Henryk Machel
Resocjalizacja penitencjarna : trzy
uwarunkowania procesu
Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 91-107
2011
H en ryk M achel*
Resocjalizacja penitencjarna
- trzy uwarunkowania procesu
System penitencjarny
W państw ach Unii Europejskiej o wysokiej k ulturze praw nej zagadnienie reso cjalizacji przestępców w więzieniach jest przedm iotem rozm aitych badań i rozw ażań. O becnie w państw ach tych nie spotyka się tendencji do rezygnacji z resocjalizacji penitencjarnej, choć kw estia ta niekiedy w zbudza w ątpliwości w śród praktyków , teoretyków , polityków i pewnych kręgów społecznych. Racjonalni tw órcy syste m ów penitencjarnych stoją na tym stanow isku ze w zględów bezpieczeństwa i ze względów ekonomicznych. W zględy bezpieczeństwa pow odują izolację przestępcy od społeczeństw a i w ten sposób chronią je przed kontynuacją zachow ań przestęp czych i szkód z nich w ynikających. Względy ekonom iczne to koszty utrzym ania więzień i m aterialne skutki recydywy przestępczej, które obciążają społeczeństwo. Płynie stąd w niosek, że przestępczość i w alka z nią w postaci w ykonyw ania kary pozbaw ienia wolności są niezwykle kosztowne. Brytyjski główny inspektor w ię zienny S. T um in1 na obwolucie swojej skrom nej publikacji z 1998 r. napisał: (...)
Przestępczość jest najpoważniejszym - obok bezrobocia i chorób - problem em nę kającym współczesne społeczeństwa. Coraz częściej w debatach na jej tem at słychać nawoływania do drastycznego zaostrzenia kar. Czy jednak karanie odnosi zam ierzony sk u te k ? N apisał on następnie, odnosząc się do założeń brytyjskiego systemu p en i
tencjarnego: (...) Jeśli więzienia mają w ykonyw ać swoją podstaw ową rolę, to jest
przyczyniać się do spadku przestępczości (zwłaszcza wśród młodocianych), należy stw orzyć warunki, w których m ożna będzie - poprzez edukację i pracę, a także uczest nictw o w kulturze - przygotow yw ać w ięźniów do uczciwego życia na wolności. Jest
to uwaga ogólna, która ma zastosowanie do każdego resocjalizacyjnego systemu. A utor zaznacza, iż ten p u n k t w idzenia, w w yniku różnych niepow odzeń, spotkał się
* Prof. zw. dr hab. Henryk Machel, Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna 1 S. Tumin. Przestępczość. Prognozy XXI wieku. Warszawa 1998.
z zw ątpieniem wielu penitencjarystów , szczególnie teoretyków , mających najczęściej decydujący w pływ na konstrukcje system ów penitencjarnych. W spółczesne systemy penitencjarne - stając p o d presją perm isyw izm u - zawsze muszą rozstrzygać dy lem at w postaci stopnia nasączenia elem entam i dolegliw ościow ym i i elem entam i łagodności oraz dylem at, na ile system m a mieć charakter resocjalizacyjny. Z m o jej praktyki penitencjarnej w ynika, iż są skazani, którzy w procesie resocjalizacyj nym wym agają oddziaływ ania zwiększonym stopniem punityw izm u, poniew aż do rozm aitych refleksji nad sobą i swoim negatyw nym życiem skłania on ich bardziej niż perm isyw izm . K onstrukcja systemu penitencjarnego pow inna to uwzględniać. Lesław P ytk a2 broniąc resocjalizacyjnej funkcji systemu penitencjarnego, używając przykładu pojedynczego w ięźnia napisał: (...) jeżeli nie będzie on poddany utylizacji,
wróci do społeczeństwa i na tym niezutylizow anym poziom ie będzie funkcjonow ać dalej, tyle tylko, że bardziej sprytnie i b yć m oże bardziej brutalnie. Biorąc p o d uwagę
powyższe rozw ażania, należy zauważyć, iż każdy postępow y system penitencjar ny musi w ym ienione tu względy brać pod uwagę i we właściwych proporcjach je rozstrzygać.
C o należ rozum ieć przez system penitencjarny? Term in ten pochodzi od sło wa system. W edług W ładysław a K opalińskiego3 jest to (...) zestawienie, całościowy
i uporządkow any układ, zbiór przedm iotów , zasad, twierdzeń, reguł postępowania.
Co to zatem jest system penitencjarny?
