Przynależność praw niezbywalnych do majątków małżonków

Andrzej Dyoniak

Przynależność praw niezbywalnych

do majątków małżonków

Palestra 28/3-4(315-316), 26-30

ANDRZEJ DYONIAK

PRZYNALEŻNOŚĆ PRAW NIEZBYWALNYCH DO MAJĄTKÓW MAŁŻONKÓW

A u to r , o m a w ia ją c za g a d n ie n ie w y k ł a d n i a rt. 31, 32 ł 33 k .r .o ,, z a j m u j e się r o z s tr z y g n ię c ie m z a g a d n ie n ia p r a w n ie z b y w a ln y c h o ra z te g o , c z y d o m a j ą t k u d o ­ r o b k o w e g o m a łż o n k ó w m o g ą b y ć z a lic z a n e p ra w a w y n ik a ją c e z p r z e d p ła t na n a b y c ie sa m o c h o d ó w o s o b o w y c h . Z d a n ie m a u to ra n a le ż y się w y p o w ie d z ie ć za d o p u s z c z a ln o ś c ią z a lic z a n ia ty c h p r z e d p ła t d o m a ją tk u d o r o b k o w e g o .

I. Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 31 formułuje regułę, zgodnie z którą prawa majątkowe nabyte w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej wchodzą w skład majątku wspólnego. Wyjątki od tej zasady zawarte są w art. 33 k.r.o., wyliczającym składniki majątku odrębnego każdego z małżonków. Z całokształtu przepisów k.r.o określających skład majątków małżonków wynika wyraźna pre­ ferencja dla wyznaczenia możliwie szerokiego zakresu praw objętych wspólnością majątkową. Wniosek ten wypływa z faktu ograniczenia zasady surogacji składni­ ków majątku odrębnego (art. 33 pkt 3 i 5 k.r.o.)1 oraz z treści art. 34 k.r.o. Przy­ jęcie przez ustawodawcę regulacji wyznaczającej możliwie szeroki zakres majątku wspólnego uzasadnione było znaczeniem, jakie ma majątek wspólny dla rodziny. Przynależność praw do majątku wspólnego umożliwia każdemu z małżonków za­ równo współudział w zarządzie tymi prawami, jak i dopuszczalność przyznania danego prawa każdemu z małżonków po ustaniu ustroju wspólności majątkowej.

II. Wśród składników majątku odrębnego wymieniane są prawa niezbywalne. Prawa te definiuje się jako prawa, które nie mogą być przeniesione na inną osobę w drodze czynności prawnej.1 2 * Nie jest to jednak jednoznaczne z niemożliwością ich nabycia w drodze dziedziczenia* O niezbywalności (albo, szerzej mówiąc, o nieprze- noszalności) danego prawa podmiotowego rozstrzyga albo przepis prawa, albo szczególny charakter tego prawa.4 5 6 W odniesieniu do praw majątkowych obowiązuje ogólna dyrektywa, w myśl której są one zbywalne*

Analiza przepisów kodeksu cywilnego oraz ustaw szczególnych z zakresu prawa cywilnego (np. prawa spółdzielczego) pozwala na wyodrębnienie wśród praw nie­ zbywalnych 2 rodzajów tych praw: a) związanych ściśle z osobą uprawnionego oraz b) nie wykazujących tej cechy* Do pierwszej zaliczyć należy: użytkowanie — art. 254 k.c., służebność osobistą — art. 300 k.c., roszczenia odszkodowawcze przewidziane w art. 444—448 k.c. (chyba że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomoc­ nym orzeczeniem i są wymagalne — art. 449 k.c.), prawo dożywocia (art. 912 k.c.), prawo do alimentacji (art. 139 k.r.o.). Powyższe prawa służą najczęściej zapewnieniu

