System zaopatrzenia emerytalnego
twórców
Palestra 28/11(323), 23-37
1984
W tych bow iem o sta tn ic h sy tu a cjach n a stę p u je o ddalenie pow ództw a, gdyż b r a k je s t fak tó w sta n o w iąc y ch o zupełności lu b w ym agalności zobow iązania, tj. fa k tó w w sk azan y ch przez p raw o m a teria ln e, fak tó w p raw n y ch sen su stricto, a n ie ja k w sy tu a cji czasow ej niedopuszczalności drogi sądow ej — b ra k fa k tu procesow ego.
T ra fn ie p o d a je W. B roniew icz, że pow ództw o dotyczące św iadczenia n ie w y m a g a l- nego o k re śla n e je s t często m ianem przedw czesnego i że przedw czesność pow ó d ztw a m oże m ieć ró żn y c h a ra k te r.24 Je d n ak ż e gdyby n a w e t p rzyjąć, że czasow a n ie d o puszczalność d ro g i sądow ej je s t je d n y m z rodzajów przedw czesności pow ództw a, to trze b a jed n o cześn ie stw ierd zić, iż odm ienność tego ro d za ju p rzedw czesności od pozostałych — ze w zględu n a procesow y c h a ra k te r fa k tu w y cz erp an ia p o stę p o w an ia pozasądow ego — pociąga za sobą odm ienność skutków , tj. p row adzić m oże n ie do o d d a le n ia pow ództw a, lecz do odrzu cen ia pozw u.
C elem n iniejszego a r ty k u łu je s t dorzucenie — n a szalę d y sk u sji n a d c h a r a k te re m p ra w n y m u za le żn ie n ia sądow ego dochodzenia roszczeń cd -w yczerpania p o stęp o w a n ia pozasądow ego — a rg u m e n tu dotychczas n ie przytoczonego przez żadnego z d y sk u ta n tó w . A rg u m e n t te n polega n a w sk azan iu p ro b lem aty k i fa k tó w p ra w n y c h sen su stricto i fa k tó w procesow ych jako asp e k tu nie uw zględnionego w d o tychczaso w ej dyskusji.
T ak o graniczony cel a rty k u łu nie w ym aga p odania pełnej listy p o stęp o w ań po za sądow ych, od uprzedniego w y czerp an ia k tó ry ch uzależniona je s t m ożliw ość sąd o w ego dochodzenia roszczeń. L istę ta k ą — zresztą ciągle z m ien iają cą się, gdyż d ro g a są d o w a w y k a z u je cechy o c h a ra k te rz e d y n a m ic z n y m 25 — podał J . Ja n k o w s k i.2®
N r 11 (323) S y s t e m zaopatrzenia em er yta ln eg o tw órców 23
24 W. B r o n i e w i c z : P rz y c z y n y (...), op. c it., s. 836. 25 Z. R e s i c h : D ro g a s ą d o w a , N P 1973, n r 7—8, s. 979.
2» J . J a n k o w s k i : C z a so w a n ie d o p u s z c z a ln o ś ć (...), op. c it., s. 45 i n.
WOJCIECH SOBCZAK
SYSTEM ZAOPATRZENIA EMERYTALNEGO TWÓRCÓW
Z d n ie m 1 s ty c z n ia 19S4 r. w p r o w a d z o n e z o s ta ły z m ia n y w s y s te m ie za o p a tr z e n ia e m e r y ta ln e g o tw ó r c ó w , d a ją c e tw ó r c o m i a r ty s to m m o ż liw o ś c i p o w a ż n e g o p o d w y ż s z e n ia ś w ia d c z e ń , w t y m ta k ż e ś w ia d c z e ń j u ż p r z y z n a n y c h , je ś li w o d p o w ie d n im t e r m in ie z a in te r e s o w a n y s p e łn i d o d a tk o w e w a r u n k i o k r e ś lo n e p rz e p is a m i. Z e w z g lą d u n a s p e c y fik ą te g o z a o p a tr z e n ia i k o n ie c z n o ś ć w y k ł a d n i c h o ć b y n ie k tó r y c h p r z e p is ó w — a u to r o m a w ia ca ło ść za sa d te g o s y s te m u . 1. W prow adzenie
S ystem ubezpieczenia społecznego tw órców o b e jm u je za o p a trz e n ie e m e ry ta ln e tw ó rcó w i arty stó w . Z ao p a trze n ie to w prow adzone zostało z d n ie m 1 sty czn ia 1974 t. n a p odstaw ie u sta w y z d n ia 27 w rześnia 1973 r. o zao p atrzen iu e m e ry ta ln y m tw ó r c ó w i ich r o d z in 1 oraz rozporządzenia R ady M inistrów z d n ia 29 g ru d n ia 1973 r. i
N r 11 (323>
w sp ra w ie w y k o n an ia u sta w y o zao p atrz en iu em ery taln y m tw órców i ich rod zin * P ro b le m za o p atrz en ia społecznego osób d ziałających w dziedzinie tw órczości a r ty stycznej n a ra s ta ł od w ielu la t. P ierw szy p ro je k t ustaw y p o ja w ił się już w latach, p ięćdziesiątych, ale ro zszerzanie ubezpieczenia społecznego n a pozapracow nicze g ru p y lud n o ści nastąp iło w łaściw ie dopiero po ro k u 1965, tj. od c h w ili w p ro w a d ze n ia ubezp ieczen ia społecznego rzem ieślników .3 Ze stro n y P a ń stw a w ielu tw ó rcó w i a r ty stó w doznaw ało op iek i przez p rzy z n aw an ie przez P re ze sa R ady M inistrów r e n t sp e c ja ln y c h oraz zak u p u dzieł, stypendiów i p rzydziału dew iz n a w yjazd y z a g ra niczne, a dow odem u z n a n ia dla tych ludzi były liczne n ag ro d y i odznaczenia. J e d n ak że u reg u lo w a n ie pow szechnych zasad za o p atrz en ia em ery taln eg o tw órców i a r ty stó w było pow ażnym , now ym dow odem u z n a n ia przez P ań stw o społecznej r a n g i tw ó rcó w i a rty stó w o ra z ich zasług d la k u ltu ry n arodow ej (m ecenat P a ń stw a w dzie dzinie k u ltu ry ).
Z istoty rzeczy założenia o m aw ianego sy stem u ubezpieczenia społecznego m u sia ły p o w ażn ie odbiegać od zasad o b ow iązujących w dotychczasow ych system ach ub ez pieczenia. Nie do p rzy ję cia byłoby zastosow anie tu np. zasad y sa m o w y starc zaln o ści fin an so w e j o bow iązującej w ubezpieczeniu społecznym rzem ieśln ik ó w (sk ład k i w p e łn i p o k ry w a ją w y d atk i n a św iadczenia). Jed n o cześn ie n ie m ałe dochody n ie k tó ry c h osób w k ręg u tw órców i a rty stó w w ytw orzyły w społeczeństw ie m it o w y sokich dochodach każdego tw órcy lub a rty sty . P o n ad to w iadom o, że osiągane do chody n ie m uszą w cale św iadczyć o poziom ie w arto ści arty sty cz n ej lub tw ó rc z e j w y k o n y w an ej pracy, bo — ja k rów nież w iadom o — w ielu w y b itn y c h tw órców lub> a rty s tó w ta k że jeszcze dziś może żyć w b ardzo skrom nych w a ru n k a c h m a te ria l nych. Z różnicow anie w ysokości św iadczeń z za o p atrz en ia em ery taln eg o tw ó rc ó w zm uszało do szu k an ia now ych k ry te rió w tego zróżnicow ania, nie o p arty c h — ja k u p rac o w n ik ó w — n a fak ty c zn y c h zaro b k ach . J e d n ą z podstaw ow ych zasad ubez pieczen ia je s t jego obow iązkow ość. P o w stało w ięc zagadnienie, ja k w o d n ie sie n ia do tej g ru p y osób w p row adzić tę zasadę. Czy z całą surow ością p ra w a należy do chodzić należności sk ładkow ych od osób zalegających, nie zapom inając zarazem 0 tym , że sy stem te n m a być d o b ro d zie jstw e m społecznym i szczególnym dow odem u z n a n ia społecznego? Część osób była ju ż o b ję ta zao p atrzen iem z ty tu łu p o zostaw a n ia w sto su n k u pracy, ale b r a k w n im było elem e n tu szczególnego w y ró żn ien ia p rzy d a n eg o tw órcom i a rty sto m . Z astosow anie now ych rozw iązań, b ard z iej tu od pow iednich, pow odow ało w p ra k ty c e tru d n o śc i in te rp re ta c y jn e , szczególnie n a tle in n y c h system ów .
O becnie m am y ju ż dziesięcioletnią retro sp e k ty w ę sp o jrze n ia n a rea liza cję tego sy stem u zaopatrzenia. Jedno zn aczn ie trze b a stw ierdzić, że system te n je st re a ln ą pom ocą m a te ria ln ą i zabezpieczeniem społecznym . Szczególnie początkow o był to system stosunkow o bardzo k orzystny, k tó ry d aw a ł w p rak ty c e za sym boliczne sk ła d k i w ysokie św iadczenia. P oczątkow o też budził u n iek tó ry ch p ew n e obaw y, czy n ie je s t to p rzy p ad k iem lek k o m y śln e w yd aw an ie społecznych pieniędzy (głów nie n p . dla tw órców ludow ych). N a szczęście, sp ra w a sam a się o b ro n iła i w przyszłości n ie będzie o k az ji do uczenia się n a błędach.
