Tomasz Ratajczak
Kilka słów o sztuce zdobienia książki
: wspomnienie wadowickiej wystawy
zorganizowanej w 1907 roku
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 7, 14-16
Tomasz R atajczak
Kilka słów o sztuce zdobienia ksiqżki.
W s p o m n ie n ie w a d o w ic k ie j w y s ta w y z o r g a n iz o w a n e j
w 1907 roku.
W d n ia c h 2 4 s ie rp n ia - 5 w r z e ś n ia 1 9 0 7 ro k u 1 z o rg a n iz o w a n o w W a d o w ic a c h w y s ta w ę o c h a ra k te rz e p rz e m y s ło w o -ro ln ic z y m . J e j p o m y s ło d a w c ą b ył in ż. K. K łę b- k o w s k i, z a ło ż y c ie l i p rz e w o d n ic z ą c y p o w o ła n e g o s p e c ja ln ie w ty m c e lu k o m ite tu o rg a n iz a c y jn e g o w ysta w y. T ru d n o je s t o kre ślić, w ja k im d o k ła d n ie m ie jscu z lo k a liz o w a n o p u n k t w y s ta w ie n n ic z y . B y ć m o ż e p rz e z n a c z o n o n a te n c e l z b u d o w a n y p o d ko n ie c X IX w ie k u o b ie k t w a d o w ic k ie g o T o w a rz y s tw a G im n a s ty c z n e g o „S o k ó ł” b ą d ź o d d a n y d o u żytku k ilk a la t p o n im o b s z e rn y b u d y n e k C z y te ln i M ie s z c z a ń s k ie j. J e d n e g o n a to m ia s t p o w in n iś m y b y ć p e w n i - w y b ra n ie W a d o w ic na s ie d z ib ę w y s ta w y u m a c n ia ło ic h p o z y c ję w ś r ó d n a jw a ż n ie js z y c h o ś ro d k ó w m ie js k ic h w ó w c z e s n e j G a lic ji Z a c h o d n ie j2 , a ju ż n a p e w n o m o g ło z a p e w n ić m ia s tu o d p o w ie d n i ro z g ło s .
Z o p u b lik o w a n y c h n a ten te m a t te k s tó w o d n a la z łe m d o te j p o ry je d e n . M a m tu n a m yśli s p o s trz e ż e n ia K. K o rw in a , a u to ra p o m ie s z c z o n e g o w „P o ls k im P o ra d n ik u G ra fic z n y m ” s p ra w o z d a n ia z a ty tu ło w a n e g o W y s ta w a w W a d o w ic a c h 3 . P rz y b liż m y i p o k ró tc e s k o m e n tu jm y tę w y p o w ie d ź .
N a p ie rw s z y rz u t o k a w y d a je s ię rz e c z ą d z iw n ą , że w s p ra w ie n a d s k a w iń s k ie j im p re z y z a b ra ł g ło s z n a w c a s z tu k i g ra fic z n e j. M o ż n a to je d n a k ła tw o w y tłu m a c z y ć . O tó ż w ś ró d n a g ro d z o n y c h w ó w c z a s e k s p o n a tó w z n a la z ły s ię w y tw o ry re p re z e n tu ją c e ta k z w a n ą s z tu k ę s to s o w a n ą - d ru k a rs tw o i g a łę z ie m u p o k r e w n e , a ju ry k o n k u rs u w y r ó ż n iło ta k ż e d ru k i w a d o w ic k ie . J a k p is z e s p ra w o z d a w c a , re la c jo n u ją c y n a ła m a c h „P o ra d n ik a ” k o ń c o w y w e r d y k t ju ro ró w - ,,[...] p ra c e z n a n e j d ru k a rn i F r. F o 11 i n a w W a d o w ica ch w y k a z a ły c h w a le b n ą s ta ra n n o ś ć i c z y s to ś ć w w y k o ń c z e n iu ", c o ś w ia d c z y „ o z n a c z n e m te ch - n ic z n e m w y r o b ie n iu k ie ro w n ik a , p . S t. S ta r o s t k i'* , k tó ry - to ju ż n a s z a u w a g a - z a rz ą d z a ł firm ą n a c z a s p o d ję ty c h p rz e z k o le jn e g o z je j s p a d k o b ie rc ó w s tu d ió w w ie d e ń s k ic h . Z d ru g ie j je d n a k s tro n y - d o d a je w n a s tę p n y m z d a n iu K o rw in - „[...]
tru d n ie j s ię d o s z u k a ć w ty c h » s o lid n y c h ro b o ta c h « [...] a rty s ty c z n y c h a s p ira c y i. N ie je s t to z re s z tą w in ą d ru k a rn i, k tó r a p r a c u je w o d m ie n n y c h w a ru n k a c h o d o fic y n k r a k o w s k ic h i r o d z a j w y k o n a n ia z k o n ie c z n o ś c i d o s tr a ja ć m u s i d o p r o w in c jo n a l n y c h u p o d o b a ń s w o ic h o d b io r c ó w ’6 .