Przez system p enitencjarny należy w edług m nie rozum ieć ogół założeń ogól nych i szczegółowych, w tym cele w ykonyw ania kary pozbaw ienia wolności, orga nizację tego procesu, w ym agania w zakresie arch itektu ry zakładów karnych, jakość personelu itp. W skład systemu penitencjarnego w chodzą m .in. następujące elem en ty szczegółowe:
- cele w ykonyw ania kary pozbaw ienia w olności; - typy i rodzaje zakładów karnych;
- praw a i obow iązki skazanych w trakcie odbyw ania kary pozbaw ienia w olności;
- praw a i obow iązki skazanych w poszczególnych typach i rodzajach zakładów karnych;
- zasady klasyfikacji w ięźniów ;
- zasady i k ryteria aw ansow ania w ięźniów oraz zasady i k ry teria degradacji (wolna progresja) z w arunków mniej dolegliwych do łagodniejszych i odw rotnie;
- sposoby trak to w an ia w ięźniów przez personel więzienny;
- sposoby składania zażaleń do stosow nych w ładz przez w ięźniów ;
- sposoby postępow ania resocjalizacyjnego, w tym m etod resocjalizacyjnych;
2 L. Pytka. Kara, miłosierdzie, resocjalizacja. Sakratyzacja, versus utylizacja „ludzkich odpadów". W: „Wychowanie. Opieka. Terapia”, nr 1-2(61-62). Warszawa 2005, s. 17.
3 W. Kopaliński. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem; nowe wydanie. Warszawa, Wyd. MUZA SA 2001, s. 485.
- określenie nagród i kar dyscyplinarnych oraz sposobu ich stosow ania; - sposoby oceniania i opiniow ania więźniów;
- cele i sposoby w spółpracy instytucji więziennej ze społeczeństwem ;
- cele i sposoby utrzym yw ania kontaktów skazanych z rodzinam i i z osobam i najbliższymi;
- określenie polityki i praktyki przepustkow ej;
- cele i sposoby przygotow ania w ięźniów do w olności;
- sposoby postępow ania z w ięźniam i w sytuacjach samoagresji i prób samobójczych;
- sposoby postępow ania ze skazanym i w sytuacjach zagrożenia z ich strony (buntów , wzięcia zakładnika, podpalenia, indyw idualnej i zbiorowej odm ow y przyjm ow ania posiłków, itp.) określenie nadzwyczajnych (szczególnych) środków bezpieczeństwa i okoliczności ich użycia;
- określenie jakości personelu penitencjarnego wszystkich kategorii oraz wy m agań wobec niego;
- określenie organizacji pracy zakładu karnego w tym hierarchii służbowej; - określenie celów i zadań dla poszczególnych kategorii personelu więziennego; - określenie w ym agań stawianych więźniom w sytuacji ubiegania się przez nich o w arunkow e przedterm inow e zw olnienie;
- określenie roli dyrekcji zakładu karnego w procesie starań o uzyskanie w a runkow ego zw olnienia przez więźniów;
- cele i zasady w spółpracy personelu więziennego z kuratoram i sądowym i; - cele i zasady polityki kadrow ej;
- sposób zarządzania zakładem karnym ;
- hierarchię oraz podział ról i zadań w krajow ym układzie penitencjarnym oraz zależności zakładów penitencjarnych od wyższych w ładz więziennych.
W literaturze penitencjarnej niekiedy używ a się term inu system więzienny, co czyni Zbigniew Lasocik4. Twierdzi on, że pojęcie system w ięzienny nie budzi w ąt pliwości, wobec czego jest ono z natury rzeczy dla czytelnika zrozum iałe. Lasocik snuje refleksje na tem at perspektyw y polskiego systemu penitencjarnego. Stawia sobie pytania:
- jak on wygląda teraz,
- jak w yglądał w jakieś perspektyw ie czasowej i - jak będzie w yglądał za jakiś czas?
