Mieczysław Szaciński
Prawa twórcy opracowania cudzego
dzieła w polskim prawie autorskim :
zależne prawa autorskie
Palestra 22/2(242), 26-32
1978
26 M i e c z y s ł a w S z a c l ń s k l N r 2 (242)
w ykonyw ania pracy. Sąd N ajw yższy z niezrozum iałych w zględów n ie p rzew id u je, by m ożna było uw zględnić św iadczenie dopuszczenia do p racy , u zn a ją c jednocześnie za ty tu ł egzekucyjny orzeczenie u sta la ją c e w b re w p oglądom p rz y ję ty m w n au ce p ostępow ania cywilnego. N a czym zre sztą m iało b y polegać w y k o n a n ie tego u s ta la jącego orzeczenia — u ch w a ła też się n ie w ypow iada. S łusznie n a to m ia st S ąd N a j w yższy uznał, że u stalen ie, iż p rzekroczenie te rm in u z a rt. 48 § 1 k.p. n a stą p iło z przyczyn niezależnych od p raco w n ik a, może być dok o n an e n a s k u te k w n iosku 0 przy zn an ie w y n agrodzenia za czas gotow ości do pracy . W ty m o sta tn im w y p ad k u Sąd N ajw yższy dopuścił zatem m ożliw ość żąd an ia św ia d cz en ia oparteg o n a a rt. 81 k.p.
Budzi w ątp liw o ści pogląd S ądu N ajw yższego, że u sta le n ia , iż przek ro czen ie te r m in u z a rt. 48 § 1 k.p. n a stą p iło z przyczyn niezależnych o d p rac o w n ik a, oraz żąd an ia n a tej p odstaw ie w ynag ro d zen ia n a p o d sta w ie a rt. 81 k.p. należy dochodzić przed te re n o w ą ko m isją o dw oław czą do s p ra w pracy. P rz ec ież a r t. 264 § l k.p. nie w ym ienia tego ro d za ju sp raw . D ochodzenie św iadczenia dopuszczenia do p racy 1 w ynagrodzenia pow inno n a stą p ić p rze d za k ład o w ą lu b te re n o w ą k o m isją ro z je m czą (art. 248 k.p.), k tó ry to o rg an rozpoznaje sp raw y o św iad czen ia ze stro n y zakładu pracy, a k o m p e ten c je jego nie są o k reślo n e w sposób w yczerp u jący w p rz e ciw ieństw ie do k o m p eten cji odw oław czych ko m isji do sp ra w pracy.
MIECZYSŁAW SZACIŃSKI
Prawa twórcy opracowania cudzego dzieła w polskim
prawie autorskim (zależne prawa autorskie)
A r t y k u ł o m a w ia p o ję c ie o p r a c o w a n ia cridzego d zie ła o ra z je g o za le ż n o ś ć o d d zie ła o r y g in a ln e g o , b ę d ą c e g o p r z e d m io te m te g o o p ra c o w a n ia . N a t y m tle a n a liz o w a n y j e s t s to s u n e k p r a w t w ó r c y d z ie ła z a le ż n e g o d o p r a w tw ó r c y d zie ła o r y g in a ln e g o . R o zw a ż a n ia k o ń c z y o m ó w ie n ie tr e ś c i a u to r s k ie g o p r a w a z a le ż n e g o i o g ra n ic z e ń w y n ik a ją c y c h z p r z e p is u a r t. 3 § 2 u s t a w y o p r a w ie a u to r s k im .
I. Opracowanie cudzego utw oru jako przedm iot praw a autorskiego
IZgddnie z przepisem a rt. 3 § 1 u sta w y o p ra w ie a u to rs k im z d n ia 10 lipca 1952 r. opraco w an ie cudzego u tw o ru sta n o w i p rze d m io t p ra w a autorskiego.
O pracow aniem je s t dzieło o p a rte n a cudzym utw o rze, w k tó ry m w p ro w ad zo n e zm iany w y k az u ją elem e n ty tw órczości in d y w id u a ln e j, z zach o w an iem je d n a k toż sam ości u tw o ru p ie rw o tn e g o .1 O p raco w an ie je s t to m .in. „p rz eró b k a, p rze tw o rz e- i *
i P o r . L u d w ig D e l p : R e c h ts f ra g e n z u r N e u b e a r b e itu n g w is s e n s c h a ftlic h e r W e rk e v e r s to r b e n e r A u to re n , „D a s R e c h t a m G e is te s g u t- S tu d ie n z u m U rh e b e r -V e r la g s - u n d P r e s s e r e c h t” , F r e ib u r g 1964, s tr . 41.