W 1980 r. system ubezpieczenia społecznego tw órców obejm o w ał 12 tys. tw órców 1 a rty stó w . W ypłacano w ted y m iesięcznie: 3 tys. e m e ry tu r, 0,5 tys. r e n t inw alidzkich i około 0,5 tys. r e n t rodzinnych. P rocentow o w yglądało to w sposób n astę p u ją c y : 34°/e sta n o w iły em ery tu ry , 42°/o — re n ty inw alidzkie w w ysokości 6—8 tys. zl * 007
24 W o j c i e c h S o b c z a k
t Dz. U. z 1974 r. N r 1, poz. 1; z m ia n a : Dz. U. z 1904 r. N r 9, poz. 35.
s U s ta w a z d n ia 29 m a rc a 1965 r. o u b e z p ie c z e n iu sp o łe c z n y m rz e m ie ś ln ik ó w (Dz. U. N r 13» 0 0 7 Qtłł
S y s t e m zaopatrzenia e m er ytalnego twórc ów 25 N r 11 (323)
i 40fl/o — re n ty rodzinne w w ysokości do 2,5 tys. zł. W p raw d zie dziś w ysokości te m o g ą uchodzić w naszej ocenie za zb y t niskie, je d n ak ż e w ów czas stan o w iły re a ln ą w a rto ść i pomoc.
N asu w a się tu jeszcze je d n a, b ardzo ogólna, uw aga na tle realizacji tego sy stem u u bezpieczenia. Oto p o w stał dziw ny parad o k s, gdyż ta k k o rzy stn y system u b e z p ie cz en ia nie zn alazł w ielu zw olenników w śród osób, k tó ry m zapew niał te d o b ro d zie jstw a ! T rz eb a było w ielu la t pro p ag o w an ia przez Z ak ład U bezpieczeń S połecz n y ch korzyści płynących z tego ubezpieczenia, w y ja śn ia n ia nieporozum ień i ła m a n ia o p o ró w psychicznych o raz ro b ien ia sw oistej re k la m y przez zw iązki i sto w a rz y sze n ia tw ó rcz e n a rzecz obow iązkow ego ubezpieczenia. N iedocenianie p raw d ziw e j w a rto śc i społecznej tego ubezpieczenia m ściło się potem n ie je d n o k ro tn ie n a ro d z i n a c h d o tk n ię ty c h nieszczęściem . N iestety, nie zaw sze ju ż po fakcie m ożna było pospieszyć z n a jb a rd z ie j k o rz y stn ą pom ocą. W im ię spraw ied liw o ści należy tu z m ocą p o d k reślić, że szczególnie w początkow ym o k resie w d ra ża n ia system u (okres k ilk u la t) Z a k ła d U bezpieczeń Społecznych ch lu b n ie zapisał się w sp raw ie po p raw y losu ty c h ludzi.
2. Z ak res podm iotow y system u
S y stem ubezpieczenia społecznego tw órców o b ejm u je ubezpieczeniem osoby w y k o n u ją c e działalność tw órców lu b arty sty cz n ą, tj. tw órców i a rty stó w , o raz w p e w n y m z a k resie ch ro n i także ich rodziny.
T w ó rcam i, k tó ry ch dotyczy u sta w a, są osoby tw orzące o ry g in aln e dzieła w z a k re sie : lite r a tu r y pięknej, sz tu k plastycznych, m uzyki, fotografii, ch o reo g rafii i l u t n ic tw a arty sty czn eg o , będące przed m io tem p ra w a autorskiego. Za działalność tw ó r czą uw aża się ta k że tw orzenie o ry g in aln y ch d zieł sztuki ludow ej.4 U staw a tr a k tu je sp ra w ę m ery to ry czn ie, a nie czysto fo rm aln ie, nie o g ran ic za w ięc sw ego za k re su n p . w yłączn ie do członków zw iązków i stow arzyszeń tw órczych albo do osób z a j m u ją cy c h się tw órczością p ro fe sjo n a ln ie.
Z u p o w aż n ien ia o m a w ian e j ustaw y R ad a M inistrów zastosow ała jej przepisy do osób w y k o n u jąc y ch d ziałalność a rty sty c z n ą w dziedzinie: sz tu k i a k to rsk ie j, ta n ec z n e j, c y rk o w ej, w dziedzinie d y ry g en tu ry , w okalisty k i, in stru m e n ta listy k i o ra z re ż y serii, pod w a ru n k ie m je d n a k sp e łn ie n ia w y m ag a ń k w alifik acy jn y ch o ra z w y k o n y w a n ia te j działalności w o k reślo n y c h je d n o stk a ch lu b in sty tu cjach .5
U bezpieczenie społeczne te j gru p y osób (tw órców i artystów ) w y k o n u je — tj. u s ta la p raw o do ubezpieczenia, p raw o do św iadczeń z u sta w y o zao p atrzen iu e m e ry ta ln y m tw órców , w ypłaca te św iadczenia, a ta k że u sta la i p rzy jm u je sk ła d k ę n a z a o p atrz en ie e m e ry ta ln e — Z ak ład U bezpieczeń Społecznych. N ato m iast szczegó łow e z a sa d y i try b u z n a w an ia działalności za tw órczą lu b a rty sty c z n ą o k re śla M i n is te r K u ltu ry i S ztuki. W tym zakresie Z ak ład U bezpieczeń Społecznych nie m a i n ie m oże m ieć żadnych k o m p e ten c ji i dlatego w y su w an e w p ew n y m o k resie przez n ie k tó ry c h tw órców (za p o śred n ictw em telew izji) zarzu ty pod a d re se m o d d ziałów ZUS o w ery fik o w a n iu u p ra w n ie ń tw órczych były po p ro stu n ie p o ro z u m ieniem .
R ozporządzenie M in istra K u ltu ry i S ztu k i z d n ia 29 g ru d n ia 1973 r. w sp ra w ie
4 P a tr z : a r t. 1 u s t. 2 (c y t. w y ż e j w p rz y p . 1) u s ta w y z d n ia 27 w rz e ś n ia 1973 r . P a t r z r ó w n ie ż : ro z p o rz ą d z e n ie M in is tra H a n d lu W e w n ę trz n e g o i U słu g z d n ia 2 m a r c a 1982 r . z m ie n ia ją c e r o z p o rz ą d z e n ie w s p r a w ie o k r e ś le n ia is to tn y c h c e c h tw ó c z o ś c i lu d o w e j 1 a r t y s t y c z n e j ja k o d z ia ła ln o ś c i n ie w y m a g a ją c e j u p r a w n ie ń do w y k o n y w a n ia rz e m io s ła (Dz. U . N r 8, poz. 66).
26 W o j c i e c h S o b c z a k N r 11 {323)
u zn a w an ia d ziałaln o ści za tw órczą o raz d z ia ła n ia K om isji do sp ra w Z aopatrzenia E m ery taln eg o T w ó rc ó w 6 o k reśla bliżej, co należy uw ażać za działalność tw órczą w ro zu m ien iu u sta w y . R ozporządzenie to do działalności tw órczej zalicza:
1) w zak resie lite r a tu r y pięk n ej:
a) tw orzenie o ry g in aln y ch lu b tłu m ac ze n ie obcych dzieł literac k ich prozą i w ierszem , jeżeli dzieła ta k ie zostały ogłoszone dru k iem ; dzieła literac k ie sta n o w ią dzieła lite r a tu r y pięk n ej, a w szczególności proza, poezja, utw o ry dla dzieci, now ele, szkice, o p rac o w a n ia, u tw o ry sa ty ry c zn e pisane w ierszem i prozą, k ry ty k a , k o m entarze, przypisy, b ibliografia, w stępy krytyczne, po- słow ia, przedm ow y do dzieł w yżej w ym ienionych,
a) tw o rzen ie o ry g in a ln y c h dzieł lub tłu m aczen ie obcych dziel w form ie scen a riu szy (lib retta), opracow ań, skeczów i inn y ch u tw o ró w słow nych w y k o rzy sty w a n y ch w te a trz e , film ie, ra d iu i te lew iz ji o ra z w operach, o p eretk ach i im p rezach estra d o w y ch ;
2) w za k re sie m uzyki:
tw o rze n ie o ry g in aln y ch dzieł m uzycznych i m uzykologicznych o raz o p racow y w an ie d zieł m uzycznych; 3) w z a k resie sz tu k plastycznych: a) m a larstw o , b) rzeźbę, c) grafik ę, d) a rc h ite k tu rę w n ętrz, e) scenografię,
f) w zornictw o przem ysłow e,
g) k o n se rw a to rstw o zaby tk ó w ruchom ych, h) inne dyscy p lin y plastyczne;
4) w za k re sie fo to g ra fik i:
tw o rze n ie o ry g in aln y ch dzieł — fotogram ów ; 5) w za k resie lu tn ic tw a artystycznego:
bu d o w ę in s tru m e n tó w lu tniczych; 6) w z a k resie sz tu k i choreo g raficzn ej:
tw o rze n ie o ry g in aln y ch u k ład ó w choreograficznych.
D ziałalność w w ym ien io n y ch w yżej dziedzinach stan o w i działalność tw órczą, je że li dzieła będ ące je j w y n ik iem są przed m io tem p ra w a autorskiego.
O sp e łn ie n iu w a ru n k ó w do u zn a n ia działalności za tw órczą lub arty sty c z n ą o rz e k a pow ołana u sta w ą K o m isja do s p ra w Z ao p atrzen ia E m erytalnego T w órców przy M in istrze K u ltu ry i S ztuki. Do zad ań tej K om isji należy u sta la n ie okolicz ności w y m ag an y ch do n ab y c ia p ra w a do za o p atrz en ia em ery taln eg o n a p odstaw ie u sta w y , a w szczególności u sta le n ie:
1) czy działalność m oże być u zn a n a za działalność tw órczą lu b artystyczną, 2) o k resó w d ziałaln o ści tw ó rczej lu b arty sty c z n e j w y konyw anej przed w ejściem
w życie ustaw y,
3) te rm in u rozpoczęcia d ziałalności tw órczej lu b arty sty czn ej,
4) czy in w alid ztw o I I I g ru p y uniem ożliw ia lu b w znacznym stopniu ogranicza d alsze w y k o n y w an ie działalności tw órczej lu b arty sty czn ej,
5) czy w y p ad ek , k tó re m u u leg ł tw ó rca lu b a rty s ta , pozostaje w zw iązku z d zia ła l no ścią tw ó rcz ą lu b arty sty c z n ą .