R ze c z y w iś c ie , k o m e n tu ją c p o w y ż s z ą w y p o w ie d ź o ra z m a ją c na u w a d z e d o ty c h c z a so w e u sta le nia 6, n a le ż y p rzyzn a ć ra cję a u to ro w i cyto w a n y c h słów , ty m b a rd zie j że m n ie j w ię ce j d o p o czą tkó w X X w ie k u w a d o w ic k ie k sią żki p rz e z n a c z o n e b yły w g łó w nej m ie rz e d la c z y te ln ik a m n ie j w y m a g a ją c e g o . N ie z n a c z y to je d n a k , że w ó w c z e s n y c h p ro p o z y c ja c h re p e rtu a ro w y c h F o lty n o w s k ie j d ru k a rn i b ra k o w a ło p ro d u k tó w w y ją tk o w y c h - w s z a k firm ę tę o p u s z c z a ły od cza s u do cza s u p ra w d z iw e a rc y d z ie ła s z tu k i d ru k a rs k ie j7. K o n ty n u u ją c ó w k o m e n ta rz d o d a jm y, że d ru k i o p ra w d z iw ie a rty s ty c z n y m w y g lą d z ie z a c z ę ły o p u s z c z a ć n a d s k a w iń s k ą o fic y n ę p o ro ku 1 90 7, a w ię c
z ch w ilą o b ję c ia je j p rz e z n a jm ło d s z e g o z F ra n c is z k ó w F o łtyn ó w , p o d p is u ją c e g o się n a z w is k ie m F o ltin . Z a p e w n e z m ia n ę tę w y m u s iły d o ś w ia d c z e n ia z d o b y te p o d c z a s z a ko ń czo n ych w tym sa m y m ro ku s tu d ió w in ż yn ie ryjn ych m ło d e g o s p a d k o b ie rc y - to po p ierw sze ; p o d ru gie - n ie b e z z n a cze n ia b ył u dzia ł firm y w w ysta w ie .
S n u ją c p rz y p u s z c z e n ia , ż e d z ię k i o m a w ia n e j im p re z ie m o g ło u łe c p o p ra w ie z d o b n ic tw o w a d o w ic k ic h k s ią ż e k (z w ra c a m w ty m m ie js c u u w a g ę n a s ta r a n n ie o p r a c o w a n e b ib lio fils k ie w y d a n ia u tw o r ó w E. Z e g a d ło w ic z a z la t d w u d z ie s ty c h u b ie g łe g o w ie k u 8), p o w ró ć m y d o w y w o d u o b s e rw a to r a k o n k u rs o w y c h z m a g a ń .
Z n a c z n ie s u ro w ie j o d n ió s ł s ię K o rw in d o p ro p o z y c ji z a k ła d u lito g ra fic z n e g o M . S a ib y . Z d a n ie m s p ra w o z d a w cy, w p ro p o z y c ji w y s ta w ie n n ic z e j k ra k o w s k ie j d ru k a rn i, k tó re j s ie d z ib a u s y tu o w a n a b y ła tu ż o b o k T o w a rz y s tw a P o ls k ie j S z tu k i S to s o w a n e j, z n a la z ła s ię z a le d w ie je d n a p ra ca “ o rz e c z y w is te j w a rto ś c i a rty s ty c z n e j' - a fisz P. S ta - c h ie w ic z a . „Z a k ła d o w i tem u, k tó ry ro z p o rz ą d z a ta k z n a c z n y m i ś ro d k a m i te c h n ic z n y m i - c z y ta m y n a s tro n ie s ió d m e j p rz y w o ły w a n e g o p e rio d y k u - r a d z im y s z c z e rz e , a ż e b y z a m ia s t w n ie s k o ń c z o n o ś ć o d g rz e w a ć w zory, z a p o ż y c z o n e z n ie m ie c k ic h P ra c h tw e rk ó w , z a p o z n a ł s ię b liż e j z m a te r y a la m i s w o js k ie g o z d o b n ic tw a i d o ty c h c z a s o w ą p ra c ą k ra k o w s k ic h a rty s tó w /'.