N r 2 (242) Prawa tw ó rc y opracowania cudzego dzieła 27
n ie, zm iana w y ra ża jąc a się n ie tylko w u w y p u k len iu in n y c h w arto śc i (...), ale i w zm ianie w k raczającej w s tru k tu rę , w form ę n a r r a c ji (...), w p rze su n ięc iu ak c en tó w 2
Dzieło zależne pow inno się odznaczać — ta k ja k i dzieło o ry g in a ln e — odpow ied n im w k ład em tw órczym oraz p ostacią u sta le n ia u m o ż liw ia jąc ą zm ysłow ą percepcję. P ro f. Zoll w opracow anych przez siebie zasadach p ra w a a u to rsk ieg o stw ierdził, ż e „w a ru n k iem p ra w a niesam oistnego je st (...), b y u tw ó r o p a rty n a dziele p o d sta w o w y m b y ł w ytw orem indyw idualnej i tw órczej p r a c y i ja k o ta k i m ógł być p rze d m io te m p ra w a au to rsk ieg o ”. 2
O ryginalność opracow ania cudzego u tw o ru może się p rz e ja w ia ć przede w szystkim w kom pozycji lub w środkach w yrazu. P rz y k ład e m u tw o ró w w y k az u jąc y ch o ry g i n aln o ść jed y n ie w ekspresji są tłum aczenia. Do u tw o ró w zależnych w y k azu jący ch o ry g in aln o ść w kom pozycji należą antologie. P rz y k ła d e m zaś o p rac o w a ń zaw ie ra ją c y c h elem enty oryginalności zarów no w kom pozycji ja k i w śro d k ach w y razu są a d a p ta c je sceniczne i film ow e utw orów pow ieściow ych. * 4
P ow ołany w yżej przepis a rt. 3 ustaw y o p raw ie a u to rsk im p rz e w id u je w zakresie o p ra c o w a n ia cudzego utw o ru różne sta n y fak ty czn e i p ra w n e , p oczynając od sy tu a c ji, w k tó ry ch cudzy u tw ó r stanow i jed y n ie im puls do stw o rze n ia innego sam oistnego dzieła (§ 4), a kończąc n a rozm aitego ro d z a ju o p rac o w a n iac h w y k a zu ją c y c h różny stopień indyw idualnego w k ła d u tw órczego opraco w u jąceg o i p rz e tw o rz e n ia dzieła oryginalnego. Różnice w inten sy w n o ści w k ła d u tw órczego i zm ian d zie ła cudzego m ożna plastycznie w ykazać na p rz y k ła d a c h opraco w an ia dzieła m uzycznego (aranżacji, parodii, w ariacji).
A ra n ża cja je st ad a p ta cją u tw o ru na inny in stru m e n t, d o stosow aniem u tw o ru do w ielu in stru m e n tó w lub odw ro tn ie — re d u k c ją z w ielu in stru m e n tó w , np. do jednego. S tanow i ona opracow anie zależne od u tw o ru o ry ginalnego, w y k azu jąc z a raze m w kład tw órczy, k tó ry u za sa d n ia uznanie a ra n ż a c ji za p rze d m io t p ra w a a u to rs k ie g o .5 U chw ała n r 136 R ady M inistrów z d n ia 10 lip c a 1975 r. w sp raw ie w y n ag ro d zeń kom pozytorskich (M.P. N r 26, poz. 159) za a ra n ż a c ję uw aża p rzy sto so w an ie te k stu m uzycznego z za k resu m uzyki ro zry w k o w ej do w y k o n an ia przez o k reślo n y zespół lu b na określonym instrum encie.
P a ro d ia , n aw iązu jąc do innego u tw oru, zm ierza do o sią g n ię cia e fe k tó w zu p ełn ie in n y c h niż te, k tó re są celem u tw o ru stanow iącego p rze d m io t o p rac o w a n ia. Dla oceny, czy i w ja k im stopniu dopuszczalne było w y k o rz y sta n ie w p aro d ii nie zm ie n io n y ch lu b nieznacznie tylko zm ienionych części chronionego dzieła, isto tn e z n a czenie m a u stalenie, ja k dalece zapożyczenie było kon ieczn e do o siągnięcia p aro - dystycznego s k u tk u .6 P aro d ia może n a w e t stanow ić sam o d zieln e dzieło, jeżeli cudze dzieło stanow iło jedynie elem ent inspiracji.
