Z J E , O M Ó W I E N I A , N O T Y
Ivo Harák, Nepopulární literatura,
Ústí nad Labem 1999, 220 s.
Książka Iva Haráka zatytułow ana Nepopulární literatura została w ydana w 1999 roku przez U niwersytet w Ústí nad Łabą. Całość zbioru tworzy kilkadzie siąt szkiców krytycznych dotyczących czeskiej literatury dwudziestowiecznej. Większość z prac, wchodzących w sklad książki, została wcześniej opublikowana w latach dziewięćdziesiątych w m ateriałach pokonferencyjnych (np. P opulární literatura v české a slovenské kultuře p o roce 1945) oraz popularnych czasopis mach krytycznoliterackich („Obratník”, „Literární noviny”, „Dokořán”, „Akord”, „Host” itd.).
Autor, pracownik uniwersytecki, zajm ujący się czeską literaturą najnowszą, zdradza zainteresowanie tw órczością mało znaną, zepchniętą na m argines litera tury oficjalnie akceptowanej przez państwo i czytelników. W ostatnim szkicu książki Pročj e dnes literatura »nepopulární«, będącym równocześnie artykułem z roku 1997 („D okořán” 3/9, s. 35-36), H arák podaje w sposób bezpośredni po wody niepopulam ości „am bitniej” literatury wśród w spółczesnych odbiorców, a w sposób pośredni powody jeg o zainteresow ania właśnie tą literaturą. W iną za odrzucenie literatury na obrzeża kultury, masowo rozpowszechnianej i po wszechnie akceptowanej, obarcza on strukturę współczesnego świata, w którym wszelkie informacje są podaw ane w taki sposób, że nie m uszą podlegać ju ż indy widualnej „obróbce myślow ej” , deszyfracji. Tym czasem literatura w ym aga od czytelnika wysiłku intelektualnego, często autorefleksji, a przede wszystkim cza su. Niepopularność literatury wynika z tego, że nie przedstaw ia ona rzeczyw isto ści jako tworu prostego i łatwego w odbiorze w taki sposób, w jaki je st ona pre zentowana w mediach. M edia nie pom agają w rozpowszechnianiu tw órczości li terackiej; jeśli ju ż mówi się w nich o now o powstającej poezji czy prozie, zazw y czaj odbywa się to na m arginesie om aw iania życia sam ego twórcy. Literatura przestaje być w artością sam ą w sobie, staje się we współczesnym świecie jedynie dodatkiem do osoby autora.
Warto prześledzić, ja k ą literaturę przede wszystkim uznał A utor za tę „niepo pularną”, czy w swym podziale kierował się szczególnymi kryteriami. Już przy pierwszym, pobieżnym zetknięciu się z pracą Haráka, rzuca się w oczy fakt, że opisani twórcy to w przeważającej liczbie poeci (przede w szystkim mężczyźni, opisanych kobiet je st stosunkowo niewiele, między innymi: A nna Pamm erová,
Pavla Kytlicová, Zdena Salivarová, Jana M ichalcová), mniej je s t szkiców oma wiających dzieła prozatorskie, a najmniej tych, dotyczących krytyki historyczno literackiej. Powód niepopulam ości poetów byw a różny. Często je st nim to, że au tor bywa! wyłączony z oficjalnego obiegu przez kom unistyczną władzę, cenzura nie pozw alała mu, aż do lat dziew ięćdziesiątych, włączyć się w życie kulturalne. Przym usow e milczenie tw órcy doprow adzało do tego, że powszechnie był on nie znany lub znany był jedynie w ąskiem u gronu swych przyjaciół.
D rugą przyczyną niepopulamości bywało skomplikowanie stylistyczne i stru kturalne niektórych utworów, doprow adzające do tego, że krąg ich czytelników bywał bardzo wąski, a literatura stawała się niezrozum iała naw et dla dobrze wy kształconego czytelnika. Zarzut nadmiernego kom plikow ania struktury wiersza, pow ielania znanych, a przez to zbanalizow anych motywów poetyckich, nadmier nego ozdabiania utworów, piętrzenia ciągów m etafor (czasem zbytnio zinte- lektualizowanych) często byw a przez Haráka powtarzany. W większości analizo w anych przez siebie przypadków podaje on źródła inspiracji twórców, wzorce poetyckie, do których nawiązywali i z których czerpali, zaczynając sw ą literacką karierę. A utor omawianej pracy nie widzi w owym inspirowaniu się nic złego pod w arunkiem , że tomik nie je st kliszą poetycką, sam wnosi do literatury pewne war tości, a je g o zawartość je st nowatorska, mimo naw iązań i aluzji do twórczości in nych.