„O k a z a le w y s tą p iły - to d a ls z y c ią g w y p o w ie d z i re la c jo n u ją c e g o w a d o w ic k ą w y s ta w ę o b s e rw a to ra - k ra k o w s kie z a k ła d y a rty s ty c z n e j re p ro d u k c ji: T a d . J a b ł o n s k
i e - g o, A. T r y b a I s k i e g o i » Z o r z a « , p rz e d s ta w ia ją c o kazy, w y k o n a n e te c h n ik ą ta k s u b te ln ą , ż e p o w in n a p rz e ła m a ć n a s z e » k ra jo w e « u p rz e d z e n ie i z a g ra n ic z n ą k o n k u re n c y ę .”
P o n a d to ś ro d o w is k o a rty s tó w re p re z e n to w a ła A . G ra m a ty k a -O s tro w s k a , a u to r k a p ro je k tu ro z d a n y c h po o g ło s z e n iu w e rd y k tu d y p lo m ó w i n a g ró d w y s ta w o w y c h , o d b ity c h w d ru k a rn i A . R ip p e ra . J a k z a u w a ż a K o rw in , ta k ra k o w s k a a rty s tk a , n a g ro d z o n a z re s z tą p rz e z ju ry n a jw y ż s z ą n a g ro d ą w y s ta w y , z e b ra ła w W a d o w ic a c h “ [...]
n a jc e ln ie js z e s w o je p ra c e z z a k re s u d ru k a rs k ie g o z d o b n ic tw a : a fis z e je d n o - i w ie lo b a rw n e , s to s o w a n e p rz e w a ż n ie d o te c h n ik i lin o le o ry tu , o k ła d k i, o z d o b y k s ią ż k o we", a ta k ż e c ie k a w ie z a p ro je k to w a n e i p ię k n ie w y k o n a n e p o c z tó w k i, e k s p o n o w a
ne w s ą s ie d z tw ie z n a k ó w d ru k a rs k ic h . W s z y s tk ie o n e w y ró ż n ia ć s ię m ia ły „d o s k o n a ły m o p a n o w a n ie m i z ro z u m ie n ie m te c h n ik i, z n a c z e n ia lin ii i b a rw y w d e k o ra c y i, a p rz e d e w s z y s tk ie m s z la c h e tn e m s ty liz o w a n ie m m o ty w ó w s w o js k ic h , ja k ie n ie k tó rzy a rty ś c i n ie w ła ś c iw ie s to s u ją w d ru k a rs k ie j d e k o ra c y i w ic h » p ie rw o tn y m « s ta n ie ta k , ja k w y s z ły z p o d [!] n ie u c z o n e j rę k i n a iw n e g o a rty s ty -c h ło p a .”
R ó w n ie w y s o k o o c e n ił K o rw in k o le jn e p ro p o z y c je w y s ta w ie n n ic z e : z n a k o m ite p ra ce z a k ła d u in tro lig a to rs k ie g o R. Ja h o d y , „[...] d la k tó re g o - ja k p is z e - te c h n ic z
n e k ru c z k i i fig ie lk i n ie s ą n ig d y c e le m , a le ty lk o ś ro d k ie m d o w y d o b y c ia is to tn e g o e fe k tu z p ro je k tó w , d o s ta rc z o n y c h p rz e z a rty s tó w m a la rz y 1’9 ; a ta k ż e - w ty m p rz y
p a d k u w y k o n a n e p rz y u d z ia le J. T y m k o w a - o p ra w y d ru k o w a n y c h d e w o c jo n a lió w , s p o ś ró d k tó ry c h n a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g iw a ł “w s p a n ia ły i u jm u ją c y w d z ię c z n ą k o m p o z y c y ą m sza ł, p ro je k tu a rty s ty m a la rz a p. J. B u k o w s k i e g o."
Z a p e w n e tym i p rz y w o ła n y m i na k o ń cu p rz y k ła d a m i c h c ia ł K o rw in z w ró c ić u w a g ę
S y g n e t W y d a w n ic tw a i D r u k a m i F r a n c is z k a F o ltin a . W a d o w ic e (p o c z ą te k X X w ie k u )
na ro z w ija ją c e się w o w y m c z a s ie in tro lig a to rs tw o a rty s ty c z n e , b a rd z o c z ę s to c z e r p ią c e n a tc h n ie n ie z d o ś w ia d c z e ń p o p u la rn e g o m ie d z y in n y m i w ś ró d g ó ra li b e s k id z kich in tro lig a to rs tw a lu d o w e g o (zw a n o je z ję z y k a c z e s k ie g o k n ih a rs tw e m )10, p o n a d to p o d kre śla ł fakt, że o p a rta n a m o tyw a ch lu do w ych sztu ka m iała sza n sę - tym razem d z ię k i w a d o w ic k ie j w y s ta w ie - z n ó w d o te g o lu du p o w ró c ić , na n o w o s ta ć s ię je g o u d z ia łe m i w ła s n o ś c ią , za co s ło w a w d z ię c z n o ś c i, w y ra ż o n e z re s z tą w p ie rw s z y c h z d a n ia c h p rz y p o m n ia n e j d z iś re la c ji, n a le ż a ły s ię p o m y s ło d a w c o m k o n k u rs u .