O pracow anie w a ria c ji stanow i u tw ó r zależny w y k a z u ją c y w yso k i stopień w k ład u tw órczego. W ystępuje tu bow iem rozw inięcie te m a tu , m o d y fik o w an ie harm o n ii, a n a w e t k o m binow anie m elodii zapożyczonych z w łasn y m i te m a ta m i. N ależy uznać
î J e r z y S e r d a : A d a p ta c ja d z ie ła lite ra c k ie g o a n a r u s z e n ie a u to r s k ic h d ó b r o so b is ty c h je g o tw ó r c y , „ P r a c e z w y n a la z c z o śc i i o c h ro n y w ła s n o śc i i n t e l e k t u a l n e j " , 1973, zesz. 1, s tr . 351—352. s S. G o ł ą b : U sta w a o p ra w ie a u to r s k im z d n ia 29 m a r c a 1926 r . z m a te r ia ła m i, W a rsz a w a 1928, s tr . 34. 4 H . D e s b o i s: L e d ro it d ’a u te u r e n F ra n c e , 1966, s tr . 28—29. 5 P o r. M io d ra g J a n i ć : I n d u s tr ijs k a s v o jin a i a u to r s k o p r a v o , B e o g ra d 1973, s tr . 283. 6 P o r. A d o lf D 1 e t z: D ie E n tw ic k lu n g d e s b u n d e s d e u ts c h e n U r h e b e r r e c h ts i n G e s e tz g e b u n g u n d R e c h ts p r e c h u n g v o n 1965 b is 1972, „ A rc h iv f ü r U r h e b e r - F ilm - F u n k - u n d T h e a t e r r e c h t ” , 1975, t. 72, s tr . 37.
28 M i e c z y s ł a w S z a c i ń sic I N r 2 (242)
za m ożliw e ta k ie w y p ad k i, w k tó ry c h za k res w k ła d u tw órczego a u to ra w a ria c ji może pozw olić na u zn an ie takiego dzieła za sam odzielne. W ysoki sto p ień w k ła d u tw órczego o p racow ującego toył p o d sta w ą do w y ra że n ia poglądu, w ed łu g k tó reg o w a ria c je i fa n ta z je pow inny być uw ażane za now e, sam odzielne u tw o ry m u z y c z n e .7 * 9 W ariacje u z n a je exp re ssis verbis za o p rac o w a n ie dzieła a rt. 2 p ro je k tu w stępnego sz w a jc arsk ieg o p ra w a au to rsk ieg o (II ko m isji ekspertów ). *
Zależność dzieła może w y n ik ać m .in. z w y k o rz y sta n ia dzieła orygin aln eg o n a le żącego do in n ej dziedziny tw órczości niż u tw ó r zależny. Tego ro d za ju o p rac o w a n ia m ogą n ie ra z w yk azy w ać bardzo w ysoki sto p ień tw órczości in d y w id u a ln ej (np. m alarz u tr w a la n a płótnie epizod powieści). *
N iek tó re u sta w o d a w stw a e k sp o n u ją w k ład tw ó rczy ja k o p rze słan k ę u zn a n ia o p rac o w a n ia za p rzedm iot p raw a autorskiego. I ta k na p rz y k ła d w edług § 3 u sta w y o p raw ie a u to rs k im RFN z d n ia 9 w rz eśn ia 1965 r. chronione są o p rac o w a n ia u tw orów w y k az u jąc e osobisty w k ład tw órczy opracow ującego. Z godnie z § 3 p ra w a au to rsk ieg o CSRS z d n ia 25 m a rc a 1965 r. p rze d m io te m p ra w a au to rsk ieg o są ró w nież dzieła, k tó re p o w stały przez osobiste tw órcze o p raco w an ie innego dzieła.
O pracow anie cudzego dzieła w om ów ionym w yżej znaczeniu należy odróżniać od niedozw olonego w y k o rz y sta n ia cudzego d zieła jako dzieła w łasnego (plagiat) oraz od w y padków , w k tó ry c h cudzo dzieło stan o w iło je d y n ie p u n k t w y jśc ia dla now ego dzieła. T en o sta tn i w y p ad e k zachodzi w szczególności w tedy, gdy cudze dzieło dało je d y n ie a su m p t do stw o rze n ia dzieła w łasnego (np. d o p isa n ie nie dokończonej pow ieści, sym fonii itd.) albo gdy w y k o rz y sta n ie cudzego dzieła było konieczne do osiągnięcia zam ierzonego przez a u to ra celu arty sty czn eg o , naukow ego, d y d aktycznego itp. (np. dzieło k ry ty cz n e, klucz z a w ie ra ją c y ro zw ią zan ia zad ań m atem aty c zn y c h itd .) .10 11
Sąd N ajw yższy w orzeczeniu z d n ia 10 m a ja 1963 r. w y jaśn ił, że jeżeli tw órczość a u to ra zo stała tylk o podbu d o w an a przez cudze dzieło, lecz a u to r nie p rz e ją ł do swego u tw o ru an i treści, an i fo rm y dzieła cudzego, to m a się w ted y do czynienia z tw ó rczo ścią sam odzielną w ro zu m ien iu a rt. 3 § 4 u sta w y o p ra w ie a u to r s k im .11 P odobne sta n o w isk o za ją ł S ąd N ajw yższy w orzeczeniu z d n ia 2 lu teg o 1968 r . 12 T akże w y k o rz y sta n ie cudzego pom ysłu (a n aw e t im io n z innego u tw o ru ) przy o ry g in aln ej tre śc i now ego dzieła nie sta n o w i — zdaniem S ąd u N ajw yższego — o p rac o w a n ia cudzego u tw o ru , a le w łasn y o ry g in aln y u tw ó r .13 N ato m iast n iesam o ist- ne je s t dzieło w ów czas, gdy p rzy jego tw o rze n iu k o rzy stan o z treści lu b form y cudzego u tw o ru w g ran ic ac h p rze k ra cza ją cy c h dozw olone sw obodne u ż y tk o w a n ie .14 O p ra co w a n ie dzieł nie stan o w iący ch p rze d m io tu p ra w a autorskiego, ja k np. o p rac o w a n ie zbioru ak tó w n o rm aty w n y c h , orzeczeń sądow ych lu b odpow iednich skorow idzów , tez itp., nie je st opraco w an iem w ro zu m ien iu a rt. 3 u sta w y o praw ie au to rsk im , n a to m ia st je s t dziełem o ry g in aln y m ty lk o w z a k resie w k ła d u tw órczego au to ra , np. w yboru, uk ład u , p o w iąz an ia poszczególnych części dzieła itp.
