Rozporządzanie niektórymi składnikami gospodarstwa rolnego pomiędzy małżonkami

Stanisław Rakowski

Rozporządzanie niektórymi

składnikami gospodarstwa rolnego

pomiędzy małżonkami

Palestra 16/4(172), 22-31

22 S t a n i s ł a w R a k o w s k i Nr 4 (172)

Odsyłając czytelnika do szerokiej argumentacji podniesionej przez

przytoczonych autorów, należy w tym miejscu ograniczyć się do przy­

znania racji pierwszemu kierunkowi i poparcia go kilkoma spostrzeże­

niami. Potrącenie jest instytucją prawa materialnego i dlatego niepo­

dobna rozstrzygnąć całego problemu na podstawie tylko kryteriów

procesowych. Zasady procesu spełniające w stosunku do prawa ma­

terialnego tylko rolę służebną nie mogą decydować o tym, czy zobo­

wiązanie wygasło. Z chwilą bowiem wykonania potrącenia —

wierzytelność zostaje umorzona w każdym czasie ze

skutkiem wstecznym bez względu na to, czy w ogóle jakiś proces

się toczył, czy istnieje już tytuł oraz czy jest on lub nie jest egzekwo­

wany.

Jeżeli potrącenie nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego,

a jest uzasadnione, to oczywiście zobowiązanie wygasło w rozumieniu

prawa materialnego, a zatem konsekwentnie i w rozumieniu art. 840

§ 1 pkt 2 k.p.c. Potrącenie nie jest tylko środkiem obrony w procesie,

lecz może zawsze nastąpić drogą odpowiedniego oświadczenia — bez

względu na to, czy proces się toczy, względnie w jakim jest stadium.

Odmienne stanowisko prowadziłoby do koncepcji, że art. 840 § 1

pkt 2 k.p.c. ma na uwadze tylko jakieś szczególne, a nie wszystkie

sposoby wygaśnięcia zobowiązania, odmiennie od przepisów prawa

materialnego.

k) W postępowaniu zabezpieczającym zagadnienie potrącenia może być

aktualne tylko w świetle art. 742 § 1 k.p.c. Wygaśnięciem dochodzo­

nego roszczenia na skutek dokonanego potrącenia można uzasadniać

uchylenie zarządzenia tymczasowego.

W s z e l k a w e w n ę t r z n a c y r k u l a c j a s k ł a d n i k ó w m a j ą t k o w y c h m a ł ż o n k ó w w o b r ę b i e i c h g o s p o d a r s t w a r o l n e g o n i e p o w o d u j e p o d z i a ł u g o s p o d a r s t w a p o d w a r u n k i e m , t e s k ł a d n i k i t e s t a n o w i ą c a ł o ś ć g o s p o d a r c z ą . Z m i a n y t e , m i m o ż e w y w i e r a j ą d o n i o s ł e s k u t k i p r a w n e w s f e r z e m a j ą t k o w e j o b o j g a m a ł ż o n ­ k ó w , n i e p o w o d u j ą p o d z i a ł u g o s p o d a r s t w a r o l n e g o w r o z u m i e n i u a r t . 163 k . c .

Jedną z form wewnętrznej cyrkulacji składników majątkowych gospodarstwa rolnego są małżeńskie umowy majątkowe. W odróżnieniu od ustawodawstwa in­ nych europejskich krajów socjalistycznych polski kodeks rodzinny i opiekuńczy rozszerzył sferę stosowania małżeńskich umów majątkowych. Przyczyną tego stanu rzeczy jest niewątpliwie duże znaczenie indywidualnej gospodarki rolnej na wsi. gdzie system dorobku nie zawsze odpowiada uzasadnionym interesom małżonków.

STANISŁAW RAKOWSKI

R ozporzqdzanie niektórym i składnikam i

gospodarstwa rolnego pomiędzy m ałżonkam i

N r 4 (172) Rozp orz ąd za nia s k ł a d n ik a m i gosp. roln. m i ę d z y małż. 23

Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dopuszczają możliwość zawierania, w stosunkowo szerokim zakresie, małżeńskich umów majątkowych i kształtowa­ nia na tej podstawie stosunków majątkowych w sposób odmienny od zasad prze­ widzianych w ustroju ustawowym. Jednakże w Polsce nie wytworzyła się do­ tychczas tradycja umownego kształtowania stosunków majątkowych w czasie trwania związku małżeńskiego. Zawieranie takich umów występuje stosunkowo rzadko i wskutek tego ustrój ustawowy, jaki kształtuje obowiązujące ustawo­ dawstwo, staje się ustrojem dominującym.

Umowy takie zawierane są u nas w zasadzie tylko w środowisku wiejskim i mimo, że mogą być zawierane również przed zawarciem związku małżeńskiego, zawierane są z reguły w czasie trwania małżeństwa i dotyczą w przeważającej części rozszerzenia wspólności ustawowej w całości lub częściowo, i to zazwyczaj na majątek lub pewne przedmioty należące do majątku odrębnego jednego z mał­ żonków.

Jak podają J. Serda i R. Srokowski1, którzy poddali analizie praktykę notarial­ ną za pierwsze półrocze 1966 roku, na terenie wsi zawarto małżeńskich umów ma­ jątkowych 73®/» a na terenie miasta 27°/o; poza tym w czasie trwania związku małżeńskiego zawarto 95,6% umów, w tym rozszerzających wspólność ustawową —

89°/o umów.