Artykuły Haráka nie są„laurkam i” pośw ięconym i pominiętym przez ogół od biorców literatom. Zwykle koncentruje się on najednym tom iku lub dwóch zbior kach, które ze sobą porów nuje; obok zalet w ym ienia ich wady, które ostro ko mentuje. Tak jest choćby w przypadku mało znanego w Czechach Ladislava N o váka, któremu zarzuca on niezrozumiałość, pow stającą podczas łączenia kon strukcji eksperymentalnych i aw angardowych z elem entam i tradycyjnym i (poe zja surrealistyczna, będąca zarazem grą i mająca zaangażow ać em ocje czytelnika, dlatego je st napisana w taki sposób, by cały czas w ymagać od odbiorcy koncen tracji i uwagi), podobnie rzecz się przedstaw ia w przypadku M artina Jirousa, któ rem u H arák stawia zarzut pow ielania siebie samego, zam ykania się w świecie swych poglądów, nieufności w stosunku do tw órców , m ających choćby trochę in ny punkt w idzenie od niego samego.
A utor wytyka poetom niepotrzebne przesycanie wierszy ornamentyką, często pozbaw ioną świeżego poetyckiego znaczenia. N ie akceptuje takiego języka, któ ry do poezji nie wnosi ze sobą nic nowego. Jest w stanie zaakceptować wulgaryz- my, język mówiony, śmiałe obrazy erotyczne, szokującą metaforykę, ale pod wa runkiem, że tw orząone w kontekście utworu now ąartystycznąjakość. Stąd wyni ka sym patia Haráka do tw órców awangardowych, undergroundowych; w jego książce pojaw iają się nazw iska takich autorów ja k w łaśnie Martin Jirous (w la tach sześćdziesiątych związany z zespołem rockowym D G -307, nawiązujący w poezji do twórczości Egona Bondego), Jo sef Topol (A utor w zbiorze umieszcza dokładną analizę powieści Topola pod tytułem Anděl) czy Karel Šebek (dla
go literatura jest form ą eksperym entu nad sobą samym, terapią, pozw alającą od ciążyć zm ęczoną psychikę).
Oprócz nazwisk mało znanych tw órców, debiutujących niedawno, w latach dziewięćdziesiątych, na stronach N epopulární literatury pojaw iają się imiona znane doskonale, jak choćby: Petr Bezruč, Milan Kundera, Ivan Slavík czy Josef Skvorecký. Jednak nawet jeśli Harák pisze o nich, analizuje ich mniej popularne dzieła albo przypatruje im się pod nieco innym kątem , przytaczając now e argu menty na potwierdzenie swych tez. I tak na przykład analizuje poetycki, socreali styczny debiut Kundery Poslední máj. W tym tendencyjnym poemacie H arák sta ra się odnaleźć motywy i środki ekspresji, będące później podstaw ąprozy K unde ry, skierowanej przeciwko wszelkiej ideologii, wkraczającej w życie osobiste człowieka. Podobnie zaskakującą m etodą posługuje się w odniesieniu do innych znanych postaci czeskiej literatury. K siążkę J. Škvoreckiego Příběh inženýra lidských duší porównuje z utworem żony czeskiego pisarza pt. Hnůj zem ě, który powstał mniej więcej w tym sam ym czasie, co Příběh..., rów nież za granicą, w Kanadzie. Owo zestawienie prowadzi do zaskakujących w niosków, ukazuje także różnice w m etodzie twórczej i światopoglądzie małżonków.
Metodę zestawiania kilku nawiązujących do siebie tekstów lub tekstów o po dobnej tematyce stosuje Harák rów nież w odniesieniu do opracowań historyczno literackich bądź biografii poetów. Poprzez porów nanie dostrzega on nie tylko po dobieństwa i różnice między pracami, pisze rów nież o ich w alorach artystycz nych, które jeszcze bardziej są widoczne w danym kontekście. Tak je st w przypa dku oceny kilku książek dotyczących życia i twórczości Jakuba Demla. Harák opisuje prace Jiřego Oliča, A loisa Plichta, Stanislava Vodički oraz Josefa Pen- čika, ukazując przy okazji wady tych książek: pomijanie pewnych ważnych faktów z życia twórcy (Olič), przeoczanie relacji intertekstualnych między utworami Demla i wierszami innych (Plicht), brak dążenia do podsum owania i uogólnienia (Vodička) czy błędy m erytoryczne, w ynikające z powierzchownej lektury utw o rów (Penčík).