7 T a k ie j e s t s ta n o w is k o J .J . L i t a u e r a , k t ó r e p o d a je S ta n is ła w G o łą b w p r a c y : U sta w a o p r a w ie a u to r s k im z d n ia 29 m a r c a 1926 r. z m a te r ia ła m i, W a rsz a w a 1928, s tr . 50. i „ A r c h iv f ü r U r h e b e r - F ilm - F u n k - u n d T h e a t e r r e c h t ” , 1975, t. 72, s tr . 224. 9 H. D e s b o i s : op. c it., s tr . 95. 10 S. R i t t e r m a n : K o m e n ta rz d o u s ta w y o p r a w ie a u to r s k im , K ra k ó w 1937, s tr . 18—19. 11 O S N C P 1964, poz. 74. l i OS P IK A 1969, z. 3, poz. 63. 13 O rz e c z e n ie S N z d n ia 16 lu te g o 1962 r . I I CR 528/71. 14 3. R i t t e r m a n : o p. c it., s tr . 17.
N r 2 (242) Prawa tw ó rc y opracow ania cudzego dzieła 29
II. Stosunek praw twórcy dzieła zależnego do praw twórcy dzieła oryginalnego
W d o k try n ie p o d k reśla się, że „sy tu ac ja p ra w n a tw ó rcy zależnego nie ró żn i się w zasadzie od sy tu a c ji praw n ej tw órcy m a cie rz y ste g o ”. 15 Je d n a k ż e sw oistość o p r a cow ania polega na tym , że o piera się ono n a su b stra c ie cudzego u tw o ru . N ie może w ięc to pozostaw ać bez w pływ u n a u p ra w n ie n ia tw ó rc y dzieła zależnego, a zw łasz cza n a u k ła d tzw . stosunków w ew n ętrzn y ch m iędzy tw ó rc ą dzieła zależnego a tw ó r cą dzieła będącego przedm iotem opracow ania.
O pu b lik o w an a o sta tn io u ch w ała sk ład u siedm iu sędziów SN z d n ia 20 g ru d n ia 1976 r. w sp ra w ie III C ZP 91/75 czyni koniecznym u sto su n k o w a n ie się do — zdaw ałoby się daw no ju ż rozstrzygniętego p ro b lem u — chw ili n a b y c ia p ra w au to rsk ich przez tw ó rcę opracow ania. A n alizu ją c znaczenie zezw olenia tw ó rcy o ryginału, S ąd N ajw yższy w uzasad n ien iu u c h w a ły 16 stw ierd za, że „sam oistnie, przez sam fa k t stw o rzen ia określonego o p rac o w a n ia, n ik t bez w spom nianego zezw olenia nie m oże stać się podm iotem zależnego p ra w a au to rsk ieg o w p rze -, ciw ieństw ie do w y p ad k u stw orzenia dzieła ory g in aln eg o (art. 1 p r. aut.) (...). W u ję c iu p rze p isu § 2 art. 3 pr. aut. zależne p raw o a u to rsk ie , k tó re m oże pow stać tylko n a su b stra cie dzieła oryginalnego (art. 3 § 1 pr. aut.), uzy sk u je ta osoba, k tó ra cudzy u tw ó r op raco w ała (elem ent o biektyw ny) i m a zezw olenie tw ó rcy o ry g in ału (elem ent w oli dru g iej osoby). P ra w o a u to rsk ie , w a ru n k u ją c e (...) zależne praw o au to rsk ie od zezw olenia tw ó rcy o ry g in ału , p rzy w ią zu je n a jisto tn ie js z e znaczenie do tego e lem e n tu k o n stru k cji p raw n ej d z ie ła zależnego. D opiero bow iem zezw olenie k o n sty tu u je zależne praw o a u to rsk ie, a n ie sam fa k t o p ra c o w a n ia ”. D otychczas d o k try n a u znaw ała jednolicie, że tw ó rca o p rac o w a n ia n a b y w a p ra w a a u to rsk ie ta k ja k tw órca dzieła oryginalnego, tj. z ch w ilą stw o rze n ia dzieła w p o staci u m ożliw iającej percepcję i dalsze o d tw a rz a n ie u tw o ru , p rzy czym , ja k pisał S te fa n G rzybow ski, „brak zezw olenia czy n a w e t w y raźn y sp rze ciw nie sta n o w ią żadnej przeszkody w p ow staniu p ra w a au to rsk ieg o do o p ra c o w a n ia ”. 