Jeśli chodzi o lata przedwojenne, to brak jest w Polsce danych statystycznych dotyczących małżeńskich umów majątkowych. J. Wasilkowski2 uważa, że w okre­ sie przedwojennym liczba małżeńskich umów majątkowych była minimalna w sto­ sunku do ogólnej liczby zawieranych małżeństw; najczęściej były to umowy ma­ jątkowe zamożnych chłopów i osób trudniących się handlem. Autor ten jest zda­ nia, że instytucja „ustrojów umownych” jest sprzeczna z naszymi założeniami ustrojowymi, że jest reliktem ustroju kapitalistycznego i dlatego nie powinna być w naszych warunkach zachowana, albowiem wytworzyła się historycznie w inte­ resie klas posiadających, które traktują małżeństwo częściowo lub wyłącznie jako transakcję majątkową. Umowa majątkowa małżeńska była w tych środowiskach prawdziwym przetargiem rodzinnym (veritable pace de familie według ulubione­ go wyrażenia cywilistów francuskich) i stanowi właściwy motyw zawarcia związ­ ku małżeńskiego.

Innego zdania jest J. Gwiazdomorski3 twierdząc, że wprawdzie w kraju naszym brak jest poważniejszych różnic majątkowych z powodu likwidacji większej włas­ ności ziemskiej oraz uspołecznienia przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych, jednakże istnieją różnice wśród małżonków o innym charakterze. W szczególności w rolnictwie zupełna likwidacja instytucji małżeńskich umów majątkowych oraz wprowadzenie jednakowego dla wszystkich ustroju majątkowego nie byłyby wska­ zane.

Wydaje się, że pogląd J. Gwiazdomorskiego jest bardziej uzasadniony, ponie­ waż środki produkcji, otrzymane zazwyczaj przez małżonków w postaci wyposaże­ nia, często jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego, stanowią podstawę istnienia rodziny chłopskiej oraz źródło ewentualnego dorobku. Ponadto mogą istnieć małżeństwa wielodzietne lub bezdzietne, małżeństwa posiadające dzieci z poprzedniego małżeństwa; mogą też jedne małżeństwa prowadzić gospodarstwo

' Z e s z y t y P r o b l e m o w o - A n a l i t y c z n e M i n i s t e r s t w a S p r a w i e d l i w o ś c i n r 7/1968, s t r . 32. 2 J . W a s i l k o w s k i : S t o s u n k i p r a w n e m i ę d z y m a ł ż o n k a m i w p r a w i e s o c j a l i s t y c z ­ n y m , P i P n r 4/1950, s t r . 123.

24 S t a n i s ł a w R a k o w s k i Nr 4 (172)

domowe lub nie prowadzić go, a wszystko to może uzasadniać indywidualne inte­ resy małżonków.

Biorąc więc pod uwagę między innymi także tego rodzaju sytuacje, kodeks ro­ dzinny i opiekuńczy wprowadził obok wspólności dorobku możliwość uwzględnie­ nia faktycznego układu stosunków w konkretnym małżeństwie (aczkolwiek w spo­ sób ograniczony) w postaci małżeńskich umów majątkowych.

Należy podkreślić, że tego rodzaju umowy stanowią wygodny i zasadniczo tani środek regulacji majątkowych stosunków między małżonkami.ł Należałoby też podkreślić, że przy tego rodzaju umowach nie mają zastosowania przepisy ogra­ niczające podział gospodarstw rolnych, a kwestia kwalifikacji rolniczych nie spra­ wia szczególnych trudności, wystarcza bowiem, żeby kwalifikacje takie posiadał jeden z małżonków, jeżeli nabycie następuje na wspólność ustawową bądź umo­ wną. 4 5

Stan faktyczny, na podstawie którego małżonkowie nabywają określony majątek na zasadzie małżeńskiej umowy majątkowej, jest zupełnie inny od tych stanów faktycznych, których realizacja następuje przy nabyciu poszczególnych praw i obo­ wiązków związanych z określonym majątkiem w drodze sukcesji syngularnej. Nabycie na podstawie małżeńskiej umowy majątkowej następuje w drodze sukcesji uniwersalnej, przy której nabywcy wstępują nie tylko w ogół praw, lecz także w ogół obowiązków związanych z określonym majątkiem.

Wydaje się zatem, że w sytuacji takiej nie powinny być istotne kwalifikacje rolnicze po stronie któregokolwiek z małżonków, albowiem chodzi tu o uregulo­ wanie „ustroju” między małżonkami, a nie o przeniesienie prawa własności kon­ kretnych obiektów majątkowych.

Istota małżeńskiej umowy majątkowej polega więc na uregulowaniu małżeń­ skich stosunków majątkowych w sposób odmienny od przyjętego w ustawie ustroju majątkowego. Na podstawie takiej umowy można również przywrócić wspólność ustawową, która poprzednio ustała. Na gruncie aktualnego prawa małżeńską umową majątkową można:

a) rozszerzyć wspólność ustawową, b) ograniczyć wspólność ustawową, c) wyłączyć wspólność ustawową,

d) ustalić udziały w majątku wspólnym w częściach nierównych na wypa­ dek ustania wspólności (art. 50 pkt 2 k.r.o.),

e) przywrócić wspólność ustawową, która poprzednio ustała.