Do zad ań K om isji n ależ y rów nież u sta la n ie okresów działalności tw órczej lub a rty sty c z n e j w y m ag a n y ch do przy zn an ia d o d atk u do e m e ry tu ry lu b re n ty n a
N r 11 {323) S y s t e m z a o p a tr ze n ia e m e r y ta ln e g o tw ó r c ó w 27 staw ie przepisów o zao p atrzen iu em ery taln y m praco w n ik ó w i ich rodzin lub in- n ych przepisów o za o p atrz en iu em ery taln y m .
W skład K o m isji w chodzą: 1) ja k o członkow ie stali:
— przew odniczący K om isji, k tó ry m je s t P o d sek reta rz S ta n u w M in isterstw ie K u ltu ry i S ztuki,
— zastępca przew odniczącego, k tó ry m je s t przedstaw iciel M in istra P ra cy , P łac i S p ra w Socjalnych,
— p rzed staw iciel Z arząd u G łów nego Z w iązku Zaw odow ego P ra co w n ik ó w K u l tu ry i S ztu k i (daw niej),
— prze d staw ic ie l Z ak ład u U bezpieczeń Społecznych; 2) jako członkow ie n iestali:
— p rzed staw iciele w łaściw ych zw iązków (stow arzyszeń) g ru p u jąc y ch tw órców i arty stó w .
P rzew odniczący K om isji może pow ołać do udziału w p ra c a c h K o m isji p rz e d staw icieli inn y ch zain tereso w an y ch in sty tu c ji oraz rzeczoznaw ców . D ecyzje K o m isji z a p a d a ją w iększością głosów członków K om isji. D ecyzje K o m isji w sp raw ac h , k tó re m a ją dotyczyć w szystkich tw órców i osób prow adzących d ziałalność a r ty styczną, z a p a d a ją — zgodnie z reg u lam in em p ra c K om isji — w iększością głosów przy obecności co n a jm n ie j połow y liczby członków sta ły c h . W głosow aniu b io rą udział w szyscy członkow ie K om isji. W sp ra w a c h in d y w id u a ln y ch K om isja o rzeka z udziałem co n a jm n ie j trzech członków stały ch oraz p rze d staw ic ie la z a in te re so w anego zw iązku (stow arzyszenia) spośród członków n ie sta ły ch .7 C złonek K om isji, k tó ry głosow ał inaczej niż w iększość członków , może dołączyć do sporządzanego p rotokołu z posiedzenia K om isji pisem ne uzasad n ien ie sw ojego sta n o w isk a (v o tu m separatum ).
D ecyzje K om isji w sp ra w a c h in d y w id u aln y ch p o d ejm o w an e są n a w niosek osoby za in te re so w an e j. Z w nioskiem do K om isji w y stę p u je z a in te re so w an y za pośred n ictw em zw iązku lu b stow arzyszenia tw órczego (artystycznego). O soby n ie będące członkam i zw iązku lub stow arzyszenia s k ła d a ją w n io sk i za p o śred n ic tw em w łaściw ego te ry to ria ln ie w ydziału k u ltu ry i sz tu k i u rzę d u w ojew ódzkiego. O rgany p rzek azu jące w niosek załączają sw oją o pinię w d a n e j sp raw ie. Do w nio sk u do łącza się o ry g in a ln ą d o k u m e n tac ję dotyczącą życiorysu arty sty cz n eg o , w y k az p u blikow anych utw orów , w ykaz w ystaw , n agród i w yróżnień, w y k az sk o m p o n o w a n ych u tw o ró w itp. albo też do k u m en t stw ie rd z ając y k w a lifik a c je a rty sty cz n e i św iadectw a p racy lu b zaśw iadczenia o w spółpracy dotyczące w y k o n y w an ej d zia łalności arty sty cz n ej w u p raw n io n y c h do p ro w a d ze n ia te j działalności in sty tu c ja c h arty sty cz n y ch . N ależy tu zw rócić uw agę n a to, że w ty m sy stem ie za o p atrz en ia em ery taln eg o u zn a je się okresy w y k o n y w an ia działalności zarów no w drodze um o w y o pracę, ja k i um ow y o dzieło czy um ow y zlecenia.
O soba u b ie g ają ca się o objęcie jej zao patrzeniem e m e ry ta ln y m tw órców ob o w iąz an a je st p rze d staw ić oddziałow i ZUS decyzje w ym ien io n ej w yżej K om isji, stw ie rd z ając ej tw órczy lu b arty sty czn y c h a ra k te r w y k o n y w an ej działalności p o w yższej osoby.
Zgodnie z a r t. 15 u sta w y z dnia 27 w rześn ia 1973 r. osobie z a in te re so w an e j p rzy słu g u je p raw o o d w ołania się c d decyzji w y d an e j p rze z K om isję do M in istra K u ltu ry i S ztu k i w ciągu 3 m iesięcy od d aty jej doręczenia. D ecyzje w y d an e przez
7 P a r a g r a f 6 c y t. w p rz y p . 6 ro z p o rz ą d z e n ia M in is tra K u l t u r y i S z tu k i z d n ia 29 g r u d n ia 1973 r. w s p r a w ie u z n a n ia d z ia ła ln o ś c i za tw ó rc z ą o ra z d z ia ła n ia K o m is ji do s p r a w Z a o p a trz e n ia E m e ry ta ln e g o T w ó rc ó w .
28 W o j c i e c h S o b c z a k N r 11 (323)
K om isję, od k tó ry c h nie w niesiono odw ołania, o ra z decyzje M in istra K u ltu ry i S ztuki w y d an e w w y n ik u o d w ołania w iążą o rg a n ren to w y .
U bezpieczenie tw órców i a rty stó w m a c h a ra k te r obow iązkow y zgodnie z p o w szechnie o b o w iąz u ją cą w ubezpieczeniu społecznym zasadą, chociaż w sam ej u sta w ie b ra k je s t dosłow nego o k reśle n ia tego obow iązku. W ynika o n je d n a k w y raźnie z p o stan o w ien ia a rt. 1 u st. 1 ustaw y, g w aran tu jąc eg o praw o do za o p a trz e n ia em ery taln eg o n a p odstaw ie przepisów ustaw y, k tó ra w a rt. 8 u st. 1 u sta la ob o w iązek o p ła c a n ia sk ła d ek n a pokrycie kosztów w ypłacan y ch św iadczeń z za o p a trze n ia em ery taln eg o i o k reśla je j w ysokość. O bow iązkow y c h a ra k te r z a o p atrz en ia em ery taln eg o tw órców p o tw ierd za ta k że p ostanow ienie a rt. 8 ust. 2 ustaw y, a m ianow icie to, że okresy, w k tó ry ch tw ó rca (lub arty sta) zostaje zw olniony od o p ła ca n ia sk ład ek , ok reśla R ad a M inistrów .
P ew n e w ątp liw o ści co do obow iązkow ego c h a ra k te ru zao p atrzen ia em ery taln eg o tw órców m oże rodzić ta k że b r a k podstaw p ra w n y c h do stosow ania przym usow ego dochodzenia należności z ty tu łu składek, chociaż z fa k te m n ieo p łacan ia sk ła d e k u staw a w iąże sa n k c ję in n e j n a tu ry , o czym będzie d alej m ow a. W p ra k ty c e z a n ie d b an ie o bow iązku o p ła ca n ia sk ła d ek p row adzi w n astęp stw ie do odm ow y p ra w a do św iadczeń, co — w istocie — n iektórzy sp ro w ad za ją do dobrow olności tego ubezpieczenia. W środow isku tw órców i a rty stó w istn ieje w ięc dość pow szechne przek o n an ie, że faktycznie ubezpieczenie to je s t dobrow olne. Isto tn ie, ze w zględu n a fu n k c ję tego ubezpieczenia — tra k to w a n e j rów n ież jako w y raz uznania dla środow iska tw órczego — ze w zględu n a specyficzny c h a ra k te r tego środow iska i jego działalności, a także ze w zględu na sym boliczność sk ła d k i odstąpiono od stosow ania przym usow ych środków egzekw ow ania składek. W p ra k ty c e sy tu a c ja życiow a w ielu tw órców i a rty stó w prze m aw ia ła raczej za w p row adzeniem zasady przym usow ego dochodzenia składek, albow iem b ra k jej pro w ad ził w końcu do konieczności odm ow y św iadczeń. Mimo je d n a k zgłoszenia ta k ich propozycji u s ta w odaw ca u trz y m a ł n a d a l zasadę n iestosow ania środków przym usow ego docho dzenia należności składkow ych od tej g ru p y ludności. Osobiście opow iadam się za słusznością takiego rozw iązania, ale n ależy podkreślić, że to nie w zględy fis k aln e p rze m aw ia ły za w prow adzeniem tego p rzym usu dochodzenia, lecz sam in te re s tw órców i arty stó w . U trzy m an ie w ięc zasady niestosow ania środków p rz y m usow ego dochodzenia należności składkow ych od tw órców i a rty stó w w y m ag a stałej, szerokiej i jednoznacznej in fo rm ac ji o obow iązkow ym c h a ra k te rz e tego ubezpieczenia i o sk u tk a c h nieo p łacan ia składek.
Z asad a obow iązkow ego c h a ra k te ru tego ubezpieczenia szczególnie w yraźnie w u jęciu p ra w n y m p rze d staw ia się n a tle za w arty ch w u sta w ie przepisów o d o brow olnym c h a ra k te rz e tego ubezpieczenia dla tw órców i a rty stó w , będących je d nocześnie praco w n ik am i, tj. o b ję ty m i już p rzep isam i o zao p atrzen iu em e ry ta ln y m z ty tu łu sto su n k u pracy.8 M ożliwość p rzy stą p ie n ia pew nych, ściśle określonych osób do z a o p atrz en ia em ery taln eg o na w łasny w niosek zn an a je s t rów nież innym system om ubezpieczenia (np. em e ry t n a d a l w yko n u jący rzem iosło) i nie m oże w płynąć n a ogólną ocenę dobrow olności tego ubezpieczenia.