17 T ak że w a u to rsk im p raw ie porów naw czym (zgodnym , ta k ja k i p ra w o polskie, w z a k resie podstaw ow ych k o n stru k cji p ra w a au to rsk ieg o z k o n w en c ją b e rn e ń sk ą 0 o chronie dzieł lite ra c k ic h i artystycznych) u z n a je się za źródło n ab y cia a u to rs k ie go p ra w a zależnego stw orzenie o pracow ania, a nie zgodę a u to ra d zieła o ry g in aln eg o 1 ta k np. a rt. 4 szw edzkiej u staw y o p ra w ie a u to rsk im stan o w i m .in., że każdy, kto tłum aczy, a ra n ż u je lub a d a p tu je dzieło albo k to je p rz e tw a rz a n a in n y rodzaj lite ra c k i lub arty sty cz n y , k o rzy sta z p ra w a au to rsk ieg o do nowo pow stałego dzieła, ale nie może nim dysponow ać w sposób sprzeczny z p ra w e m a u to rsk im do dzieła oryginalnego. A przepis art. 5 jugosłow iańskiej u sta w y o p ra w ie a u to rs k im z dnia 20 lipca 1968 r. stw ie rd z a w yraźnie m.in., że tłu m ac ze n ia, a d a p ta c je , a ra n ż a c je m uzyczne i in n e p rze ró b k i dzieła pod leg ają o ch ro n ie ta k ja k dzieła o ry g in aln e, co n ie n a ru sz a p ra w a u to ra dzieła oryginalnego.
W ątpliw ości pew ne m ogą budzić arg u m e n ty w y p ro w a d za n e z lo k a liz ac ji o k re ś le n ia „zależne p raw o a u to rsk ie ” w § 2 a rt. 3 u sta w y o p ra w ie au to rsk im . W ynika to z tego, że § 1 a rt. 3 dotyczy p raw a au to rsk ieg o w znaczeniu przed m io to w y m ,
15 A n d rz e j K o p f f: T re ś ć i w y k o n y w a n ie a u to r s k ic h p r a w m a ją tk o w y c h (w p r a c y z b io ro w e j: S. G rz y b o w sk i, A. K o p ff, J . S e r d a : Z a g a d n ie n ia p r a w a a u to r s k ie g o , W a rsz a w a 1973, s tr . 149). 16 „ G a z e ta P ra w n ic z a ” 1977, n r 15, s tr. 8.
17 s.
G r z y b o w s k i : P rz e d m io t i p o d m io t p r a w a a u to r s k ie g o (w p r a c y z b io ro w e j- S. G rz y b o w s k i, A. K o p ff, J . S e rd a : Z a g a d n ie n ia p r a w a a u to r s k ie g o , W a rs z a w a 1973, s tr . 86).30 M i e c z y s ł a w S z a c l ń s k l N r 2 (242)
n ato m ia st § 2 dotyczy treśc i p ra w a au to rsk ieg o podm iotow ego, a zależn e p raw o a u to rsk ie je s t p raw em podm iotow ym . W łaśnie k o n te k st ty c h p rzep isó w z d a je się w skazyw ać n a to, że o ile § 1 dotyczy z a k w a lifik a w a n ia o p rac o w a n ia ja k o p rzed- dm iotu p ra w a autorskiego, o ty le § 2 w p ro w a d za o g ran iczen ie p ra w a podm iotow ego w z a k resie jego w y k o n y w an ia , ale nie nabycia.
N ależy ponad to zważyć, że w ygaśnięcie p ra w a u to rsk ic h n a s tę p u je je d y n ie w raz ie zniszczenia dzieła, a p r a w au to rsk ich m a ją tk o w y c h — jeszcze w sk u te k u p ły w u o kreślonych te rm in ó w b iegnących od chw ili śm ierci a u to ra (w n ie k tó ry c h w y p ad k a ch od d a ty rozpow szechnienia dzieła). B rak je s t do stateczn y ch podstaw dio p rzy ję cia (i byłoby to niezgodne z k o n w en c ją b ern e ń sk ą), że a rt. 3 u sta w y o p ra w ie au to rsk im w p ro w a d za d o d atk o w y w y p ad ek w y g aśn ięc ia p ra w au to rsk ic h (zależnych), a m ianow icie gdy zezw olenie tw ó rcy o ry g in a łu u tra c iło moc w sk u te k n ie u k a z a n ia się o p rac o w a n ia w ciągu la t pięciu od d a ty zezw olenia lu b up ły w u te rm in u , n a k tó ry zezw olenie zostało udzielone. A do tak ieg o w n io sk u należałoby dojść w ra z ie p rzy z n an ia zezw oleniu c h a ra k te ru p rze słan k i tw o rzącej a u to rsk ie praw o podm iotow e.