W Encyklopedii Popularnej P W N system penitencjarny określono jako (...) ze
spół środków i m etod wychowaw czych stosowanych w czasie w ykonyw ania kary pozbawienia wolności. Jest to węższe rozum ienie tego pojęcia z zaakcentowaniem
elem entów pedagogicznych. Analizując treść pojęcia system penitencjarny, którą
4 Z. Lasocik. Teoria i praktyka penitencjarna a perspektywy systemu więziennego. W: H. Machel, M. Paliwoda, M. Spryszyńska (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce - w poszukiwaniu
przedstaw iłem wyżej, łatwo dojść do refleksji, iż od jakości systemu penitencjarnego zależy sposób wykonyw ania kary pozbaw ienia wolności. System bardziej lub mniej akcentuje cele resocjalizacyjne, decyduje o łagodności lub dolegliwości tej kary, 0 większym lub mniejszym korzystaniu z naukowych m etod postępow ania resocja lizacyjnego, o traktow aniu skazanych zgodnie z praw am i człowieka (Reguły M in i m alne O N Z z 1950 r., Europejskie Reguły W ięzienne z 2006 r. m iędzynarodow e postanow ienia o prawach człowieka oraz inne itp.). System penitencjarny pow inien być dostosow any do w arunków społecznych, w tym ekonomicznych, aby miał m oż liwości pełnej realizacji. Jeżeli system penitencjarny w założeniach jest dobry lub wręcz doskonały, a realne możliwości jego realizacji są niekiedy niemożliwe lub ograniczone, w tedy nie służy on celom resocjalizacyjnym. Znakom icie skonstru owany system penitencjarny w takiej sytuacji przypom ina nowoczesną lokom otywę, którą wszyscy się zachwycają, ale nie ma dla niej stosownych torów , wobec czego nie może być wykorzystana zgodnie z jej przeznaczeniem . Taka sytuacja prowadzi do podwójnej oceny sytemu penitencjarnego. Politycy i teoretycy analizujący dany system penitencjarny na podstaw ie jego formy zapisanej i opublikowanej oceniają go często bardzo pozytyw nie. Tymczasem praktycy penitencjarni, zauważając jego niepełne możliwości stosow ania w realizowanej przez siebie procedurze penitencjar nej, zgłaszają uwagi co do jego popraw ności. Często w teoretycznych publikacjach prawniczych, w publikacjach naukowców opartych na pierwszym w ariancie poznaw czym pojawiają się pozytyw ne oceny aktualnego systemu penitencjarnego. W pu blikacjach praktyków (psychologów penitencjarnych, pedagogów penitencjarnych, lekarzy więziennych itp.) opartych na drugim wariancie poznania często pojawiają się uwagi krytyczne, a także propozycje zm ian w systemie penitencjarnym . Taka zm iana nastąpiła w Polsce w 2003 roku. O becnie dokonują się zmiany w organizacji w ew nętrznej polegające na tw orzeniu tzw. oddziałów w ew nętrznych. System peni tencjarny w zależności od swojej konstrukcji, a szczególnie treści może służyć celom 1 procesom resocjalizacyjnym w sposób pełny lub może takim celom nie służyć albo służyć z pewnym i ograniczeniam i. W w yniku rozm aitych badań naukowych system penitencjarny może ulec zm ianie, co oznacza, że jest on dynamiczny.
Jak w ygląda aktualny polski system penitencjarny skonstruow any w 1997 roku, zm odernizow any w 2003 roku, o którym już w spom niałem wyżej. W lite raturze zauważa się niekiedy krytyczne uwagi na tem at jego skuteczności5. Jest on um ieszczony w Kodeksie karnym wykonaw czym 6, a na tem at jego opisu i psychoko- rekcyjnej w artości narosła bardzo liczna literatura. N ależy tu w ym ienić takich au torów , jak T. Szymanowski, A. Szymanowska, G. Szczygieł. S. Lelental, J. Szałański, M . Ciosek, M . G ordon, H . M achel oraz innych. N iektóre publikacje mają charakter
5 T. Bulenda i R. Musidtowski (red.), System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce. Warszawa, Wyd. Instytut Spraw Publicznych 2003, s. 7-11.
6 Kodeks karny, postępowania karnego, wykonawczy, karny skarbowy i wykroczeń. Stan prawny na 1.01.2004. Bielsko Biała, Wydawnictwo STO 2003.