M ożliwość dobrow olnego p rz y stą p ie n ia do zao p atrzen ia em ery taln eg o tw órców dotyczy osób o b jęty ch ju ż przep isam i o zao p atrzen iu e m ery taln y m p rac o w n ik ó w i ich rodzin, a także osób o b jęty ch o d ręb n y m i przep isam i o zao p atrzen iu e m e ry taln y m (np. górników , kolejarzy). W wry p ad k u ta k im ubezpieczenie tw órców m a c h a ra k te r u zu p ełn iający w sto su n k u do ubezpieczenia pracow niczego, g w a ra n tu je
8 D o ty c z y to n ie ty lk o s y s te m u p o w s z e c h n e g o , a le ta k ż e n p . z a o p a trz e n ia e m e r y ta ln e g o g ó rn ik ó w .
Nr 11 (323) S y s t e m zaopatrzenia em erytalnego twórc ów 29
w ięc tylk o jedno św iadczenie em ery taln e, tj. tw órcze, jako b ard z iej ko rzy stn e i o b ejm u ją ce ja k b y św iadczenie e m e ry ta ln e pracow nicze. Nie dotyczy to n ato m ia st o sób objętych innym i p rzep isam i o ubezpieczeniu społecznym , np. rzem ieślników , albow iem w tych w yp ad k ach n a s tę p u je w yłączenie z system ów ubezpieczenia m n ie j k orzystnych d la u p raw n io n e j osoby. W y jąte k stanow i tylko system zaopa trz e n ia em ery taln eg o ro ln ik ó w i ich rodzin, k tó ry zgodnie z ch a ra k te ry sty c z n ą ■dla niego zasadą sto su je się rów nolegle obok zao p atrzen ia em erytalnego tw órców
z obow iązkiem o p ła ca n ia sk ła d e k w o b u system ach.
P rz ez o k reślen ie „inne p rzepisy o zao p atrz en iu e m e ry ta ln y m ” podane w a rt. 11 u s t. 1 u sta w y n ależy rozum ieć tylko o d ręb n e system y zao p atrzen ia em ery taln eg o p rac o w n ik ó w . K o n sek w en tn ie w ięc w ust. 2 tegoż a rty k u łu u sta w a uw zględnia p rz y sum ow aniu podstaw y w y m ia ru — poza przychodam i z działalności tw órczej (lu b arty sty cz n ej) — tylko w ynag ro d zen ie lub uposażenie z ty tu łu p racy (służby).
3. Z ak res przedm iotow y system u
Ju ż sam ty tu ł ustaw y w sk az u je n a zakres św iadczeń tego system u ubezpie czenia. U bezpieczenie tw órców g w a ra n tu je św iadczenia em ery taln e, n a to m ia st nie o b e jm u je św iadczeń z ty tu łu choroby i m acierzy ń stw a an i św iadczeń z ubezpie cz en ia rodzinnego. Ś w iadczenia lecznicze udzielane są tw órcom lub arty sto m przez za k ła d y społeczne służby zdrow ia w edług zasad określonych rozporządzeniem Mi n is tra Z drow ia i O pieki Społecznej z d n ia 15 g ru d n ia 1983 r.9
Z ao p a trze n ie em ery taln e tw órców g w a ra n tu je św iadczenia pieniężne i św ia d c z e n ia w n atu rz e. S pośród św iadczeń pieniężnych zaopatrzenie p rze w id u je: em e ry tu rę , re n tę inw alidzką, re n tę rodzinną, do d atk i do e m e ry tu ry i r e n t oraz zasiłek pogrzebow y, n a to m ia st ze św iadczeń w n a tu rz e : św iadczenia lecznicze, położnicze i re h a b ilita c y jn e , zao p atrzen ie w leki, przed m io ty ortopedyczne, protezy, śro d k i o p a tru n k o w e i pom ocnicze o ra z p obyt w dom u pom ocy społecznej.
E m e ry tu ra przy słu g u je tw ó rcy lub artyście, k tó ry spełnia łącznie n astę p u ją c e w a ru n k i:
1) w y k o n y w ał działalność tw ó rczą lu b a rty sty cz n ą przez okres w ynoszący dla m ężczyzny co n ajm n ie j 25 la t, a dla k obiety co n ajm n ie j 20 lat,
2) o sią g n ął w iek em ery taln y w ynoszący dla m ężczyzny 65 lat, a dla k obiety 60 la t (nie w y m ag a się, aby osiągnięcie w ieku n astąp iło w okresie w y k o n y w an ia działalności tw órczej lub arty sty c z n e j albo w ciągu pięciu la t od u sta n ia tej działalności).
O kreślone innym i u sta w a m i p rzy w ile je w zakresie dobrow olnego przechodzenia n a e m e ry tu rę (np. d la inw alidów w o jen n y ch i kom batantów ) obow iązu ją rów nież w sy stem ie za o p atrz en ia em ery taln eg o tw órców . P o n ad to n iektórzy a rty śc i ze w zględu n a rodzaj w y k o n y w an ej d ziałaln o ści k o rz y sta ją z przy w ileju obniżonego w ie k u em ery taln eg o na mocy g rupow ych decyzji z 1972 i 1977 r. (np. akro b aci, so liśc i śpiew acy, a k to rk i itp.).
T w órcy i artyści, którzy będąc p rac o w n ik am i uzyskali praw o do w cześniejszej e m e ry tu ry , liczonej je d n a k ty lk o od zarobków uzyskanych z ty tu łu sto su n k u p r a cy, b ęd ą m ogli uzyskać po osiągnięciu w iek u 60 la t (kobiety) lub 65 la t (m ęż czyźni) e m e ry tu rę tw órczą za m ia st e m e ry tu ry pracow niczej, pod w a ru n k ie m je d
-9 R o z p o rz ą d z e n ie M in is tra Z d ro w ia i O p ie k i S p o łe c z n e j z d n ia 15 g r u d n ia 1983 r. w s p r a w ie z a s a d u d z ie la n ia św ia d c z e ń le c z n ic z y c h p rz e z z a k ła d y sp o łe c z n e słu ż b y z d r o w ia o so b o m w y k o n u ją c y m d z ia ła ln o ś ć tw ó rc z ą lu b a r ty s ty c z n ą (Dz. U. N r 68, poz. 310).
I—
30 W o j c i e c h S o b c z a k N r 11 (323)
n a k dalszego o p łacan ia sk ła d e k do chw ili za p rzestan ia działalności lu b u zy sk an ia e m e r y tu r y tw ó rczej.
R e n ta in w alid zk a p rzy słu g u je tw órcy, k tó ry sp e łn ił łącznie n a s tę p u ją c e w a ru n k i: 1) s ta ł się in w a lid ą po podjęciu działalności tw órczej lu b a rty sty cz n ej,
2) zo stał zaliczony do I i II g ru p y inw alidów ,
3) w y k o n y w a ł działalność tw ó rczą lu b arty sty c z n ą przez o k res co n ajm n ie j 5 la t w ciągu o sta tn ic h 10 la t przed dniem pow stan ia in w a lid z tw a lub przed dn iem zgłoszenia w n iosku o rentę.
Z dniem 1 stycznia 1983 r. o bow iązują znow elizow ane p rze p isy u sta w y o zao p a trz e n iu em e ry ta ln y m tw ó rc ó w 10 * rów nież w z a k resie postan o w ień dotyczących r e n ty in w alid zk iej. I tak, ok res działalności tw órczej lu b arty sty cz n ej w ym ag an y do p rzy z n an ia re n ty inw alid zk iej w ynosi 10 lat, w ty m co n a jm n ie j 5 la t w o k re sie o statn ieg o dziesięciolecia, jeżeli tw ó rca lub a r ty s ta p o d ją ł działalność tw ó rcz ą lu b a rty sty c z n ą po ra z pierw szy po ukończeniu 40 la t życia. Z asada ta dotyczy ta k ż e tw órcy lu b arty sty , k tó ry po ukończeniu 40 la t życia p o d ją ł działalność tw ó r czą lu b a rty sty c z n ą po u pływ ie 10 la t od z a p rzestan ia poprzednio w ykon y w an ej d ziała ln o śc i tw órczej lub arty sty c z n e j albo od u sta n ia z a tru d n ie n ia lu b o k re su ró w n o rzę d n eg o z okresem z a tru d n ie n ia w m yśl przepisów o za o p atrz en iu e m e ry ta ln y m p racow ników i ich rodzin.
R e n ta in w alid zk a p rzy słu g u je rów nież tw órcy lu b arty śc ie , k tó ry sp ełn ia w a r u n k i p o d an e w p u n k ta c h 1 i 3 i został zaliczony do III gru p y inw alidów , jeżeli in w alid ztw o to uniem ożliw ia lu b w znacznym sto p n iu og ran icza dalsze w yk o n y w a n ie d ziałalności tw órczej lu b arty sty czn ej. O okolicznościach tych rozstrzyga K o m isja do sp ra w Z ao p atrzen ia E m erytalnego T w órców . K o m isja ta stw ierd za także, czy w ypadek, k tó rem u uległ tw ó rca lub a rty s ta , pozostaje w zw iązku z d zia ła ln o śc ią tw ó rczą lub arty sty czn ą. Je że li inw alidztw o je s t n a s tę p stw e m w y p ad k u pozostającego w zw iązku z w yko n y w an iem działalności tw órczej lub a rty sty c z n e j, to r e n ta p rzy słu g u je bez w zględu n a okres w y k o n y w an ia tej działalności. Jeżeli in w alid ztw o pow stało po w ejściu w życie u sta w y o zao p atrz en iu em ery taln y m tw órców , a przed ukończeniem przez tw órcę lu b a rty s tę 20 la t życia, w ym agany do p rz y z n a n ia r e n ty inw alidzkiej o k res działalności tw órczej lu b arty sty cz n ej m oże być k rótszy niż 5 la t — analogicznie ja k w zao p atrzen iu em ery taln y m praco w n i k ó w i ich rodzin.