T y tu łe m u z u p e łn ie n ia p o d a jm y za K o rw in e m skła d ju ry w d z ia le s z tu ki s to s o w a nej. O tó ż k o ń c o w y w e rd y k t w te j k a te g o rii w y d a li p a n o w ie : L. K. G ó rs k i, kie ro w n ik D ru k a rn i L ite ra c k ie j w K ra k o w ie ; W . P ro k e s c h , re d a k to r „N o w e j R e fo rm y ” ; P. R e p e - to w s k i, in tr o lig a to r , c z ło n e k z a r z ą d u S to w a r z y s z e n ia R ę k o d z ie ln ik ó w " Z g o d a ” ; w re s z c ie - w s p o m n ia n y w y ż e j - S. S ta ro s tk a .
*
T o m a s z R a t a jc z a k j e s t p r a c o w n ik ie m n a u k o w y m In s ty tu tu F ilo lo g ii P o ls k ie j
U n iw e rs y te tu Z ie lo n o g ó r s k ie g o i o d k ilk u la t z a jm u je s ię h is to r ią w a d o w ic k ie g o d ru k a rs tw a . O p u b lik o w a ł n a te n te m a t k ilk a a rty k u łó w w „W a d o v ia n a c h " o ra z c z a s o p is m a c h n a u k o w y c h .
P rz y p is y
' Informację o tym znajdujemy w kronice klasztornej 0 0 . Karmelitów w Wadowicach. W ostat nich dniach nakładem W adowickiego Centrum Kultury ukazała się publikacja W adowice w zapiskach klasztornych kronikarz, wybór i opracowanie Czesław Gil OCD, Wadowice 2002. 8 W świetle najnowszych ustaleń, na przełom ie XIX i XX wieku W adowice należały do ścisłej czołówki ośrodków miejskich byłego księstwa oświęcim skiego i Zatorskiego (M. D r o z d, Organizacja i działalność gminy m iejskiej w W adowicach w latach 1866-1914, [w:] Królew skie wolne m iasto W a dow ice. S tudia z d ziejów i ustroju m iasta, red. A, Now akow ski, W arszawa 1994, s. 77).
3 Zob. K, K o r w i n, Wystawa w Wadowicach, “ Polski Poradnik Graficzny” 1908, z. 1, s. 6 -7 . 4 Tamże, s. 6 (każdy z przytoczonych tu cytatów pochodzi z tego sam ego tekstu; w cytow a
nych fragm entach artykułu Korwina zachowuję oryginalne je go brzmienie i pisownię). 5 Por. A. A l e k s i e w i c z (Drukarstwo w Rzeczypospolitej Krakowskiej i Galicji Zachodniej
w latach 1815-1860, W rocław 1976, passim ), J. S ł a w i ń s k i e g o (Polskie drukarstwo. Historia drukowania typograficznego i sztuki typograficznej w Polsce w latach 1473-1939, W rocław 1996, s. 116 i nast.).
6 Zob. m. in. T. R a t a j c z a k, W adowickie drukarstwo w XIX i pierwszej połowie XX wieku, “ Roczniki Biblioteczne” t. XLIV (2000), s. 135 i nast.
7 Zob. m. in. T. R a t a j c z a k, Zawartość i cechy wydaw nicze publikacji wydanych przez Fołtynów z W adow ic w latach 1 8 6 7 -1 8 9 6 , [w:] Kraków - Lwów. K siążki, czasopism a, biblioteki XIX i XX wieku, t. IV, red. J. Jarowiecki, Kraków 1999, s. 173.
8 Zob. np. numerowane egzemplarze wydanej na ręcznie czerpanym papierze Ballady o W ow rze E. Zegadłowicza (W adowice 1923). Okładkę dla tego druku zaprojektował J. Mroziński, a całość ozdobiono dziewięciom a drzeworytami ze zbiorów oficyny Foltinowskiej. 9 R. Jahoda (1862-1947) współpracował m. in. z J. Bukowskim , S. W yspiańskim i H.
Uziem-błą (G. S c h m a g e r, Jahoda Robert, [w:] S łownik pracowników książki polskiej, red. I.
Treichel, Łód ź 1972, s. 355.
10 Na tem at kniharstwa ciekaw ie pisze M. G ł a d y s z (Z zagadnień procesów kulturowych pogranicza etnicznego, "Zeszyty Naukowe Uniw ersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnogra ficzne" z. 6 (1972), s. 7 -4 1 ).