Obowiązujące przepisy w odróżnieniu od kodeksu rodzinnego z 1950 r. przewi­ dują nie tylko umowne rozszerzenie lub ograniczenie wspólności ustawowej, ale również całkowite jej wyłączenie. W sytuacji tej powstaje ustrój rozdzielności ma­ jątkowej polegający na tym, że każdy z małżonków zachowuje majątek nabyty przez siebie przed zawarciem umowy lub przypadły mu w udziale w wyniku usta­ nia wspólności ustawowej, a także majątek nabyty w okresie trwania rozdzielności. Wszystkie inne umowy zawierane między małżonkami albo między małżonka­ mi a osobami trzecimi nie mogą być uważane za małżeńskie umowy majątkowe, choć bardzo często łączą się z nimi i wywierają wpływ na ksztatłowanie mająt­ kowych stosunków małżeńskich.

Majątkowa umowa może być zawarta również pomiędzy osobami mającymi za­

4 U m o w y t e n i e p o d l e g a j ą p o d a t k o w i o d n a b y c i a p r a w m a j ą t k o w y c h , n a t o m i a s t p o d l e ­ g a j ą w y ł ą c z n i e o p ł a c i e s k a r b o w e j w k w o c i e 300 zl (§ 41 r o z p . R M z d n i a 23.I I I . 1970 r. w s p r a w i e o p ł a t y s k a r b . — D z. U . N r 7, p o z . 59).

N r 4 (172) Rozporząd zanie s k ł a d n ik a m i gosp. roln. m i ę d z y małż. _25*

miar zawrzeć związek małżeński. Umowa taka ma charakter umowy warunkowej w tym sensie, że jej skuteczność zależy od zawarcia lub istnienia ważnego związ­ ku małżeńskiego.

Takim warunkiem nie są obwarowane zwykłe umowy darowizny lub sprzeda­ ży zawierane między małżonkami, aczkolwiek motywem zawarcia takiej umowy jest zwykle istnienie związku małżeńskiego.

Małżeńskie umowy majątkowe są pozornie nieraz trudne do odróżnienia od in­ nych umów między małżonkami, tym bardziej że mogą nieraz obejmować pewne elementy małżeńskiej umowy majątkowej i pewne elementy umowy cywilnej.

Okoliczność, że pewna nieruchomość należąca do majątku odrębnego poddana zostaje wspólności (ponieważ i takie umowy są możliwe) nie przesądza jeszcze 0 tym, że została zawarta małżeńska umowa majątkowa.

Nie można również uważać za małżeńską umowę majątkową takiej umowy, na mocy której małżonkowie wyłączają ze wspólności określoną nieruchomość 1 postanawiają, że od tej chwili będzie ona stanowić odrębny majątek jednego z małżonków.

Należałoby podkreślić również, że przy poddaniu wspólności majątkowej okre­ ślonej nieruchomości nie następuje — jak to bywa przy czynnościach rozporzą­ dzających — przeniesienie prawa własności w całości lub w określonej części ułamkowej na stronę drugą, natomiast następuje powstanie niepodzielnego prawa na rzecz obojga małżonków. W tej sytuacji następuje przekształcenie dotychczas, wyłącznego prawa własności na współwłasność łączną, charakterystyczną dla wspólności ustawowej.

Koncepcja taka nie wyłącza możliwości przyjęcia konstrukcji umowy darowizny. Małżeńska umowa majątkowa ma charakter sukcesji uniwersalnej, obejmuje majątek nabyty w przeszłości i działa na przyszłość. To tłumaczy, dlaczego za umowę majątkową nie można uważać wszelkich umów, które poddają wspól­ ności majątkowej określony przedmiot stanowiący dotychczas majątek odrębny jednego z małżonków lub wyłączają ze wspólności majątkowej określony przed­ miot, który od tej chwili ma wejść w skład majątku odrębnego jednego z mał­ żonków lub w skład majątku odrębnego obojga małżonków na zasadzie współwłas­ ności w częściach ułamkowych.

Koncepcja odmienna, traktująca wszelkie umowy rozporządzające jako mał­ żeńskie, byłaby sprzeczna nie tylko z istotą tego rodzaju umów, ale i z postula­ tem ścisłej wykładni przepisów o majątkowych umowach małżeńskich jako prze­ pisów szczególnych nie podlegających wykładni rozszerzającej.

Byłaby ona również sprzeczna z zasadą swobody innych umów między mał­ żonkami, możliwych na gruncie naszego prawa a wyłączonych np. w ustawodaw­ stwie francuskim. Ustawodawstwo francuskie znało bowiem pełną wolność mał­ żeńskich umów majątkowych, na podstawie których strony mogły swobodnie regu­ lować swoje stosunki majątkowe, przyjmując elementy różnych ustrojów mająt­ kowych w przeciwieństwie do naszego systemu, który wprowadza w tym wzglę­ dzie daleko idące ograniczenia.