T w órcy, k tó ry sta ł się in w alid ą I lub II g ru p y p rzed podjęciem d ziałalności tw ó rcz ej, p rz y słu g u je r e n ta in w alid zk a po osiągnięciu o k re su w y k o n y w an ia d zia ła ln o śc i tw órczej w ynoszącego w ra z z o k resa m i zaliczałnym i do tego o k resu : 1) 5 l a t w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem w niosku o re n tę in
w a lid z k ą albo
2) 10 la t, jeżeli działalność tw órczą p o d ją ł po ra z pierw szy po ukończeniu 49 lat. Z asa d ę tę sto su je się odpow iednio rów nież do tw órcy, k tó ry s ta l się in w alid ą I lu b II g ru p y po upływ ie 18 m iesięcy od za p rzestan ia w y k o n y w an ia działalności tw ó rcz ej. Je że li ponow ne podjęcie działalności tw órczej n astąp iło po upływ ie 10 la t od z a p rz e s ta n ia działalności tw órczej, to okresów działalności sprzed te j p rzerw y się n ie zalicza.11
R e n ta ro d z in n a przy słu g u je członkom rodziny zm arłego tw órcy lu b arty sty , k tó ry w ch w ili śm ierci m iał praw o do e m e ry tu ry lu b re n ty inw alidzkiej albo
io A r t. 4 u s ta w y z d n ia 1 lu te g o 1933 r . o z m ia n ie n ie k tó r y c h p rz e p isó w o ś w ia d c z e n ia c h
z u b e z p ie c z e n ia sp o e łc z n e g o i o z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m (Dz. U. N r 5, poz. 33).
u A r t. 4 p k t 2 lit. b c y to w a n e j w p rz y p . 10 u s ta w y z d n ia 1 lu te g o 1983 r. o z m ia n ie n ie k t ó r y c h p rz e p is ó w (...) (Dz. U. N r 5, poz. 33).
sp e łn ia ł w a ru n k i w y m ag a n e do p rzy z n an ia jednego z tych św iadczeń, jeżeli człon k o w ie rodziny sp e łn ia ją w a ru n k i w ym agane do u zy skania p ra w a do r e n ty rodzin nej n a p o d sta w ie przepisów o zao p atrz en iu em ery taln y m praco w n ik ó w i ich rodzin. D o re n ty ro d zin n ej są w ięc u p raw n ie n i n astęp u jący członkow ie ro d zin y zm arłego tw ó rcy lub a rty sty : dzieci w łasne i przysposobione, pasierbow ie, dzieci ob ce wzdęte n a u trz y m a n ie i w ychow anie, w n u k i, rodzeństw o, m ałżonek, rodzice naturalni, ojczym , m acocha i osoby p rzysposabiające. W a ru n k i do nabycia p ra w a d o renty d l a poszczególnych członków rodziny zm arłego ró żnią się m iędzy sobą i zostały szczegółow o o k reślo n e przez przepisy.
Z asiłek pogrzebow y p rzy słu g u je w razie śm ierci:
1) osoby p o b ie ra ją c e j em ery tu rę, re n tę in w alid zk ą lu b rodzinną,
2) m ałżonka i rodziców tw órcy lu b a r ty s ty p o bierającego e m e ry tu rę lu b r e n tę in w alidzką, jeżeli w chw ili śm ierci pozostaw ali na jego u trzy m an iu ,
3) dzieci, w n u k ó w i rodzeństw a tw órcy lub a rty s ty przy zachow aniu w a ru n k ó w o k reślo n y ch prżepisam i,
4) tw órcy lu b a rty sty , k tó ry n ie m iał ustalonego p ra w a do em erytury lu b renty inw alid zk iej, ale w chw ili śm ierci sp e łn ia ł w a ru n k i do u zy sk an ia tych ś w ia d czeń i n ie zachodziły okoliczności pow odujące ich zaw ieszenie,
5) członka rodziny pozostałej po tw órcy lu b arty śc ie , o k tó ry m m owa w punktach 3 i 4, k tó ry nie m ia ł ustalonego p ra w a do re n ty rod zin n ej, lecz w ch w ili śm ierci sp e łn ia ł w szystkie w a ru n k i do je j uzyskania i nie zachodziły okoliczności po w o d u jąc e zaw ieszenie p raw a do ren ty .
Z asiłek pogrzebow y p rzy słu g u je osobie, k tó ra p o k ry ła koszty pogrzebu.
W ysokość e m e ry tu r, r e n t i zasiłku pogrzebow ego u sta la się n a za sa d ach o k re ś lo n y ch przep isam i:
— o za o p atrz en iu e m ery taln y m p racow ników i ich rodzin,
— o św iadczeniach pieniężnych p rzy słu g u jący ch w raz ie w ypad k ó w przy pracy, jeżeli in w alid ztw o lu b śm ierć je s t n astę p stw e m w y p ad k u pozostającego w zw iąz k u z działaln o ścią tw órczą lu b a rty sty c z n ą po dniu w ejścia w życie u staw y.“ O sobie u p raw n io n e j do e m e ry tu ry lu b re n ty inw alid zk iej p rz y słu g u je podw yżka św ia d cz en ia z ty tu łu działalności tw órczej w w ysokości 15°/o p o d sta w y w ym iaru e m e ry tu ry lu b re n ty .13
O sobie u p ra w n io n e j do em e ry tu ry lub re n ty p rzy słu g u je p raw o do dodatków : 1) rodzinnych,
2) pielęgnacyjnego,
3) z ty tu łu odznaczeń państw ow ych, 4) dla sie ro t zupełnych
— n a w a ru n k a c h i w w ysokości określonych w przep isach o z a o p a trz e n iu em ery ta ln y m p racow ników i ich rodzin.
P odw yżka św iadczenia oraz do d atk i w w ysokości 15% i z tytułu odznaczeń p ań stw o w y c h nie p rzy słu g u ją, jeżeli re n ta in w alid zk a lu b r e n ta rodzinna je st w y p ła c a n a w w ysokości ok reślo n ej w przepisach o św iadczeniach z tytułu w ypad ków p rzy p rac y i chorób zaw odow ych.14
__i_________ 12 P o r. a r t . 6 u s t. 1 u s ta w y z d n ia 27 w r z e ś n ia 1973 r. o z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m tw ó r c ó w i ic h ro d z in (Dz. U. z 1983 r. N r 31, poz. 145) o ra z u s ta w ę z d n ia 14 g ru d n ia 1982 r. o z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m p r a c o w n ik ó w i ic h r o d z in (Dz. U. N r 40, poz. 267) i u sta w ę z d n i a 12 c z e rw c a 1975 r. o ś w ia d c z e n ia c h z t y t u ł u w y p a d k ó w p rz y p r a c y i ch orób z a w o d o w y c h ( te k s t je d n .: Dz. U. z 1983 r. N r 30, poz. 144). 13 A rt. 7 u s t. 1 c y t. w y ż e j u s ta w y z d n ia 27 w rz e ś n ia 1973 r. o z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m tw ó r c ó w i ic h ro d z in . 14 N o w e z a s a d y p o d w y ż k i i d o d a tk ó w o k r e ś lo n e z o s ta ły w a r t. 4, p kt 3 c y t . j u ż w y ż e j ■w p rz y p . 10 u s ta w y z d n ia 1 lu te g o 1983 r.
3 2
ł
-W o j c l e c h S o b c z a k N r 11 (323)
O so b a p o b ie ra jąc a św iadczenie em ery ta ln e jako tw ó rca lu b a rty s ta , m oże o trz y m y w a ć ta k że in n e dodatki, np. d o d atek naukow y, do d atek k o m b a ta n c k i itp ., w y n i k a j ą o n e je d n a k z innych aktów p raw n y ch (np. z K a rty N auczyciela, ustaw y k o m b a ta n c k ie j itp.).
Z a o k re sy działalności tw órczej lub arty sty c z n e j u p ra w n ia ją c e do św iadczeń n a p o d sta w ie u sta w y o zao p atrzen iu em ery taln y m tw órców uw aża się o k resy te j d z ia ła ln o śc i, za k tó re zostały opłacone sk ła d k i, oraz o kresy, w k tó ry c h tw ó rc a lu b a r ty s ta został zw olniony z o p ła ca n ia składek. In n e o k resy działalności o d r z u c a się.
D o o k resó w działalności tw órczej lu b arty sty cz n ej zalicza się:
1) o k re sy te j działalności p rzed d n ie m w ejścia w życie u s ta w y u zn a n e przez K o m is ję do sp raw Z a o p a trze n ia E m ery taln eg o Tw órców , pod w a ru n k ie m je d n a k , że tw ó rc a lu b a rty s ta opłacił sk ła d k i za cały czas działalności tw órczej po w e jś c iu w życie ustaw y,
2) o k re s y z a tru d n ie n ia poprzedzającego o k resy działalności tw órczej lu b a r ty sty c z n e j, jeżeli za in te re so w an y w y k o n y w ał działalność tw ó rczą lu b a rty s ty c z n ą u p ra w n ia ją c ą do św iadczeń na pod staw ie ustaw y przez ok res co n a jm n ie j 15 la t.
P o d s ta w ę w y m ia ru e m e ry tu ry lu b re n ty sta n o w i p rze cię tn y m iesięczny przychód z dow o ln ie w y b ran y ch przez tw ó rcę lub a rty s tę k olejnych 24 m iesięcy d ziała l n o śc i tw órczej lu b arty sty cz n ej od którego obliczono i opłacono sk ład k i.