1 S. S z e r : P ra w o r o d z in n e w z a ry s ie , W a rs z a w a 1969, s. 87.

2 S. G r z y b o w s k i : S y ste m p r a w a c y w iln e g o , t. I — C zęść o g ó ln a , W ro c ła w —W a rs z a ­ w a —K r a k ó w —G d a ń s k 1974, s. 224—225; A . W o l t e r : P ra w o c y w iln e — Z a ry s części o g ó ln e j, W a rsz a w a 1982, s. 111. 8 Z. R a d w a ń s k i : Z a ry s c z ę śc i o g ó ln e j p ra w a c y w iln e g o , W a rsz a w a 1981, s. 88 4 S. G r z y b o w s k i : S y s te m (...), t. I, s. 224. 5 Z. R a d w a ń s k i : Z a ry s (...), s. 88. 6 S. B r e y e r , S. G r o s s (w :) K o d e k s r o d z in n y i o p ie k u ń c z y — K o m e n ta rz , W a rs z a w a 1975, s. 171.

N r 3-4(315-31*) Przynależność praw niezbywalnych do majątków małżonków ₂₇

podstaw egzystencji osoby uprawnionej1 albo też naprawieniu szkody na osobie. Ich cechę charakterystyczną stanowi to, że nie wchodzą one w skład spadku po osobie uprawnionej (art 922 § 2 k.c.).7 8 9

Oprócz wspomnianych wyżej praw niezbywalnych wyróżnić można takie, które nie są związane z fizyczną osobowością uprawnionego* Ich niezbywalność wynika z wy­ raźnego przepisu prawa. Zaliczyć należy tutaj: prawo odkupu (art. 595 § 1 k.c.), prawo pierwokupu (art. 602 § 1 k.c.), spółdzielcze prawo do lokalu typu lokatorskiego (art. 218 § 1 prawa spółdzielczego) oraz każdą wierzytelność, co do której została zastrzeżona umownie jej niezbywalność (art. 509 § 1 k.c.). Prawa powyższe prze­ chodzą na spadkobierców z wyjątkiem spółdzielczego prawa do lokalu typu lokator­ skiego. Artykuł 221 § 1 prawa spółdzielczego wprowadza jednak instytucję roszcze­ nia o przyjęcie do spółdzielni i o przydział lokalu po byłym członku, która spełnia funkcję podobną do przejścia prawa w drodze dziedziczenia.

III. Wspomniany już wcześniej art. 33 pkt 6 k.r.o. stanowi, że prawa niezbywalne wchodzą w skład majątku odrębnego małżonka. Nie jest możliwe włączenie ich do majątku wspólnego nawet przy przyjęciu przez małżonków rozszerzonej wspólności majątkowej (art. 49 § 1 pkt 1 k.r.o.). Takie rygorystyczne zaliczanie praw niezby­ walnych do majątku odrębnego każdego z małżonków wywołuje wątpliwość, czy ustawodawca, regulując tę kwestię, miał na uwadze obydwie wskazane wyżej ka­ tegorie praw niezbywalnych. Wątpliwość powyższa jest o tyle uzasadniona, że do­ chody przynoszone przez wszystkie prawa niezbywalne wchodzą w skład majątku wspólnego (art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o.). Ponadto niektóre prawa niezbywalne zaliczane były — na gruncie poprzednio obowiązującego prawa spółdzielczego — expressis verbis w skład majątku wspólnego małżonków (art. 138 nie obowiązującej już ustawy z 17.11.1961 r. o spółdzielniach 1 ich związkach).10 11

Objęcie składem majątku odrębnego praw niezbywalnych związanych ściśle z, oso­ bą uprawnionego uzasadnione jest ich charakterem prawnym. Nawet gdy należą one wspólnie do małżonków (np. prawo dożywocia), wchodzą w odpowiedniej części w skład ich majątków odrębnych. Natomiast brak jest podobnego uzasadnienia do zaliczenia w skład majątku odrębnego takich praw niezbywalnych, które nie są ściśle związape z osobą uprawnionego. O tym, że mogły one wchodzić w skład majątku wspólnego, rozstrzygały: nie obowiązujący już art. 138 ustawy o spółdzielniach i ich zw-ązkach oraz wyrosła na jego tle judykatura.11 Przepisu tego nie należy traktować jako wyjątku od reguły zaliczania praw niezbywalnych do majątku odrębnego mał­ żonka, ale jako zezwolenie na przynależność spółdzielczego prawa do lokalu do wię­