Należałoby nadto podkreślić odmienne konsekwencje małżeńskich umów mająt­ kowych w porównaniu z innymi umowami rozporządzającymi pomiędzy małżonka­ mi, albowiem zasadniczą normą jest art. 48 k.r.o., według którego do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej. Dopuszczalność odpowiedniego stosowania tych przepisów zakłada możliwość dalszych jeszcze

26 S t a n i s l a w R a k o w s k i _{N r 4 (172)}

odstępstw od przepisów regulujących wspólność ustawową a mających charakter norm iuris cogentis. 6

W konkluzji należałoby zaznaczyć, że uprawnienia, jakie gwarantuje każdemu z małżonków ustawowa wspólność majątkowa powinny mieć pierwszeństwo przed wszelkimi ograniczeniami, jakie stwarzają szczególne przepisy o obrocie gospo­ darstwami rolnymi. Dla uzasadnienia tej tezy należałoby się powołać między innymi na pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20.11.1969 r .7, stosownie do którego ograniczenia spłat z art. 216 k.c. nie stosuje się do spłat na rzecz małżonka w razie zniesienia współwłasności nieruchomości rolnej należącej do majątku wspólnego małżonków z mocy ustawy lub małżeńskiej umowy ma­ jątkowej. Przyczyną takiego uprzywilejowania małżonka jest nie tylko sprawa stosunków majątkowych mająca raczej charakter drugorzędny, ale przede wszyst­ kim sfera stosunków osobistych, jaka łączy współwłaścicieli w wypadku wspól­ ności małżeńskiej.

W normie art. 216 § 2 k.c. znajduje między innymi wyraz zasada całkowitego równouprawnienia małżonków. Założenia tego rodzaju uznał ustawodawca za spo­ łecznie bardziej doniosłe aniżeli interes społeczno-gospodarczy leżący u podłoża przepisów o podziale nieruchomości rolnych.

Ponieważ istnieją jeszcze niektóre małżeństwa, w których panuje umowny majątkowy ustrój małżeński ustanowiony przed wejściem w życie k.r.o. przeto zwrócić by należało uwagę na przepisy prawne regulujące dawne umowne mał­ żeńskie ustroje majątkowe.8

Z przepisów przechodnich do kolejnych aktów normatywnych normujących stosunki majątkowe między małżonkami (art. XIV § 1 przepisów wprowadzają­ cych prawo małżeńskie majątkowe z 1946 r., art. XX § 1 przepisów wprowadzają­ cych kodeks rodzinny z 1950 r. oraz art. VIII i IX § 1 przepisów wprowadzają­ cych kodeks rodzinny i opiekuńczy) wynika, że do umów majątkowych zawar­ tych przed wejściem w życie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sto­ suje się nadal przepisy obowiązujące w chwili zawarcia umowy.

Umowne majątkowe ustroje małżeńskie ustanowione przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mogą być dostosowane do postanowień aktual­ nego prawa w myśl art. IX in fine przepisów wprowadzających kodeks rodzinny i opiekuńczy.

2. IN N E U M O W Y M IĘ D Z Y M A Ł Ż O N K A M I

Przesunięcia poszczególnych elementów majątkowych wchodzących w skład gos­ podarstwa rolnego małżonków mogą się dokonywać nie tylko na podstawie mał­

6 P o r . S . S z e r : K o m e n t a r z d o k o d e k s u r o d z i n n e g o i o p i e k u ń c z e g o , 1966, s . 194. 7 U c h w a ł a S N z 20.11.1969 r . I I I C Z P 2/69, O S N C P n r 11/1969, p o z . 195. « P o r .: a ) a r t . 28 k o d e k s u r o d z i n n e g o ( u s t a w a z d n i a 27.V I .1950 r . — D z. U . N r 32, p o z . 308; z m i a n a : D z . U . z 1953 r . N r 1, po>z. 124), b ) a r t . 30—54 p r a w a m a ł ż e ń s k i e g o i m a j ą t k o w e g o ( d e k r e t z d n i a 29 m a j a 1946 r . — D z. U . N r 31, p o z . 196), o) p a r a g r a f y 1432—1563 K o d e k s u c y w i l n e g o n i e m i e c k i e g o , o b o w i ą z u j ą c e g o p r z e d u n i f i k a ­ c j ą n a z i e m i a c h z a c h o d n i c h i o d z y s k a n y c h , d ) p a r a g r a f y 1217—1266 k o d e k s u c y w i l n e g o a u s t r i a c k i e g o , o b o w i ą z u j ą c e g o p r z e d u n i f i k a ­ c j ą n a z i e m i a c h p o ł u d n i o w y c h , •e) a r t . 207—230 k o d e k s u c y w i l n e g o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , o b o w i ą z u j ą c e g o p r z e d u n i f i k a ­ c j ą n a z i e m i a c h w c h o d z ą c y c h w s k ł a d b y łe g o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o .

N r 4 (172) R oz po rz ądza nie s k ł a d n ik a m i gosp. roln. m i ę d z y m a li. 27

żeńskich umów majątkowych, ale również na podstawie umów cywilnych przeno­ szących prawo własności.

Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy prawa obejmująca ich dorobek wspólność ustawowa, jeśli umownie jej nie wyłączono. Składniki majątkowe nie objęte wspólnością stanowią majątek odrębny każdego z nich. Powstanie wspólności majątkowej nie wyłącza możliwości dokonywania przez małżonków wszelkich przesunięć ich składników majątkowych między trze­ ma możliwymi rodzajami majątku, a mianowicie:

a) majątkami stanowiących ich odrębną własność,

b) majątkami stanowiącymi ich odrębną własność a majątkiem objętym wspólnością.

Przeniesienie nawet całego istniejącego w danej chwili majątku objętego wspól­ nością, jak i poszczególnych jej składników lub ich części na własność jednego z małżonków pod dowolnym tytułem nie oznacza likwidacji małżeńskiej wspól­ ności.