Teksty dotyczące Demla w skazują na jeszcze jeden obiekt zainteresowania Iva Haráka. Jest nim zespół twórców skupionych w okół m iejscowości Tasov. N i mi zajm uje się Autor dość dokładnie, nawet tytuły artykułów św iadczą o tym, że pisarze zamieszkujący ten teren stanow ią dla niego zwarty zespól, wpływający na siebie i wzajemnie się inspirujący. Pisze więc nie tylko o Demlu (D a lš íz Tasov- ského okruhu), lecz również o V odičce, któremu pośw ięca sporo m iejsca (Básník prózy Stanislav Vodička), o kochance Demla, pisarce Kytlicovej, Janie Zahrad
níčku, Karolu Švéstce i innych.
Większość prac Haráka dotyczy poezji i poetów. A utorajednak nie interesuje sama treść analizowanych utworów, koncentruje się on na warsztacie om aw ia nych twórców, przede wszystkim wskazuje na ich wzorce stylistyczne (naw iązu jące bądź do indywidualnego tw órcy, bądź do danego kierunku w ogóle) oraz m e tryczne. Odsłania zależności między w spółczesną literaturą czeską a poezją baro
ku (np. poezja filozoficzna i religijna Rotrkela), surrealizm em , awangardą oraz undergroundem. Zw raca rów nież baczną uwagę na kierunek, w jakim ewoluuje literacka twórczość każdego z wym ienionych przez siebie twórców. Żaden z to mików nie jest opisany oddzielnie, H arák um ieszcza go w kontekście innych prac danego autora, by m óc wskazać, jak się rozw ija warsztat pisarski twórcy, czy - odwrotnie - ukazać, że się nie rozw ija (od czasu poprzedniej publikacji).
O ddzielającą się wyraźnie grupę artykułów stanow ią prace poruszające pro blem syntez historycznoliterackich, których napisanie Harák traktuje jak o trudne zadanie, wymagające wiedzy, zdolności syntezy i analizy, a przede wszystkim umiejętności wyboru spośród ogromnej ilości tekstów i twórców. Harák, sam będący krytykiem literackim, ostro ocenia innych krytyków, potrafi jednak obie ktywnie wskazać zalety ich syntez, a także docenić wkład pracy. W polemice z treścią zbioru uwag Jungm anna (D obrodružství výkladu) nie zgadza się z umie szczaniem w opracowaniach obok siebie twórców utalentow anych oraz tych mniej uzdolnionych, podczas omaw iania recenzj i M ilana Suchom ela (które uzna je za bardzo dobre) wytyka autorowi niedocenianie pew nych faktów historycz nych i prądów literackich. Podobnie je st przy okazji om aw iania syntezy Jiřego Holego (Česká literatura 4. O d roku 1945 do současnosti) c zy studiów krytycz nych Kratochvíla (Příběhy příběhu), obok w ymienienia zalet opracowań, sko m entowania zawartości, znajduje się również wykaz błędów różnego typu, skrzę tnie wynotowanych przez Haráka.
Nepopulární literatura to książka, w której poszczególne teksty nie są ze sobą powiązane według klucza chronologicznego, artykuły nie są zamieszczone w ta kiej kolejności ich publikacji w czasopismach. Nie ma rów nież sztywnego po działu według gatunków, o których mowa w pracy. Choć Harák rozpoczyna szki cem dotyczącym Beera, który urodził się w 1833 roku, a kończy pracą poświę coną Janie M ichalcovej, urodzonej w 1971 r., podziału w edług daty narodzin tw ó rcy również sztywno się nie trzyma. Jedyną pew ną c e c h ą łączącą zbiór w całość, je st kryterium „niepopulam ości” literatury w szystkich opisanych przez Haráka twórców. I właśnie to kryterium stanowi o wartości poznawczej książki, która analizuje fakty, nie będące pow szechnie dostępne i znane każdemu.
Problemem podczas lektury pracy Haráka je st edytorski kształt książki. Nie m a spisu treści, co wobec braku chronologii um ieszczonych tekstów, o którym wspominano wcześniej, może pow odować trudności w odnalezieniu konkretnego szkicu krytycznego. Innym problemem , rów nież natury edytorskiej, są bardzo małe odstępy między wierszami, co powoduje, że tekst jest nieprzejrzysty i trud ny do odczytania. Te usterki techniczne są w łaściwie jedynym utrudnieniem dla czytającego; pod względem treści N epopulární literatura stanowi doskonale źródło informacji dla każdego, kto interesuje się najnow szą literaturą czeską.
Anna Janik, Opole