cej niż jednej osoby. /

Problem przynależności do majątków małżonków praw nie związanych ściśle z osobą uprawnionego chciałbym rozpatrzyć na przykładzie prawa odkupu. Jego za­ liczenie do majątku odrębnego wyłącznie ze względu na niezbywalność tego prawa byłoby nieuzasadnione chociażby z tego względu, że powyższe uprawnienie stanowi jeden z dodatkowych elementów umowy kupna-sprzedaży. Brak jest w tej sytuacji podstaw do odmiennego traktowania prawa zbytego w drodze umowy

kupna-sprze-7 P o r. n p . co d o p r a w a u ż y tk o w a n ia J . I g n a t o w i c z : P ra w o rz e c z o w e , W a rsz a w a 19kupna-sprze-76.

s. 198.

8 J . S t. P i ą t o w s k i: , P ra w o sp a d k o w e — Z a ry s w y k ła d u , W a rsz a w a 1979, s. 3-1. 9 S. B r e y e r , S. G r o s s (w :) K o d e k s r o d z in n y i o p ie k u ń c z y — K o m e n ta r z , jw ., s. 171. 10 A rt. 215 § 2 p r a w a sp ó łd z ie lc z e g o k o n s tr u u je ró w n ie ż w sp ó ln o ś ć s p ó łd z ie lc z e g o p r a w a do lo k a lu . P rz e p is u te g o n ie p o w o łu ję je d n a k d la te g o , że w ą tp liw o ś c i m o ż e b u d z ić to , czy p ra w o to w c h o d z i w s k ła d m a j ą t k u w s p ó ln e g o m a łż o n k ó w .

11 P o r. w y ty c z n e w y m ia r u s p ra w ie d liw o ś c i i p r a k t y k i są d o w e j z 30.XI.1974 r. w z a k r e s ie sto s o w a n ia p rz e p is ó w o p o d z ia le m a ją tk u w s p ó ln e g o m a łż o n k ó w w w y p a d k u , g d y w sk ła d te g o m a ją tk u w c h o d z i s p ó łd z ie lc z e p ra w o d o lo k a lu , O S N C P 1975/3/37.

2 8 A n d r z e j D y o n l a k N r 3-4 (315-316)

dąży (i ceny otrzymanej w zamian) oraz prawa odkupu stanowiącego element tej samej umowy.

Jeśli chodzi o prawo pierwokupu, to również byłoby nieuzasadnione uznanie tego prawa, ze względu na jego niezbywalność, za składnik majątku odrębnego, a prawa nabytego w następstwie wykonania prawa pierwokupu — za składnik majątku wspólnego albo odrębnego (według reguł zawartych w art.. 32—33 k.r.o.).

Zaliczenie omawianej wyżej kategorii praw do majątku odrębnego małżonka unie­ możliwiłoby współmałżonkowi jakikolwiek wpływ na wykonywanie zarządu tymi prawami. Interpretacja powyższa byłaby sprzeczna z podstawowymi zasadami prawa rodzinnego: równouprawnienia małżonków i ochrony rodziny. Funkcjonalne dy­ rektywy wykładni (art. 4 k.c.), którym daje preferencję kodeks cywilny, uzasad­ niają wniosek, że do majątku odrębnego małżonka można zaliczyć tylko takie prawa niezbywalne, które są związane ściśle z osobą uprawnionego, natomiast o zaliczaniu pozostałych praw niezbywalnych do majątków małżonków decydują przepisy art. 32 i 33 k.r.o.