Przesunięcia poszczególnych składników majątkowych mogą odbywać się za­ równo w formie małżeńskich umów majątkowych jak i w drodze wszelkich umów •cywilnych (np. umowy darowizny, sprzedaży, zamiany, najmu, dzierżawy) bądź

innych umów nienazwanych.s

Obrót wewnętrzny między małżonkami będzie się odnosić przede wszystkim do majątku odrębnego. Jednakże również cały istniejący w danej chwili dorobek oraz składające się na niego poszczególne przedmioty lub ich części mogą mał­ żonkowie przenieść na wyłączną własność odrębną jednego z nich pod dowolnym tytułem prawnym. Jeśli chodzi o wewnętrzny obrót ruchomościami, to może się on odbywać w dowolnej formie, jednakże ze względu na ewentualne przy­ szłe roszczenia spadkobierców pożądana jest co najmniej forma pisemna.

Pewne trudności może sprawiać konstrukcja umów zawieranych między mał­ żonkami co do przedmiotów objętych wspólnością majątkową, albowiem małżonek nie może przenieść na drugiego małżonka swoich nie określonych udziałów

w

Umowy tego rodzaju można by konstruować w dwóch wersjach. I tak np. w umowie darowizny:

a) małżonkowie postanawiają, że własność określonego przedmiotu przecho­ dzi nieodpłatnie na jednego małżonka i ma stanowić jego majątek od­ rębny, albo

b) jeden z małżonków za zgodą drugiego darowuje mu oznaczony przed­ miot objęty wspólnością ustawową na jego własność wyłączną.

W świetle przedstawionych sytuacji nasuwa się pytanie, czy tego rodzaju prze­ sunięcia wartości majątkowych pomiędzy małżonkami i wynikające stąd zmiany własnościowe mają wpływ na podział ich gospodarstwa rolnego. Wychodząc z eko­ nomicznych założeń przepisów kodeksu cywilnego w tym względzie, których ce­ lem jest ochrona prawna samodzielnych warsztatów produkcji rolnej przed utratą ich zdolności produkcyjnej przez zmniejszanie obszaru gospodarstw rolnych, staje się oczywiste, że tego rodzaju zmiany nie mają wpływu na zdolność produkcyjną gospodarstwa rolnego małżonków.

Założenia te znalazły formalny wyraz prawny między innymi w zasadzie zawartej w art. 163 § 3 k.c., polegającej na tym, że przy ocenie dopuszczalności podziału gos­ podarstwa rolnego uwzględnia się wszystkie nieruchomości należące do wspólnego 9

28 S t a n i s ł a w R a ł c o w s ł c i _{N r 4 (172)}

majątku małżonków (zarówno na zasadzie małżeńskiej wspólności majątkowej ustawowej czy umownej jak i na zasadzie współwłasności w częściach ułamko­ wych) oraz nieruchomości należące do majątku odrębnego każdego z nich, chyba że nie stanowią całości gospodarczej.

Należałoby zatem przyjąć, że wszelkie przesunięcia własnościowe poszczegól­ nych składników gospodarstwa rolnego pomiędzy trzema możliwymi masami ma­ jątkowymi małżonków, inter vivos, nie powodują podziału gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 163 k.c. Przy sporządzaniu wszelkiego rodzaju umów przeno­ szących prawo własności, których podmiotem są małżonkowie, a przedmiotem gos­ podarstwo rolne, nie jest wymagana również decyzja organu do spraw rolnych stwierdzająca, że zamierzone przeniesienie prawa własności jest zgodne z obo­ wiązującymi przepisami, albowiem gospodarstwo małżonków nie ulega ekonomicz­ nemu podziałowi mimo przeniesienia prawa własności i wynikających stąd skut­ ków prawnych w sferze majątkowej obojga małżonków.

Jednakże zasada ta nie dotyczy wszelkich przesunięć własnościowych pomiędzy poszczególnymi składnikami majątkowymi wchodzącymi w skład różnych obiek­ tów gospodarczych obojga małżonków, obiektów nie stanowiących całości gospo­ darczej. W tej sytuacji działałyby wszelkie ograniczenia związane z podziałem gospodarstw rolnych.

Tego rodzaju koncepcja ma rację bytu wyłącznie pomiędzy żyjącymi małżon­ kami, w sytuacji bowiem wszelkich przesunięć majątkowych mortis causa jest ona nie do utrzymania. Składniki majątkowe obojga małżonków, stanowiące dotych­ czas całość gospodarczą, w razie śmierci jednego z małżonków lub obojga, sta­ ją się z mocy prawa odrębnymi jednostkami gospodarczymi bądź masami mająt­ kowymi, które podlegają już reżymowi prawa spadkowego.10

W praktyce spotyka się pewnego rodzaju umowy zawierane rzadziej między małżonkami, a częściej sporządzane przez małżonków na rzecz osób trzecich, rzutujące w sposób zasadniczy na prawo spadkowe, co nie jest zresztą rzeczą nową.11 Umowy takie eliminują tendencję ustawodawcy do wyłączenia lub ogra­ niczenia spłat spadkowych na rzecz nierolników, a polegają na tym, że małżon­ kowie, przenosząc prawo własności gospodarstwa rolnego np. na zasadzie umowy dożywocia, w rozumieniu art. 908 i następnych kodeksu cywilnego, zastrzegają rów­ nocześnie pewne świadczenia pieniężne lub inne nie tylko na rzecz dzieci zajmu­ jących się rolnictwem, ale również na rzecz dzieci pracujących w zawodach poza­ rolniczych.