J e ż e li e m e ry tu ra lub re n ta je s t w y p łac an a w w ysokości p o d staw o w ej, to za p o d s ta w ę w y m ia ru tych św iadczeń uw aża się k w o tę o d p o w iad a ją cą n ajn iż sz e j p o d sta w ie w y m ia ru sk ła d ek i św iadczeń. P o d staw a w y m ia ru e m e ry tu ry , re n ty in w a lid z k ie j i re n ty rodzinnej ulega corocznym podw yżkom stosow nie do w zro stu p rz e c ię tn e g o m iesięcznego w y n ag ro d ze n ia w gospodarce uspołecznionej w r o k u p o p rz e d z a ją c y m ro k podw yżki — n a zasad ach i w te rm in a c h o k reślo n y ch w p rze p isa c h o zao p atrzen iu e m ery taln y m praco w n ik ó w i ich rod zin (w aloryzacja). K w o ta p o d w y żk i w y n ik a ją c a ze w zro stu przeciętnego m iesięcznego w y n ag ro d ze n ia w gos p o d a rc e uspołecznionej nie je s t ogran iczo n a k w o tą n ajn iższej p o d sta w y w y m ia ru s k ła d e k i św iadczeń (tj. m oże p rze k ra cza ć w y m ia r a k tu a ln ie od kw o ty 300 tys. zł ro cz n eg o przychodu).
N a p o d sta w ie cyt. u sta w y z dn ia 1 lutego 1983 r. o zm ianie n ie k tó ry c h p rz e p is ó w o św iadczeniach z ubezpieczenia społecznego i o za o p atrz en iu em e ry ta ln y m tw ó rc o m i arty sto m p o b ierający m św iadczenia w d n iu 1 sty czn ia 1983 r. dokonano re w a lo ry z a c ji św iadczeń.
W ra z ie zbiegu p ra w a do e m e ry tu ry lu b re n ty o k reślo n y ch w u sta w ie o zaopa tr z e n iu em e ry ta ln y m tw órców z p ra w e m do e m e ry tu ry lub re n ty o k reślo n e j w p rz e p isa c h o za o p atrz en iu e m e ry ta ln y m praco w n ik ó w i ich rod zin lu b w inn y ch p r z e p is a c h o z a o p atrz en iu em e ry ta ln y m w ypłaca się jedno z tych św iadczeń: w yższe lu b w y b ra n e p rzez zainteresow anego.
D o tw ó rcy objętego p rze p isam i o za o p atrz en iu e m ery taln y m p rac o w n ik ó w i ich ro d z in lu b in n y m i przep isam i o za o p atrz en iu em ery taln y m m ożna — n a jego w n io s e k — zastosow ać przepisy u sta w y o zao p atrz en iu em ery ta ln y m tw órców , pod w a r u n k ie m o p ła ca n ia sk ład ek . W spom niano o ta k ie j m ożliw ości p rz y zasad ach o b e j m o w a n ia ubezpieczeniem . P o d staw ę w y m ia ru św iadczeń dla tych osób stan o w i w y n ag ro d ze n ie lu b uposażenie z ty tu łu p rac y (służby) oraz przychód z działalności
t w ń '- ’ « lub arty sty cz n ej, od któ reg o opłacono sk ład k i.
i iM duame przychodów z działalności tw órczej lu b arty sty cz n ej nie p o w o d u je —,,ia ani zm niejszenia e m e ry tu ry lub re n ty tw órczej lu b a rty sty cz n ej. W in - adkach stosuie się zasady zaw ieszania św iadczeń określo n e w p rzep isach
N r 11 (323)
I---S y s te m zaopatrzenia e m eryta ln eg o tw órców 33
0 zao p atrz en iu e m ery taln y m praco w n ik ó w i ich rodzin (np. tw ó rca m oże p cd jąć z a tru d n ie n ie n a 1/2 e ta tu przy w y nagrodzeniu nie p rze k ra cza ją cy m u sta lo n e j g r a nicy zarobków ).
Jed n o cześn ie u sta w a o za o p atrz en iu e m ery taln y m tw órców o k reśliła o d ręb n ie za sad y o b ejm o w an ia ubezpieczeniem osób i u sta la n ia św iadczeń dla tych osób, k tó re u p raw n io n e były do św iadczeń em ery taln y ch w d n iu w ejścia w życie u staw y .
W sp raw ac h n ie u reg u lo w a n y ch w u sta w ie o zaop atrzen iu e m e ry ta ln y m tw ó r ców stosuje się odpow iednio:
1) przepisy u sta w y z dnia 14 g ru d n ia 1982 r. o zao p atrzen iu em e ry ta ln y m p ra c o w ników i ich rod zin (Dz. U. N r 40, poz. 247) z w y jątk iem a rt. 27 i 28, tj. w a ru n k ó w p rze jścia na e m e ry tu rę w b ra k u w ieku em ery taln eg o lu b o k re su za tru d n ie n ia ;
2) przepisy u sta w y z dn ia 12 czerw ca 1975 r. o św iadczeniach z ty tu łu w y p ad k ó w przy p rac y i chorób zaw odow ych (Dz. U. z 1975 r. N r 20, poz. 105 i z 1977 r. N r 11, poz. 43) z w y ją tk ie m a rt. 2, p k t 1—3 i 6 o ra z a rt. 9—17, 29, 30 i 40.
4. Składki i zasady deklarowania przychodów
Osoby o b ję te przep isam i o za o p atrz en iu em ery taln y m tw órców (tw órcy i artyści), w tym także osoby o b jęte ty m zaopatrzeniem n a w łasn y w niosek, m a ją obow iązek term inow ego d e k la ro w a n ia przychodów z działalności tw órczej lu b a rty sty c z n e j do w y m ia ru sk ła d ek (i św iadczeń) oraz o p ła ca n ia sk ła d ek w u sta lo n e j w ysokości 1 w e w łaściw ym term inie. O w ysokości sk ła d k i rocznej, u sta lo n e j n a p o d sta w ie zadek laro w an eg o przez tw ó rcę lub a rty stę przychodu, zaw iad am ia o d d ział ZUS.
U sta len ie obow iązku o p ła ca n ia sk ła d e k n a stę p u je po p rze d staw ie n iu decyzji K om isji do sp ra w Z a o p a trze n ia E m ery taln eg o T w ó ::ó w uznającej działalność za tw órczą lu b arty sty cz n ą.
T w órca lub a rty s ta obow iązany je s t zad ek laro w ać przychód do p o d sta w y w y m ia ru sk ła d ek w te rm in ie do d n ia 31 sty czn ia każdego roku, k tó reg o sk ła d k a dotyczy. Je że li obow iązek o p ła c a n ia sk ła d k i p ow stał w ciągu ro k u kalendarzow ego, te rm in do złożenia d e k la ra c ji u pływ a z o sta tn im dniem m iesiąca k alen d arzo w eg o n a stęp u jące g o po m iesiącu, w k tó ry m obow iązek te n pow stał. Je że li tw ó rca lub a r ty s ta nie z a d e k la ru je przy ch o d u w te rm in ie, to p o d staw ę w y m ia ru s k ła d k i w d a n y m ro k u sta n o w i najn iższa p odstaw a w y m ia ru składki. W u za sa d n io n y ch w y p a d k a ch P rezes Z ak ład u U bezpieczeń Społecznych m oże w yrazić zgodę n a p rz y w rócenie te rm in u złożenia d ek larac ji.
N ależy p o d k reślić, że ze w zględu n a c h a ra k te r d ziałalności o ra z ze w zględu n a różnice rytm iczności i ew id en tn o ści w pływ ów z prow adzonej d ziałaln o ści is tn ie ją różnice m iędzy tw ó rcam i a a rty sta m i co do obow iązku d o k u m e n to w a n ia f a k tycznych dochodów . T w órcy d e k la ru ją przychód bez obow iązku jego u d o k u m e n to w an ia. A rty ści n a to m ia st m ogą d ek laro w ać przychód tylko do w ysokości f a k tycznie osiągniętego p rzychodu oraz m a ją obow iązek p rze d staw ić o dpow iednie za św iadczenie (lub potw ierdzenie) o zarobkach o siągniętych poza w y n ag ro d zen iem ze sto su n k u pracy. Ze w zględu n a to, że istn ieje obow iązek d e k la ro w a n ia p o d s ta w y w y m ia ru sk ła d e k n a początku każdego roku, którego sk ła d k a dotyczy, a nie po jego zakończeniu (jak np. o p łacanie sk ła d ek w system ie pracow niczym ), istn ieje konieczność o p a rc ia się n a p rzychodach a rty stó w , ja k ie zostały o sią g n ię te w p o p rze d n im roku. T rz eb a je d n a k podkreślić, że n ie je s t to sk ła d k a o p ła c a n a za p o p rze d n i rok, m im o że d o k u m e n tu je się za ro b k i z poprzedniego roku. P o stęp o w an ie to m a jed y n ie c h a ra k te r pom ocniczy. T u ta j n ie zaro b k i fa k ty c z n e sta n o w ią p o d staw ę w y m ia ru (jak w ubezpieczeniu pracow niczym ), lecz zaro b k i d ek laro w an e,
34 W o j c i e c h S o b c z a k N r 11 (323)
n ato m iast faktyczne zarobki są tylko fo rm a ln ą g ra n ic ą g ó rn ą d ek laro w an ia . D la tego w iązanie sk ła d k i z p o przednim rokiem byłoby błędne i w p ra k ty c e ju ż p ro w adziło n iek ied y do błędnego i niekorzystnego w y b o ru (Podstawy w y m ia ru sk ła d e k dla u sta le n ia św iadczeń em ery taln y ch . O płacone sk ła d k i w edług zarobków np. z la t 1984 i 1985 są sk ła d k am i za la ta 1985 i 1986. O sobiście sądzę, że w ybór ta k ie j konstrulkcji je s t niezręczny, niezgodny z ogólnym i zasadam i o p ła ca n ia sk ła d ek i w przyszłości pow inien być zm ieniony.