IV. Poważne wątpliwości w praktyce wywołuje kwestia zaliczania do majątków praw wynikających z rachunków przedpłat na nabycie samochodu, otwartych na podstawie przepisów uchwały nr 49 Rady Ministrów z dnia 26.11.1981 r. w sprawie sprzedaży samochodów osobowych dla ludności oraz rozwoju zaplecza motoryzacji.11 Z treści postanowień w sprawie przedpłat« wynika, że rachunek ten nie podlega cesji, a do odbioru samochodu uprawniany jest wnoszący przedpłatę na rachunek przedpłat lub osoba notarialnie do tego upoważniona. Ograniczer.ie to nie dotyczy przejścia uprawnienia do nabycia samochodu na inną osobę w drodze spadko­ brania.

Z powyższych przepisów wynika niedwuznacznie, iż mamy tutaj do czynienia z prawem niezbywalnym, ale dziedzicznym. Narodowy Bank Polski — Powszechna Kasa Oszczędności odmawia przepisania powyższych rachunków na nazwisko dru­ giego małżonka, nawet w razie przydzielenia mu tego prawu przez sąd w postano­ wieniu o podziale majątku wspólnego małżonków, uzasadniając swoje stanowisko przepisami prawa bankowego i wspomnianych postanowień w sprawie przedpłat oraz treścią art. 33 pkt 6 k.r.o.

Przed rozważeniem słuszności tego stanowiska trzeba najpierw wyjaśnić, czym jest wniesienie wpłaty na rachunek przedpłat oraz w jakiej relacji pozostają wzglę­ dem siebie NBP i Polmozbyt, zajmujący się sprzedażą samochodów, na nabycie których wniesiono przedpłaty. Otóż punkt 19 postanowień w sprawie tych przed­ płat stanowi, że wniesienie przedpłaty jest umową przedwstępną o nabycie samo­ chodu pomiędzy wpłacającym a Polmozbytem, w imieniu którego działają Powszech­ ne Kasy Oszczędności jako oddziały specjalistyczne NBP na postawie udzielonego im pełnomocnictwa.

Teraz chciałbym kolejno rozważyć, czy treść art. 33 pkt 6 k.r.o. lub przepisy sze­ roko rozumianego prawa bankowego uniemożliwiają zaliczenie prawa z rachunku przedpłat na nabycie samochodu do majątku wspólnego małżonków.

Ustalono już wyżej, że do majątku odrębnego małżonka wchodzą tylko takie prawa niezbywalne, które związane są ściśle z osobą uprawnionego. Prawo z ra­ chunku przedpłat na nabycie samochodu na pewno nie należy do tej kategorii praw. Pieniądze wpłacane na rachunek pochodzą najczęściej z majątku wspólnego małżonków, a tylko kwestią przypadku jest zwykle otwarcie rachunku na nazwisko 12 13

12 M .P . z 1981 r. N r 7, p oz. 59.

13 I n s t r u k c j a słu ż b o w a n r B931 — P r z e d p ła ty n a n a b y c ie s a m o c h o d ó w o s o b o w y c h p r o d u k c ji k r a jo w e j w n o s z o n e n a s p e c ja ln y r a c h u n e k p r z e d p ła t — Zał, n r 4 do z a rz ą d z e n ia P re z e s a N B P n r B/7/V III/5 z 6.III.1981 r.

N r 3-4 (315-318) Przynależność praw niezbywalnych do majątków małżonków 29 tego, a nie drugiego małżonka. Należy zauważyć, że nie jest możliwe otwarcie rachunku na nazwisko obojga małżonków.14 15 * Godzi to w jakimś stopniu w zasadę równouprawnienia oraz w zasadę ochrony rodziny, ale uzasadniane jest specyfiką prawa bankowego. Przyjęcie jednak poglądu wyłączającego prawo z rachunku przed­ płat na nabycie samochodu z majątku wspólnego pogorszyłoby w jeszcze większym stopniu pozycję małżonka, na którego nazwisko nie jest prowadzony rachunek, unie­ możliwiając mu w ten sposób skorzystanie z przewidzianych prawem środków za­ bezpieczających jego uprawnienia w zakresie zarządu majątkiem wspólnym mał­ żonków,“ a także pozbawiając możliwości przyznania tego prawa po uątaniu wspól­ ności majątkowej. Zaliczenie prawa z rachunku przedpłat do majątku odrębnego byłoby tym bardziej nieuzasadnione, że wkład oszczędnościowy zarówno na tym rachunku celowym, jak i na innych rachunkach celowych i oszczędnościowych może wchodzić (przy uwzględnieniu art. 32 i 33 kr.o.) w skład majątku wspólnego mał­ żonków.18