Umowy takie, mimo że eliminują słuszne zamierzenia ustawodawcy do nie­ pożądanego skądinąd odpływu kapitałów ze wsi do miast, są prawnie skuteczne i brak jest podstaw do odmowy ich sporządzenia.

3. P R Z E S U N I Ę C I A M A J Ą T K O W E D O K O N Y W A N E W F O R M I E N A K Ł A D Ó W I W Y D A T K Ó W

Pojęcie gospodarstwa rolnego sformułowane w § 2 rozporządzenia Rady Mini­ strów z dnia 28.XI.1964 r. (jednol. tekst: Dz. U. z 1970 r. Nr 24, poz. 199; zmiana:

io P o r . J . P i e t r z y k o w s k i : D z ie d z i c z e n i e g o s p o d a r s t w r o l n y c h , 1965, s. 102. I n a c z e j S. B r e y e r : P r z e n i e s i e n i e w ł a s n o ś c i n i e r u c h o m o ś c i , 1966, o r a z t e n ż e a u t o r : S t o s u n k i m a j ą t k o w e m a ł ż o n k ó w j a k o w ł a ś c i c i e l i g o s p o d a r s t w r o l n y c h , P i P n r 11/67, s. 769 i n a s t . u P o r . f o r m y p r z e n o s z e n i a w ł a s n o ś c i g o s p o d a r s t w r o l n y c h c y t o w a n e w p r a c y Z o f ii P o l i c z k i e w i c z - Z a w a d z k i e j ( U m o w a o d o ż y w o c i e , 1971, s. 21) n a p o d s t a w i e p r a ­ c y „ Z w y c z a j e s p a d k o w e w ł o ś c i a n w P o l s c e ” , w y d a n e j w l a t a c h 1928—1929 p r z e z P a ń s t w o w y I n s t y t u t N a u k o w y G o s p o d a r s t w a W i e j s k i e g o w P u ł a w a c h .

N r 4 (172) R oz po rz ądza nie s k ła d n ik a m i gosp. roln. m i ę d z y małż. ₂₉

rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23.XII.1971 r. — Dz. U. Nr 37, poz. 332) jest znacznie węższe w ■’^stosowaniu do obrotu niż w zastosowaniu do dziedzicze­ nia. Chodzi tu bowiem wyłącznie o ograniczenie związane z wszelkimi przesunię­ ciami własnościowymi użytków rolnych, między odrębnymi podmiotami w zakresie zmniejszenia lub zwiększenia obszaru. Natomiast obrót nieruchomościami budyn­ kowymi, urządzeniami odłączonymi od nieruchomości rolnej, inwentarzem martwym lub żywym albo lasami, gruntami leśnymi i nieużytkami, choćby wchodziły w skład gospodarstwa rolnego, nie podlega ograniczeniu z art. 163 k.c.

Nie podlega im również obrót wymienionymi war^ściami majątkowymi stano­ wiący wewnętrzną cyrkulację w ramach wspólnego gospodarstwa rolnego małżon­ ków.

Nie podlega również ograniczeniom z art. 163 k.c. wszelki obrót pomiędzy mał­ żonkami w formie przesunięć wartości majątkowych w postaci nakładów i wy­ datków z majątku odrębnego na majątek wspólny i odwrotnie. Tego rodzaju prze­ sunięcia wartości majątkowych dokonywane pomiędzy poszczególnymi masami majątkowymi mogą stanowić rezultat czynności prawnych podjętych przez mał­ żonków albo też mogą być wynikiem dyspozycji faktycznych dokonywanych przez jednego lub oboje małżonków. Tego rodzaju wydatki i nakłady mogą zachodzić między poszczególnymi masami majątkowymi z dużą częstotliwością — niemal że codziennie, albowiem bywają one wynikiem wspólnego gospodarowania przez mał­ żonków majątkiem wspólnym i majątkami odrębnymi wchodzącymi w skład gospo­ darstwa rolnego. Chodzi tu najczęściej o wydatki na kupno inwentarza żywego lub martwego, nasion i nawozów sztucznych, ruchomości o znaczeniu gospodarczym, chodzi o wydatki z tytułu kosztów konserwacji, eksploatacji i napraw bieżących bądź kapitalnych remontów, o wydatki związane z regulacją podatków i innych świadczeń publicznych albo o wydatki na zakup przedmiotów służących do zaspo­ kajania osobistych potrzeb małżonków lub przedmiotów służących do wykonywania zawodu.12

W prawidłowo funkcjonującym gospodarstwie rolnym tego rodzaju wewnętrzna cyrkulacja między poszczególnymi masami majątkowymi małżonków trwa bez przer­ wy, choć małżonkowie tego nie rejestrują i najczęściej nie zdają sobie sprawy z wpływu tego rodzaju czynności prawnych lub dyspozycji faktycznych na ich stosunki majątkowe. Tego rodzaju cyrkulacja z punktu widzenia interesów gospo­ darstwa rolnego jest najbardziej pożądana i korzystna, sprzyja bowiem reprodukcji utraconych wartości w toku naturalnego procesu produkcyjnego lub powiększa war­ tość istniejących składników gospodarstwa rolnego.