D odatkow ą okolicznością je s t pow ażne u tru d n ie n ie arty sto m d e k la ro w a n ia p rz y chodów przez obow iązek p rze d staw ie n ia zaśw iadczeń z każdego m iejsca za ro b k o w ania. Ze w zględu n a w ielość podm iotów , z k tó ry m i a rty śc i w iążą się um ow am i, ja k rów nież ze w zględu n a sporadyczność i k ró tk o trw a ło ść zajęcia oraz ro zp ro szenie te ry to ria ln e — z e b ran ie w łaściw ych dokum entów m oże się okazać w p ro st nieopłacalne lu b w ręcz niem ożliw e do p rz e d staw ie n ia w o b o w iązującym te rm in ie. O becnie w ta k im w y p ad k u istn ie je m ożliw ość w aru n k o w eg o z a d ek laro w a n ia p rz y chodu w o k reślonej w ysokości i p rz e d staw ie n ia dow odów w późniejszym te rm i nie. To pow ażn e u tru d n ie n ie m oże pow odow ać także d ek laro w an ie bez d o k u m e n tów podstaw y w n ajniższej w ysokości (wów czas bow iem nie w ym aga się żadnych zaśw iadczeń), co je st złem dla przyszłego św iadczeniobiorcy, a ta k że dla zasobów ubezpieczeniow ych.
Z asady d ek laro w an ia przychodów z działalności tw órczej lu b arty sty c z n e j w y m a g ają dalszego jeszcze om ów ienia, m ianow icie ze w zględu n a to, że d ek laro w an e przychody do w y m ia ru sk ła d ek w p ły w a ją pośrednio na p o d staw ę w y m ia ru p rz y szłych św iadczeń.
P rzep isy o k re śla ją dolne i g órne g ran ice Wysokości d ek laro w an y ch przychodów , u w zględniając sy tu a cję w yłącznego w y k o n y w an ia działalności tw órczej lub a r ty stycznej bąd ź w y k onyw ania d ziałalności tw órczej lu b arty sty c z n e j obok p rac y n a podstaw ie um ow y o pracę.
Zgodnie z p rzep isam i o bow iązującym i od d n ia 1 stycznia 1984 r.15 roczny przychód z w yłącznego w y k o n y w an ia działalności tw órczej lub a rty sty cz n ej, z a dek laro w an y jako p o d staw a w y m ia ru sk ład ek , n ie może być niższy niż 72.000 zł (poprzednio 48.000 zł) i w yższy niż 300.000 zł (poprzednio 120.000 zł). W u jęciu m iesięcznym za d ek laro w an y przychód może zatem kształto w ać się w g ran icach od 6.000 zł do 25.000 zł. W ynika z tego, że przychód za d ek laro w a n y do w y m ia ru sk ła d k i m oże odbiegać od przychodu fa k ty c zn ie osiągniętego i ta k m oże być p o dany przez tw órcę w w ysokości n ie zw iązanej z fsk ty cz n y m przychodem , n a to m ia st przez a rty s tę w w ysokości nie p rz e k ra cza ją ce j przychodu faktycznego (może on być rów ny lu b niższy), chyba że d ek laro w an y je s t przy ch ó d m inim alny.
W o dniesieniu do osób w y k o n u jący ch działalność tw órczą lu b a rty sty c z n ą i p o zostających jednocześnie w sto su n k u p rac y (tj. o b jęty ch za o p atrz en ie m e m e ry ta l nym tw órców na zasadach dobrow olności) d ek laro w an ie p rzychodu rocznego do o p łacan ia sk ła d ek na zaopatrzenie e m e ry ta ln e tw órców m a c h a r a k te r u zu p e łn ia jący do zao p atrzen ia em ery taln eg o z ty tu łu pracy . W zw iązku z tym osoby te m ogą d ek laro w ać kw oty w g ranicach od 36.000 zł do kw oty, k tó ra łącznie z rocznym w y nagrodzeniem ze sto su n k u p rac y w ro k u ubiegłym w ynosi k w otę 300.000 zł. Jeżeli ¡kwota 36 000 zł łącznie z w y n ag ro d zen iem rocznym p rze k ro c zy ła b y 300.000 zł, to m ożna zadeklarow ać tylko k w otę sta n o w iąc ą u zupełnienie zarobków do 300.000 zł, a jeżeli w ynagrodzenie roczne ze sto su n k u pracy je s t rów ne kw ocie 300.000 zł lub ją przew yższa, to osoba o b ję ta zao p atrzen iem e m e ry ta ln y m tw órców nie m a
15 P o r. c y to w a n e w y ż e j ro z p o rz ą d z e n ie R a d y M in is tró w z d n ia 23 sty c z n ia 1984 r. (Dz. U. N r 9, poz. 35).
S y ste m zaopatrzenia em eryta ln eg o tw órców 35 N r 11 (323)
m ożliw ości d ek laro w an ia przychodu do w y m ia ru składek. P o w in n a o n a je d n ak w ra z z d e k la ra c ją podać in fo rm ac ję o osiągniętych przychodach u zasad n iający ch o d stą p ie n ie od w y m ia ru sk ła d ek z u rzędu przez oddział ZUS.
Z akłady p rac y pośw iad czają z a tru d n io n y m a rty sto m i tw órcom w ysokość w y nagrodzenia ze sto su n k u p rac y osiągniętego w ro k u poprzednim , w ykazanego przez tw ó rcę lub a rty stę w d e k la ra c ji dla w y m ia ru składek.
O drębnego u reg u lo w an ia w ym agała sp ra w a u d o k u m e n to w an ia zarobków osób w ykon u jący ch okresow o działalność a rty sty c z n ą za gran icą, albow iem przychód z działalności tw órczej lub arty sty cz n ej d ek laro w an y je s t w yłącznie w w alucie polskiej.
Osoby w y k o n u jące działalność arty sty c z n ą za g ra n ic ą n a pod staw ie in d y w id u a l nej um ow y (np. za pośred n ictw em P olskiej A gencji A rty sty czn ej „ P a g a rt”) za każdy rozpoczęty m iesiąc p o bytu m ogą d ek laro w ać kw otę m ak sy m aln ą, tj. 25.000 zł (poprzednio 10.000 zł), a osoby w y k o n u jąc e działalność a rty sty c z n ą za g ran ic ą w ra m a c h d eleg a cji służbow ej (np. w y jaz d Zespołu „M azowsze”) — różnicę m iędzy k w o tą 25.000 zł ({»przednio 10.000 zł) a osiągniętym w k r a ju za te n m iesiąc w y nagrodzeniem z ty tu łu um ow y o pracę.
Osoby p rze b y w a jąc e okresow o za g ra n ic ą za każdy z pozostałych m iesięcy w y k o n y w an ia działalności arty sty cz n ej w k ra ju , w raz ie niepozostaw anda w sto su n k u pracy, m ogą d ek laro w ać przychody w 'kwocie po 6.000 zł, n a to m ia st osoby z a tru d n io n e jednocześnie na p odstaw ie um ow y o p racę — po 3.000 zł bez koniecz ności udo k u m en to w an ia. W yższy przychód może być za d ek laro w a n y ty lk o w raz ie odpow iedniego udo k u m en to w an ia. T u rów nież o b o w iązu ją ogólne zasady d e k la ro w a n ia przychodów m aksym alnych.
D okum entem stw ie rd z ając y m o k res p o bytu za g ra n ic ą w ram a ch in d y w id u a ln ej um ow y je s t zaśw iadczenie w y d an e przez P o lsk ą A gencję A rty sty c z n ą „ P a g a rt” lub Z jednoczone P rz ed się b io rstw a R ozryw kow e n a p odstaw ie w łasn ej d o k u m e n tacji, a w w y p ad k u pobytu w ra m a c h deleg acji służbow ej — zaśw iadczenie za k ła d u pracy, k tó ry delegow ał za granicę, stw ie rd z ając e okres p o b y tu za g ra n ic ą o ra z w y sokość otrzym yw anego w k r a ju w y n ag ro d zen ia ze sto su n k u p rac y w poszczegól nych m iesiącach p o bytu za granicą.
Osoby p o b ie ra jąc e e m e ry tu rę lu b re n tę in w alid zk ą i o b ję te za o p atrz en ie m em e ry ta ln y m tw órców m ogą d ek laro w ać przychody do w ysokości 300.000 zł lub do w ysokości u d o k u m en to w an ej, albow iem św iadczenia te nie są w y nagrodzeniem ze stosunku pracy.
P o b ieran ie zasiłków chorobow ych (w zakładzie pracy) i w w y n ik u tego p o m n iejszenie w ynagrodzenia ze sto su n k u p ra c y nie p o w o d u je konieczności d o d a t kow ego d ek laro w an ia przychodów . Je że li tw ó rca będący p rac o w n ik iem za d e k la r u je do podstaw y w y m ia ru sk ła d ek n a za o p atrz en ie em ery taln e tw ó rcó w przychód w w ysokości różnicy pom iędzy k w o tą 300.000 zł a w yn ag ro d zen iem rocznym , to za podstaw ę w y m ia ru św iadczeń p rz y jm u je się k w otę 300.000 zł rów n ież w tedy, gdy w ynagrodzenie ze sto su n k u p rac y było niższe w obec p o b ie ra n ia zasiłków cho robow ych. W yjaśnić tu bow iem należy, że przy u sta la n iu p o d sta w y w y m ia ru św iadczeń p rzy jm u je się — o d m ie n n ie niż p rzy sk ła d k ac h — z a ro b k i z ro k u b ie żącego, w yb ran eg o dla u sta le n ia podstaw y w y m ia ru np. em ery tu ry , tj. ja k dla p racow ników , w edług ogólnej zasady.