P oniew aż rozpow szechnianie u tw o ru zależnego, będącego n o śn ik iem isto tn y ch elem en tó w u tw o ru oryginalnego, jesit za raze m rozp o w szech n ian iem tego o statn ieg o ,18 19 * p rzeto w d o k try n ie w y ra ża n y je s t pogląd, że e k s p lo a ta c ja p ra w zależnych p ow inna być w zezw oleniu a u to ra dzieła oryginalnego określo n a co do za k resu , p rzeznacze n ia , m iejsca i czasu.19 P rz y czym „ k ry te riu m oceny dopuszczalnych g ran ic adaipta- cyjnych je st zasada n ie n a ru sz a n ia dó b r osobistych a u to ra dzieła ad a p to w an e g o w za k re sie jego godności i dob rej sła w y tw ó rc y ”.1Ja
N aruszenie p ra w a u to rsk ic h tw ó rcy dzieła o ryginalnego może n a s tą p ić m.in. przez zm ian ę treśc i ideologicznej u tw o ru , isto tn y ch cech c h a ra k te ru p o staci w y stę p u ją cy ch w utw orze, przez zm ian ę efe k tu arty sty czn eg o dzieła (np. elem en tó w farsy , stanow iących k ry ty k ę jakiegoś z jaw isk a społecznego, n a elem e n ty ap ro b a ty pozbaw ione cech krytycznych), jeżeli a u to r dzieła orygin aln eg o nie w y ra z ił zgody n a w prow adzenie tego ro d za ju zm iany do osnow y dzieła m acierzystego. Z d ru g iej je d n a k stro n y nie m ożna odm ów ić osobie op raco w u jącej w p ro w a d ze n ia ta k ic h zm ian do o ryginału, k tó re są n ie zb ę d n e d la o siągnięcia o b ie k ty w n ie u zasadnionego celu ad ap tacji.
III. T reść p ra w a au to rsk ieg o zależnego i jego w y k o n y w an ie
C ało k ształt u p ra w n ie ń a u to rsk ic h tw ó rcy dzieła zależnego je s t podobny do u p ra w n ie ń tw ó rcy oryginału. Z arów no bow iem je d n e m u ja k i d ru g ie m u p rz y słu g u je podm iotow e praw o a u to rsk ie, którego tre ść o k re śla a rt. 15 u sta w y o p ra w ie a u to r skim . Je d n a k ż e tw ó rca d zieła zależnego ograniczony je s t w p ra w ie ro zp o rzą d zan ia u tw o re m w y m ag an iem u zy sk an ia zezw olenia tw ó rcy o ry g in ału , chyba że p raw o a u to rsk ie do o ry g in ału w ygasło. D alsze o g ran iczen ia w y n ik ać m ogą z z a k resu w y ra że n ia zgody na w y k o rz y sta n ie oryginału.
P o w staje problem , w ja k im sto su n k u pojęcie „cudzego u tw o ru ” p o zo staje do „o ry g in a łu ”.
W ydaje się, że p rzez „cudzy u tw ó r ” należy rozum ieć za ró w n o u tw ó r o ry g in a ln y ja k i u tw ó r zależny, gdyż in n a in te r p re ta c ja m ogłaby prow adzić do n ie za p ew n ie n ia ochrony zależnego p ra w a autorskiego. D alsze o p rac o w a n ia w y m a g a ją je d n a k , jeżeli
18 P o r. E. U l m e r : O r ig in a lw e rk u n d B e a r b e itu n g im in t e r n a t io n a l e n U r h e b e r r e c h t, „D a s R e c h t a m G e is te s g u t” , F re ib u r g 1964, s tr . 288.
19 H. D e s b o i s : L e d r o i t d ’a u t e u r e n F ra n c e , H966, s t r . 669. 19a J . S e r d a : op. cit., s t r . 3S6.
N r 2 (242) N ow e praw o a d o p cyjn e w RFN 31
-w ykorzystyw ane je s t o p rac o w a n ie upnzedniie, za ró w n o zgody tw ó rcy d zieła zależnego ja k i tw ó rcy o ry g in a łu .20
P rz ed m io tem o p rac o w a n ia w ro zu m ien iu a rt. 3 u sta w y o p raw ie a u to rsk im nie m oże być w łasn y u tw ó r, gdyż n ie m ielibyśm y w ów czas do czynienia z dziełem cudzym (np. a d a p a ta c ja n a p o trze b y te a tr u w łasn ej pow ieści).