Roszczenia związane z tego typu przesunięciami majątkowymi mają szczególny charakter prawny, gdyż nie wynikają ze stosunków obligacyjnych i rzeczowych prawa cywilnego, lecz mają swe źródło w prawie rodzinnym i są trudne w prak­ tyce do realizacji. Najczęściej powstają one w sytuacjach patologicznych, zwłasz­ cza kiedy dochodzi do ustania wspólności majątkowej w czasie trwania małżeń­ stwa lub z chwilą śmierci jednego z małżonków, w miejsce którego wstępują spad­ kodawcy, czujący się pokrzywdzeni tego rodzaju przesunięciami wartości majątko­ wej. Niemniej jednak możliwe jest również wcześniejsze wystąpienie z tego rodzaju roszczeniami przez osoby zainteresowane, jeżeli wymaga tego dobro rodziny (art. 45 § 1 in fine k.r.o.).

Najbardziej uzasadnione wydaje się jednak podnoszenie takich roszczeń z chwilą

12 P o r . S. B r e y e r i S. G r o s s w p r a c y z b i o r o w e j : K o d e k s r o d z i n n y i o p i e k u ń c z y — K o m e n t a r z , W a r s z a w a 1966, s t r . 183; S. S z e r : P r a w o r o d z i n n e , W a r s z a w a 1966, s t r . 111 i 132.

30 S t a n i s l a w R a k o w s k i _{Nr 4 (172>}

wygaśnięcia małżeńskiej wspólności majątkowej, to jest dopiero po ustaniu wew­ nętrznej cyrkulacji wartości majątkowych, niejednokrotnie bowiem dalsze prze­ sunięcia wyrównują poprzednie, dokonane w kierunku odwrotnym.13 Na margi­ nesie omawianego zagadnienia należałoby podkreślić, że żądaniem zwrotu nie mogą być objęte przedmioty majątkowe, które zostały włączone do masy majątku wspólnego na podstawie małżeńskiej umowy majątkowej albo zostały one wyłączo­ ne z majątku wspólnego na podstawie takiej umowy.14 Zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej w zakresie szerszym lub węższym niż ustawowy nie ma wpły­ wu na istnienie roszczeń z tytułu zwrotu wydatków i nakładów.

Istnieje nadto inny aspekt poruszonego zagadnienia, a mianowicie w toku ba­ dania przesunięć majątkowych pomiędzy małżonkami należy mieć na uwadze sy­ tuacje, czy nie zachodzi przeniesienie na izecz majątku wspólnego dochodu osiąg­ niętego z majątku odrębnego, albowiem dochód taki z mocy prawa jest objęty wspólnością ustawową.

Przez pojęcie dochodu w znaczeniu ekonomicznym rozumieć należy pewne nad­ wyżki gospodarcze osiągnięte w ciągu określonego czasu przez określoną jednostkę,, powstałe z wszelkich przychodów, w tym pożytków cywilnych i naturalnych, po potrąceniu kosztów własnych związanych z osiągnięciem tego przychodu. Wynika stąd, że przedmioty stanowiące przyrost naturalny w gospodarstwie rolnym, osią­ gany w zakresie gospodarowania majątkiem odrębnym, stają się majątkiem wspól­ nym, jeśli się okaże, że gospodarstwo to osiągnięło dochód.15

Roszczenia z tytułu zwrotu nakładów i wydatków, praktycznie rzecz biorąc, są trudne do realizacji. Mają one swój szczególny charakter wynikający z prawa ro­ dzinnego. Przepisy prawa cywilnego mogą być stosowane w tej materii tylko sub- sydiarnie. Roszczenia tego typu są dziedziczne i zbywalne.15

Przesunięcia majątkowe w formie zwrotu nakładów i wydatków nie wywierają żadnego wpływu na dalsze istnienie i funkcjonowanie wspólnego gospodarstwa rolnego. Natomiast roszczenia o zwrot nakładów i wydatków z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek odrębny drugiego małżonka, również przed usta­ niem wspólności majątkowej, mają swe źródło wyłącznie w przepisach prawa cy­ wilnego i mogą być realizowane na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbo­ gaceniu albo przepisów o naprawienie szkody.

Roszczenia tego typu mogą być realizowane w każdym czasie, aczkolwiek są trudniejsze do realizacji. Jeżeli bowiem podstawą ich są przepisy o