Przepisy ustawy z 26.IL1982 r. — Prawo bankowe17 oraz aktów prawnych wy­ danych na jej podstawie wprowadzają modyfikacje w stosunku do ogólnych reguł kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jedynie w zakresie czynności zarządu, a nie co do składu majątków małżonków. Małżonek bowiem, na którego nazwisko prowa­ dzony jest rachunek, może dysponować w sposób nieograniczony wkładem także wtedy, gdy pochodzi on z majątku wspólnego. Wszelkich więc czynności zarządu — również takich, które mogłyby być zaliczone do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu — może on dokonywać samodzielnie.18 Następnie przepisy posta­ nowień w sprawie przedpłat na nabycie samochodu, wprowadzając niemożliwość cesji tego prawa, nie sprzeciwiają się zaliczeniu prawa z rachunku przedpłat do majątku wspólnego małżonków, gdyż przepisanie rachunku na drugiego małżonka nie stanowi cesji tego prawa. Prawo to bowiem przez cały czas trwania wspólności majątkowej należało wspólnie do małżonków.

Uznanie, że przepisy prawa bankowego stanowią lex specialis w stosunku do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określających skład majątków mał­ żonków (przez zaliczenie prawa z rachunku przedpłat do majątku odrębnego), pro­ wadziłoby do trudnych do zaaprobowania rezultatów. Mielibyśmy bowiem do czy­ nienia z prawem z umowy rachunku bankowego wchodzącym w skład majątku odrębnego oraz z wkładem na tym rachunku należącym do majątku wspólnego. Tym­ czasem rachunek bankowy i wkład na tym rachunku są ze sobą nierozerwalnie związane.

Należy tu zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Osoba wnosząca przedpłatę na nabycie samochodu nie zamierza jedynie przechowywać w banku swoich środ­ ków pieniężnych, ale przede wszystkim chce zapewnić sobie prawo do nabycia samochodu w przyszłości. Mamy tu więc do czynienia z kompleksem umów: umową rachunku bankowego i umową przedwstępną o nabycie samochodu. Sytuacja osoby wnoszącej przedpłatę na nabycie samochodu podobna jest do sytuacji osoby wno­ szącej wkład na książeczkę mieszkaniową (zarejestrowaną w spółdzielni mieszkanio­

14 Z a rz ą d z e n ie P re z e s a N B P z 19.VII.1983 r . w s p r a w ie r o d z a jó w w k ła d ó w o sz c z ę d n o śc io ­ w y c h , w y d a w a n y c h n a n ie d o w o d ó w o ra z z a s a d o tw ie r a n ia i p ro w a d z e n ia r a c h u n k ó w ty c h w k ła d ó w , M .P . z 1983 r. N r 29, poz. 157. 15 N a p r z y k ła d z a r t . 40 k .r.o . 18 P o r.: w y ty c z n e S N p r z y to c z o n e w p rz y p is ie 11; u c h w a łę SN z 28.11.1972 r ., O S N C P 1972/121211; S .K . R z o ń c ą : W k ła d y o sz c z ę d n o ś c io w e a m a łż e ń s k a w s p ó ln o ś ć u s ta w o w a , „ K r a k o w s k ie S tu d ia P ra w n ic z e ” 1975, t. V III. 17 Dz. U . N r 7, p o z. 56. 18 P a tr z s z e rz e j A. D y o n i a k : Z a rz ą d m a j ą t k a m i m a łż o n k ó w , „ S tu d ia P ra w n ic z e " 1981, n r 1.