S k ła d k a obliczana je st w edług sta łe j stopy 3fl/o (stopa sk ła d k i n ie uległa zm ia nie), a w ięc je j k w o ta — poza w y p ad k a m i granicznym i — zależy od z a d e k la ro w a nego przez tw ó rcę lu b a rty s tę p rzychodu z w y k o n y w an ej działalności. S k ła d k a je s t roczna. S k ład k ę m ożna o płacać bądź jednorazow o w te rm in ie do 31 g ru d n ia
36
t-W o j c l e c h S o b c z a k N r 11 (323)
każdego roku, którego sk ła d k a dotyczy, bądź też w dow olnych ra ta c h , nie p rze k raczając je d n a k ostatecznego te rm in u .
Od obow iązku o p ła ca n ia sk ła d k i zw olniony je st tw ó rca lu b a rty sta , k tó ry co n ajm n ie j przez 30 k olejnych dni:
1) o dbyw a czy n n ą służbę w ojsk o w ą w ram a ch pow szechnego obow iązku obrony, 2) p obiera sty p e n d iu m lub o trz y m u je zapom ogę w zw iązku z działalnością tw órczą
lu b arty sty cz n ą,
3) p rzebyw a w zam k n ięty m zakładzie społecznym służby zdrow ia.
Z w olnienie od obow iązk u o p ła c a n ia sk ła d k i dotyczy m iesięcy kalen d arzo w y ch , w k tó ry ch okoliczności u z a sa d n iają ce zw olnienie trw a ły nie m n iej niż 15 dni. P rezes Z ak ład u U bezpieczeń Społecznych m oże rów nież zw olnić od obow iązku o p łacania sk ła d k i n a o k res nie p rz e k ra cza ją cy jednego ro k u tw ó rcę lub arty stę, k tó ry z pow odu innych isto tn y ch przyczyn n ie m ógł uiścić tej sk ład k i.
Z w olnienie od obow iązku o p ła ca n ia sk ła d k i o raz zm niejszenie jej kw oty n a s tę p u je n a w niosek tw ó rcy lu b a rty sty . W niosek ten sk ła d a się n a piśm ie w e w łaści w ym oddziale ZUS, podając okoliczności u za sa d n iają ce prośbę o raz załączając od pow iednie d o k u m en ty . Z upow ażnienia P re ze sa ZUS w nioski te ro zp a try w a n e są z zasady przez d y re k to ra w łaściw ego oddziału ZUS.
Dochody i w y d a tk i tego system u ubezpieczenia społecznego ew idencjonow ane są w F u n d u szu E m ery taln y m .
5. Postanowienia przejściowe
R ozporządzenie R ady M inistrów z dn ia 23 stycznia 1984 r., podnoszące granice d ek laro w an ia przychodów z w ykon y w an ej działalności, zaw iera jednocześnie p o stan o w ien ia u m o żliw iające dod atk o w e z a d ek laro w a n ie przy ch o d u przez osoby, k tó re d e k la ro w a ły przychód w w ysokości m a k sy m a ln ej i od m aksym alnego p rz y chodu przeszły n a e m e ry tu rę lu b ren tę, o raz postan o w ien ia w sp raw ie re n t ro dzinnych obliczonych od m aksym alnego w ów czas przychodu.
Do dn ia 30 czerw ca 1984 r. m ogli sk ład ać w nioski:
1) tw ó rca lu b a rty s ta , k tó ry za d ek laro w a ł przychód w okresie p rzed dniem w e j ścia w życie ro zporządzenia w w ysokości po 120.000 zł rocznie, i d odatkow o dek laro w ać przychód u zu p e łn ia ją cy podstaw ę w y m ia ru do w ysokości nie p rz e k rac z a ją c e j za każdy rok kw o ty 300.000 zł,
2) tw ó rca lub a rty sta , k tó ry przeszedł n a e m e ry tu rę lub re n tę in w alid zk ą o b li czoną od przy ch o d u z działalności tw órczej, stanow iącego p odstaw ę w y m ia ru sk ła d k i w w ysokości p o 120.000 zł, i dodatkow o dek laro w ać przychód do kw oty 300.000 zł dla ponow nego u sta le n ia św iadczenia od obecnie zadeklarow anego przychodu.
A rtyści, d la um ożliw ienia im złożenia tego dodatkow ego za d ek laro w a n ia , obo- zani są p rze d staw ić zaśw iadczenie w sk az u ją ce n a fak ty c zn e zarobki, d a ją c e im podstaw ę do d e k la ro w a n ia p rzychodu w ta k iej w łaśn ie wysokości.
Jednocześnie od dnia 1 lipca 1584 r. re n tę ro d zin n ą zw iększa się o kw otę 6.700 zł, jeżeli r e n ta ta, p rzy z n an a w okresie od dnia 1 sty czn ia 1983 r. do dnia 30 czerw ca 1984 r. członkom rodziny zm arłego tw órcy lub a rty sty , b y ła obliczona od przychodu m aksym alnego.
Nie sto su je się je d n a k przepisów w yżej om ów ionych, jeżeli e m e ry tu ra lu b re n ta uległa podw yższeniu w m yśl a r t. 1 u sta w y z dn ia 1 lutego 1983 r. o zm ianie n ie k tó ry ch p rzep isó w o św iadczeniach z ubezpieczenia społecznego i o zao p atrzen iu em ery taln y m (Dz. U. N r 5, poz. 33). O znacza to, że przepisy w yżej om ów ione sto
-O w ła ściw e m iejsce dla w ikty m o lo g ll 3 7 N r 11 {323)
s u je się do św iadczeń p rzy z n an y ch w o k resie od 1 stycznia 1983 r. do 30 czerw ca 1984 r .1«
W końcu należy stw ierdzić, że obecny sta n p ra w n y p o w oduje d alsze zró ż n ic o w a n ie sy tu a c ji tw órców i a rty stó w pod w zględem ich u p ra w n ie ń w z a k re sie w ysokości g w aran to w a n y ch św iadczeń. Te różnice u p ra w n ie ń w y n ik a ją w yłączn ie z czysto fo rm aln y ch p rze słan e k o p rzypadkow ym c h a ra k te rz e . T a k a sytuacja tw ó rc ó w n ie je s t je d n a k odosobniona. 18 P a tr z ta k ż e : o k ó ln ik n r 11 Z a k ła d u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h z d n ia 1 c z e rw c a 1984 r . w s p r a w ie z m ia n y p o d s ta w y w y m ia r u d la n ie k tó r y c h e m e r y tó w i r e n c is tó w p o b ie r a ją c y c h ś w ia d c z e n ia p rz y z n a n e n a p o d s ta w ie p rz e p isó w o z a o p a tr z e n iu e m e r y ta ln y m tw ó rc ó w 1 i c h r o d z in o ra z p rz e lic z e n ia r e n t ro d z in n y c h (n ie p u b l.).
JULIUSZ LESZCZYŃSKI
O WŁAŚCIWE MIEJSCE DLA WIKTYMOLOGII
P o jęcie w iktym ologii w ciąż jeszcze nie je s t d o statecznie p o p u la rn e w naszym k r a ju , n ie ste ty — ta k że w śród p raw n ik ó w p rak ty k ó w . M im o dość dużej i wciąż ro sn ą c e j liczby p u b lik a cji n au k o w y c h na te m a t tej dziedziny w iedzy — znajomość jej w ciąż je st niedostateczna, podobnie zre sztą ja k i p ra k ty c z n e jej zastosowanie. D zie je się ta k z k ilk u przyczyn. P rzed e w szystkim w ik ty m o lo g ia n a d a l jeszcze p o zo staje w k ręg u za in tereso w ań stosunkow o niew ielk iej g ru p y osób, przew ażnie p ra c o w n ik ó w naukow ych, d ziała ją cy ch głów nie na polu te o rety czn y m . P ublikacje n a u k o w e z zak resu w iktym ologii zbyt rza d k o d o cierają do p rze d staw ic ie li zawo d ó w p raw n iczy ch działający ch na g runcie p rak ty k i. Z tych w zględów zdobycze w ik ty m o lo g ii uchodzą — n a jzu p e łn ie j b łęd n ie — za n ie p rz y d a tn e przy w ykony w a n iu p ra k ty k i zaw odow ej i nie sta n o w ią p rze d m io tu za in te re so w ań osób działa ją c y c h n a tym polu. D alszą p rzyczyną niedostatecznej znajom ości wiktymologii p rz e z ogół p raw n ik ó w je st to, że w tej dziedzinie w iedzy n ag ro m a d ziło się sporo k o n tro w e rsji, i to nieom al od chw ili jej p o w sta n ia.1 W ty m a r ty k u le p rag n ął b y m om ów ić n ie k tó re z nich, w m oim odczuciu najw ażniejsize. W reszcie sam i w ik ty m o lo d zy nie p o tra fili dotychczas skoordynow ać sw oich w ysiłk ó w i rozpro szyli w dużej mierze' siły n a sp o ry n ie zaw sze p rz y d a tn e w p ra k ty c e . ,
M a te ria l in fo rm ac y jn y dotyczący w iktym ologii je s t dość obszerny. Z tego wzglę d u o g raniczę się je d y n ie do p rzy p o m n ien ia n a jb a rd z ie j p o d sta w o w y c h zagadnień
zw iązan y ch z p ow staniem i rozw ojem tej dziedziny w iedzy o raz z przedm iotem je j b a d a ń i k ie ru n k a m i rozw oju.
W i k t y m o l o g i a je st — n ajogólniej biorąc — n a u k ą o ofierze, naukow ym s tu d iu m ofiary. Je j nazw a w yw odzi się z dw óch słów: v ic tim a (łac.) — o fiara o ra z logos (gr.) — n au k a. P o ra z pierw szy użył tego te rm in u praw dopodobnie a m e ry k a ń s k i p sy c h ia tra F. W e rth am w 1949 r.2 Za tw órców w ikty m o lo g ii uzn aje
l P o r . L. F a l a n d y s z : K o n tr o w e rs je w o k ó ł w ik ty m o lo g ii, „ G a z e ta P r a w n ic z a ” n r • z 1976 r.