P o w o łan y p rze p is n ie w y m ag a u p rze d n iej zgody tw ó rcy ory g in ału n a sam o dokonanie opraco w an ia. W d o k try n ie p ra w a au to rsk ieg o stanow isko w tej sp raw ie było niejed n o lite. W edług H. Desbois, skoro p u b lic zn e w y k o rz y sta n ie a d a p ta c ji je st zależne od zgody tw ó rcy o ry g in ału , to n ależy uznać, że ta k ż e o p raco w an ie w ym aga uprzed n iej zgody, bez k tó re j a d a p ta to r ry zy k o w ałb y podjęcie się p rac y n a próżno.21 P o s tu la t w y m ag a n ia zgody tw ó rcy o ry g in a łu n a tłu m aczen ie dzieła zgłaszany był w czasie p ra c n a d p ra w e m a u to rsk im z 1926 r., m .in. przez A lle rh a n d a, na posie d zeniu S ek cji p ra w a cyw ilnego K om isji K o d y fik ac y jn ej R zeczypospolitej P olskiej w d n iu 21 p a ź d z ie rn ik a 1922 r . 22
T w órca zależny obow iązany je s t do um ieszczenia n az w isk a a u to ra o ry g in ału na dziele zależnym .
W z a k resie a u to rsk ic h d ó b r osobistych tw ó rcy dzieła zależnego m a ją odpow iednie zastosow anie p k t 1 i 2 a r t. 15 u sta w y o p ra w ie au to rsk im .
W y d a je się nie ulegać w ątpliw ości, że p ra w a w y n ik a ją c e z p k t 1 a rt. 15 ustaw y, a w szczególności p ra w o do o jc o stw a oraz do in te g raln o śc i dzieła zależnego, z n a j d u ją się poza tą sferą, k tó re j d o ty czy zezw olenie tw ó rcy o ryginału, a w k o n se k w e n cji — ta k że w b ra k u takiego zezw olenia p o d le g ają one ochronie przez p rzepisy p ra w a autorskiego. In aczej n a to m ia st k s z ta łtu ją się u p ra w n ie n ia osobiste w chodzące w sk ład p ra w a do ro zp o rzą d zan ia u tw o re m (p k t 2 a rt. 15 u sta w y o pr. aut.). J. S erd a pisze, że „zezw olenie n a w y k o n y w an ie au to rsk ieg o p ra w a zależnego z a w ie ra zarów no e lem e n ty zbycia p ra w m a ją tk o w y c h ja k i n ie k tó ry ch u p ra w n ie ń o sobistych”. 23 Z ezw olenie n a zbycie u p ra w n ie ń osobistych o b ejm u je w ła śn ie w a r stw ę ta k ic h u p ra w n ie ń , w chodzącą w sk ład p ra w a do ro zp o rząd zan ia utw o rem , gdyż praw o do w yłącznego ro zp o rzą d zan ia u tw o re m (art. 15 p k t 2 ustaw y) je s t p ra w e m o tre śc i m ieszanej (o so b isto -m a jątk o w y m ).24 W ty m w ięc z a k resie b ra k zgody tw ó rcy o ry g in a łu pozbaw ia tw ó rcę dzieła zależnego o chrony p rzew id zian ej przez p raw o au to rsk ie. N ato m iast w d ziedzinie a u to rsk ic h p ra w m a jątk o w y c h b ra k zgody a u to ra o ry g in ału n a w y k o rz y sta n ie u tw o ru pow oduje, że tw ó rca dzieła zależnego m a p raw o a u to rsk ie do w łasnego w k ła d u tw órczego, ale je s t to praw o ułom ne, gdyż n ie m oże on nim ro zporządzać w ra z ie b ra k u zgody tw ó rcy o ryginału, co je s t k o n se k w e n cją ścisłego p o w iąz an ia dzieła zależnego z oryginałem . W tym sta n ie rzeczy w ra z ie w y k o rz y sta n ia dzieła zależnego bez zgody tw ó rcy ory g in ału n ie m ogą być chronione p ra w a m a ją tk o w e tw ó rcy dzieła zależnego, k tó re m u — w sk u te k b ra k u zgody a u to ra o ry g in a łu — n ie p rzy słu g u ją, m ianow icie p raw o do ro zp o rzą d zan ia u tw o re m i pochodne od niego p raw o do w y n ag ro d zen ia (pkt 2 i 3 a rt. 15 u sta w y o p ra w ie a u to rsk im ). D otyczy to w y p ad k ó w e k sp lo atacji u tw o ru zarów no przez czynność p ra w n ą sam ego tw ó rcy dzieła zależnego (np. um ow a), ja k i przez czynność bez jego udziału.
JO P o r. A. K o p f f: op. c it., s tr . 150; H. D e s b o i s : op. c it., s tr . 687. Ji P o r. H. D e s b o i s : o p. c it., s tr . 666—667.