bezpodstaw-13 P o r . w t e j s p r a w i e L . S t e c k i : Z w r o t w y d a t k ó w i n a k ł a d ó w , N P n r 12/67, s. 1629. u U c h w a ł a S N z d n i a 14.VI.1963 r . I I I C O 24/63, O S N C P 1964_ p o z . 88. 1= M y ś l p r z e w o d n i a t e j k o n c e p c j i , m a j ą c e j o b e c n i e u z a s a d n i e n i e n o r m a t y w n e , k s z t a ł t o ­ w a ł a s i ę j u ż p o d r z ą d e m k o d e k s u r o d z i n n e g o . P o r . o r z e c z e n i e S N z d n i a 11.VI.1955 r . 1 C R 516/55 w z w i ą z k u z p r z e d s t a w i o n y m p y t a n i e m , c z y p r z y c h ó w e k p o c h o d z ą c y o d z w i e ­ r z ę c i a d o m o w e g o b ę d ą c e g o w ł a s n o ś c i ą j e d n e g o z m a ł ż o n k ó w w c h o d z i w s k ł a d m a j ą t k u w s p ó l n e g o o b o j g a m a ł ż o n k ó w , j e ś l i z o s t a ł u z y s k a n y w c z a s ie t r w a n i a m a ł ż e ń s t w a . S ą d N a j ­ w y ż s z y w y j a ś n i ł , ż e d o c h ó d z g r u n t u n i e b ę d ą c e g o w s p ó l n y m m a j ą t k i e m m a ł ż o n k ó w j e s t d o c h o d e m o s i ą g a n y m p r z e z m a ł ż o n k a o s o b iś c ie . D o p i e r o z r e a l i z o w a n i e i ^ o n ó w i u ż y c i e g o t ó w k i n a i n n e c e l e n iż k o s z t y u p r a w y g r u n t u l u b n a k o n s u m c j ę o s o b i s t ą p o z w a l a u z n a ć z a d o r o b e k c z y t o g o t ó w k ę , j a k ą s i ę r o z r z ą d z o n o , c z y t o n a b y t y z a n i ą p r z e d m i o t m a j ą t ­ k o w y . P o d o b n y m z a g a d n i e n i e m z a j ą ł s i ę S ą d N a j w y ż s z y w u c h w a l e z d n i a 4.X I . 1954 r . I C O 19/54, O S N I I I 1957 r . , p o z . 66. I n n ą w y k ł a d n i ę z a p r e z e n t o w a ł S ą d W o j e w ó d z k i w K r a ­ k o w i e w o r z e c z e n i u z d n i a 12.I X . 1952 r . I I I C R 1399/52 (B M S n r 4, s. 25) p r z y j m u j ą c , ż e p r z y r o s t n a t u r a l n y w g o s p o d a r s t w i e r o l n y m n i e p o d d a n y m w s p ó l n o ś c i u s t a w o w e j j e s t p r o ­ d u k t e m w s p ó l n e j p r a c y m a łż o n k ó w . R A r t y k u ł 43 p r . m a łż . m a j . z 1946 r . s t a n o w i ł , ż e p r a w o ż ą d a n i a z w r o t ó w j e s t n i e z b y ­ w a l n e i n ie d z i e d z i c z n e . P r z e p i s t e n o c e n i ł k r y t y c z n i e L . D o m a ń s k i : U w a g i d o p r o j e k t u m a ł ż e ń s k i e g o p r a w a m a j ą t k o w e g o , P N n r 5—6/49, s. 416.

N r 4 (172) K w a lifik a c je do pro wad zenia gospodarswa rolnego 31

nym wzbogaceniu, to obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, gdy drugi małżonek zużył uzyskane wartości lub utracił je w taki sposób, że nie jest już wzbogacony.

Gdyby zaś roszczenia tego rodzaju były realizowane na podstawie przepisów c naprawieniu szkody, to poszkodowany małżonek musiałby udowodnić winę spraw­ cy, związek przyczynowy i wysokość szkody.

Inną formą wewnętrznej cyrkulacji wartości majątkowych małżonków jest po­ dział wspólnego majątku po ustaniu wspólności ustawowej (ale nie po ustaniu mał­ żeństwa), który może być połączony ze wspólnym roszczeniem o zwrot nakładów i wydatków.

Do podziału majątku wspólnego stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spad­ ku z uwzględnieniem specyfiki art. 42—45 k.r.o.

W konkluzji należy stwierdzić, że w prawie polskim małżeństwo nie pociąga za

sobą żadnych ograniczeń zdolności osobistej małżonków i jeżeli z jakichkolwiek powodów małżonkowie pragną ustanowić między sobą pewne szczególne stosunki majątkowe, to mogą to uczynić nie tylko w ramach prawa rodzinnego, lecz z całą swobodą również w granicach prawa cywilnego. Wszelkie zaś przesunięcia włas­ nościowe poszczególnych składników majątkowych gospodarstwa rolnego — inter

vivos — pomiędzy trzema możliwymi masami majątkowymi małżonków, to jest

majątkami stanowiącymi ich odrębną własność lub majątkiem stanowiącym ich odrębną własność a majątkiem objętym wspólnością w ramach przepisów prawa małżeńskiego lub w ramach przepisów prawa cywilnego (obojętna rzecz, na jakiej zasadzie), nie powodują podziału gospodarstwa rolnego w rozumieniu prawa cy­ wilnego.

KAZIMIERZ ZAREMBA

Kw alifikacje do prow adzenia gospodarstwa rolnego

P r z e p i s y p o l s k i e g o u s t a w o d a w s t w a w y m a g a j ą , a ż e b y n a b y w c a l u b s p a d k o ­ b i e r c a n i e r u c h o m o ś c i r o l n e j m i a ł u k o ń c z o n ą s z k o ł ą r o l n i c z ą l u b p r z y s p o s o b i e n i a r o l n i c z e g o . O d t e g o w y m a g a n i a z w o l n i e n i s ą t y l k o n i e k t ó r z y z e s p a d k o b i e r c ó w a d la n a b y w c ó w p r z e w i d z i a n y j e s t o k r e s k a r e n c j i d o 31 g r u d n i a 1975 r .

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. (Dz. U. Nr 45, poz. 304) w brzmieniu rozporządzenia z dnia 10 lipca 1970 r. (Dz. U. Nr 18, poz. 150; jed­ nolity tekst: Dz. U. z 1970 r. Nr 24, poz. 199) wprowadziło istotne i brzemienne w skutkach zmiany w zakresie kwalifikacji nabywców i spadkobierców nierucho­ mości rolnych.

Zgodnie z postanowieniem § 3 ust. 1 jednolitego tekstu jedynym dowodem stwier­ dzającym kwalifikacje nabywcy lub spadkobiercy do prowadzenia gospodarstwa: rolnego jest świadectwo ukończenia szkoły rolniczej lub przysposobienia rolniczego.