30 J a n u s z Ł a u r y n o u i l c z N r 3-4(315-316)

wej). I jedna, i druga oczekuje na nabycie definitywnego prawa, a do wyjaśnienia ich pozycji prawnej użyteczna jest konstrukcja ekspektatywy.1» Judykatura i dok­ tryna przyjęły, że ekspektatywa służy realizacji prawa definitywnego i w związku z tym jest w zasadzie w podobny sposób uregulowana.20 Dotyczy to również przy­ należności ekspektatywy na nabycie samochodu do majątków małżonków.

W konsekwencji należy uznać, że prawo z rachunku przedpłat na nabycie samo­ chodu, mimo że jest prawem niezbywalnym, wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli spełnione są co do niego ogólne przesłanki zaliczania praw pod­ miotowych do majątku wspólnego małżonków (zawarte w k m .). Przeciwna wy­ kładnia prowadziłaby do rezultatów sprzecznych z instytucją wspólności majątkowej oraz z podstawowymi zasadami prawa rodzinnego.

V. Zaliczenie prawa z rachunku przedpłat na nabycie samochodu do majątku wspólnego małżonków powoduje, że bank obowiązany jest przepisać rachunek przed­ płaty na nazwisko drugiego małżonka w razie przydzielenia mu tego prawa w po­ stanowieniu sądowym o podziale majątku wspólnego albo w umowie zawartej przez małżonków, w której dokonali oni podziału majątku wspólnego. Przepisanie ra­ chunku na nazwisko drugiego małżonka może nastąpić także w czasie trwania ustroju wspólności majątkowej, jeśli zażądają tego oboje małżonkowie albo też jeżeli małżonek, na którego nazwisko nie jest prowadzony rachunek, przedstawi tej treści postanowienie sądu wydane na podstawie a r t 24 kx.o.

lfi P o r. w y ty c z n e SN p rz y to c z o n e w p r z y p is ie 11. 20 z . R a d w a ń s k i : Z a ry s (...), s. 88.

JANUSZ ŁAWRYNOWICZ

ZMIANY W PRZEPISACH REGULUJĄCYCH OBOWIĄZKOWE UBEZPIECZENIA KOMUNIKACYJNE

R o z p o r z ą d z e n ie Rad'./ M in is tr ó w z d n ia 30.XI.2981 r. tu s p r a w ie o b o w ią z k o w y c h u b e z p ie c z e ń k o m u n i k a c y jn y c h (D z. U. N r 30, p o z. 160), o b o w ią z u ją c e o d d n ia 1.1.1932 r., z o s ta ło z m i .¡inne r o z p o r z ą d z e n ie m R a d y M in is tr ó w z d n ia 27.XJI.1983 r. (D z. U. N r 73, p oz. 325), k tó r e w e s z ło w t y c i e z d n ie m 1.1.1984 r. A r t y k u ł o m a w ia (p o r ó w n a w c z o ) p r z e p is y d o ty c h c z a s o w e ze z m ia n a m i w p r o w a d z o n y m i p o w y ż s z ą n o w e lą .

1. Zgodnie z przepisem § 5 ust. 1 rozporządzenia z 1981 r. z obowiązkowego ubezpieczenia auto-casco, dotyczącego wypadków na terytorium Polski, były zwol­ nione samochody używane w celach zarobkowych przez okres dłuższy niż 10 lat, a w celach niezarobkowych — dłuższy niż 15 lat (pkt 1) oraz autobusy, samochody ciężarowe, ciągniki i przyczepy do pojazdów samochodowych, używane przez okres dłuższy niż 10 lat (pkt 2). W myśl § 5 ust. 1 w brzmieniu nadanym przez rozporzą­ dzenie z 1983 r. z omawianego ubezpieczenia zostały zwolnione samochody osobowe używane tylko w celach niezarobkowych przez okres dłuższy niż 15 lat (pkt 1) oraz autobusy, samochody ciężarowe, ciągniki i przyczepy do pojazdów samochodowych, używane także tylko w celach niezarobkowych przez okres dłuższy niż 10 lat (pkt 2). Ze znowelizowanego przepisu § 5 ust. 1 rozporządzenia wynika, że wszystkie