*2 s. G o ł ą b : op. c it., s t r . 129. »» J . S e r d a : op. c it., s tr . 354.
24 P o r. J . B ł e s z y ń s k i : T łu m a c z e n ia i je g o tw ó r c a w p o lsk im p r a w ie a u to r s k im , W a rs z a w a 1973, s tr . 82 i 126.
32 J a n C i s z e w s k i N r 2 (242)
Je że li rozporządzenie się dziełem zależnym n a s tę p u je przez jego tw ó rcę w drodze czynności p ra w n e j bez zezw olenia tw ó rc y o ry g in ału , to czynność ta k ą uznać należy za p ra w n ie n iesk u teczn ą, gdyż — ja k stw ie rd z ił S ąd N ajw yższy w a k tu a ln y c h rów nież na g ru n cie obecnej u sta w y orzeczeniach z d n ia 27 m a ja 1926 r . 25 i z dnia 8/13 czerw ca 1931 r. 26 — p raw o a u to rsk ie w zn aczen iu su b iek ty w n eg o u p ra w n ie n ia je s t p raw em n a tu ry cyw ilnej, w obec czego m a ją doń zastosow anie ogólne zasady p ra w a cyw ilnego, a w ięc i za sa d a nem o p lu s iu ris in a liu m tra n sfe rre p o test, q u a m ipse habet. Z tego w ięc w zględu n ie m oże być sk u teczn ie przen iesio n e p ra w o do w y k o rz y sta n ia u tw o ru i pochodne p ra w o do w ynagrodzenia, jeżeli u p ra w n ie n ia te nie p rzy słu g iw a ły zbyw cy. Je d n a k ż e w zakresie o ch ro n y a u to rsk ic h p ra w m a ją t kow ych w drodze roszczeń n eg a to ry jn y ch , dotyczących stan ó w fak ty c zn y c h z n a j d u jący ch się poza zasięgiem zgody tw ó rcy o ry g in ału n a w y k o rz y sta n ie dzieła, n a le żałoby uznać, że tw ó rca dzieła zależnego chro n io n y je s t przez p rze p isy p ra w a au to rsk ieg o ta k ż e w ra z ie b ra k u zgody a u to ra oryginału.
25 Z b. O rz. S N z 1926 r., poz. 84. 26 Z b. O rz. S N z 1931 r ., p oz. 348.
JAN CISZEWSKI
Nowe prawo adopcyjne
w Republice Federalnej Niemiec
C e le m a r t y k u ł u j e s t p r z e d s ta w ie n ie w s k r ó c ie za sa d n o w e g o p ra w a o a d o p c ji
w R F N , u c h w a lo n e g o w 1976 r. i o b o w ią z u ją c e g o ta m o d 1.1.1977 r.
W dniu 2 lipca 1976 r. zo stała u ch w a lo n a przez B u n d estag u sta w a o p rzy sp o so b ie n iu oraz o zm ian ie in n y c h p rze p isó w (G esetz ü b e r d ie A n n ah m e als K ind u n d zur Ä n d eru n g a n d e re n V o rs c h rifte n )1 oraz u sta w a w p ro w a d za jąc a now e p rze p isy o p rzysposobieniu (G esetz ü b e r die V erm ittlu n g d e r A n n ah m e als K in d ) 1 2. N ow a re g u la c ja p ra w n a in sty tu c ji przy sp o so b ien ia w eszła w życie z dn iem 1 stycznia 1977 r.
Ze w zględu na to, że — zgodnie z art. 22 § 1 polskiego p ra w a p ry w a tn e g o m ię d z y n a ro d o w e g o 3 — przy sp o so b ien ie podlega (z w y ją tk a m i o k reślo n y m i w § 2 tego przepisu) p ra w u ojczy stem u p rz y sp o sa b ia ją c e g o 4 i że toczą się p rze d są d am i po lsk im i sp raw y o p rzysposobienie o b y w ate li polskich przez o b y w a te li RFN , now e przep isy o przysposobieniu b ę d ą z pew nością m u siały być sto so w a n e przez sądy polskie. S tąd p o trzeb a zapoznania się z ty m i przepisam i.
1 W s k ró c ie : A d o p tio n sg e se tz , o p u b l. w B u n d e s g e s e tz b la tt 1976 r ., część I, N r 78, s tr . 1749—1761.
2 w sk ró c ie : A d o p tio n s v e rm ittlu n g s g e s e tz (A d V erm iG ). 3 Dz. U. z 1965 r. N r 46, poz. 290.
4 P o r. J . C i s z e w s k i : P r a k t y k a s ą d ó w w s p r a w a c h o p r z y s p o s o b ie n ie o b y w a te li p o l s k ic h p rz e z c u d z o z ie m c ó w i o so b y z a m ie s z k a łe za g r a n ic ą , „ P ro b le m y W y m ia ru S p ra w ie d li w o ś c i” , n r 1/1977, s tr. 80 i n a s t.