opisowy, pokazują zmiany w ostatnich dwóch polskich system ach penitencjarnych (z 1969 r. i z 1997 r.), akcentując zmiany pozytyw ne. Inne dokonując oceny systemu penitencjarnego przez pryzm at jego praktycznej przydatności, mają charakter kry tyczny z sugestiam i, tj. z propozycjam i korzystnych zm ian ze względu na efektyw ność resocjalizacyjną. Ukazały się także opracow ania krytyczne na tem at readaptacji społecznej skazanych zwolnionych z zakładów karnych, który to proces w Polsce zaniedbany często ogranicza skuteczność resocjalizacji penitencjarnej7. A ktualnem u polskiemu systemowi penitencjarnem u, jego wydolności i przydatności resocjaliza cyjnej pośw iecono wiele konferencji naukowych i kilka kongresów penitencjarnych, z których pozostało wartościow e piśm iennictw o. N a przykład Misja Służby 'Więzien
nej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych, Poznań-
-Gdańsk-W arszawa-Kalisz 2008, pod red. W. Am brozika, H M achela i P. Stępniaka. Wyd. Uniwersytetu im. A dam a M ickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Gdańskiego, CZSW i COSSW. Oceny obecnego polskiego systemu penitencjarnego (znowelizo wanego w 2003 r.) w kontekście przydatności resocjalizacyjnej dokonał w swojej książce Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej... autor niniejszej publikacji8. Obecny polski system penitencjarny zawiera wiele interesujących rozw iązań służą cych, w zam iarze jego autorów , procesowi resocjalizacji, k tóry w szerszym rozum ie niu nazywa się oddziaływ aniem penitencjarnym 9. N ależy zw rócić uwagę, iż autorzy obecnego polskiego systemu penitencjarnego bardzo niechętnie posługują się poję ciem resocjalizacja, używając go tylko raz. Analizując treść tego systemu, szczególnie cel wykonyw ania kary pozbaw ienia wolności, środki oddziaływ ania penitencjarne go, typologię zakładów karnych, zasady i kryteria klasyfikacji skazanych, zasady i kryteria wolnej progresji, tzw. systemy oddziaływ ania penitencjarnego (oddziały wania program ow anego, terapeutycznego i zwykłego), w spółdziałanie z rodzina mi więźniów, łatwość utrzym yw ania kontaktów z światem zew nętrznym poprzez praktykę przepustkow ą, ocenianie ich i opiniow anie, przygotowanie do wolności oraz możliwość w pływ ania na uzyskanie w arunkow ego zw olnienia (opinie do próśb
7 Np. T. Szymanowski. Polityka karna, penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Warszawa, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego 2005; także: Nowe unormowania w praktyce penitencjar
nej. W: T. Bulenda i R. Musidlowski, (red.), System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce. Warsza
wa, Wyd. ISP 2003; A. Szymanowska. Więzienie i co dalej? Warszawa, Wyd. Akademickie „Żak” 2003; G. Szczygieł. Społeczna readaptacja skazanych w Polskim systemie penitencjarnym. Białystok, Wyd. TEMI DA 2 2002; S. I.elental. Rządowy projekt nowelizacji Kk i Kkw. Propozycja zmian przepisów o warunkowym
zwolnieniu. Prezentacja i ocena, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 32-33, Warszawa 2001; J. Szałań-
ski (red), Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana. Łódź-Warszawa-Kalisz, Wyd. Uniwersytet Łódzki CZSW, COSSW 1998; M. Ciosek. Resocjalizacja w zakładach karnych. W: B. Urban, M.J. Stanik (red), Resocjali
zacja. Warszawa, 2007. Wyd. PEDAGOGIUM Wyższa szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, s. 318-360; M. Gordon. Pomoc psychologiczna. Maszynopis referatu z dn. 29.08.2006 r.; H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk, Wyd. „Arche” 2003.
* H. Machel. Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski. Studium penitencjarno-pedago-
giczne. Kraków, Wyd. „Impuls” 2006, s. 113—146.
9 B. Hołyst. Oddziaływanie penitencjarne jako sposób zapobiegania przestępczości. W: W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak (red), Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczeki
więźniów, wnioski dyrektora zakładu karnego), w spółpraca z kuratoram i sądowym i itp. łatw o określić ten system jako system poprawczy, jako system resocjalizacyjny. W ynika to z w spom nianego celu w ykonyw ania kary pozbawienia wolności, który brzm i (art. 67 kkw § 1): W ykonywanie kary pozbawienia wolności m a na celu w zb u
dzanie w skazanym woli współdziałania w kształtow aniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym sam ym pow strzym ania się od pow rotu do przestępstwa,
§2 tego art. stanow i, iż: Dla osiągnięcia celu określonego w § 1 prowadzi się zindy
widualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach, określonych w ustawie, sys tem ó w w ykonyw ania kary w różnych rodzajach i typach zakładów karnych, A rt. 67
Kkw zamyka § 3, który wyjaśnia, iż: W oddziaływaniu na skazanych, przy posza
nowaniu ich praw i wym aganiu wypełnienia przez nich obowiązków, uwzględnia się przede w szystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobyw aniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzym yw anie kontaktów z rodziną i św iatem zew nętrznym oraz środki terapeutyczne.
M im o tak szczytnych założeń obecny polski system penitencjarny nie jest, bądź nie może być, w pełni realizowany, co negatyw nie w pływ a na efektyw ność p ro ce dury resocjalizacyjnej. Z atem nie są osiągane w pełni jego popraw cze cele. M ożna tu wym ienić następujące czynniki utrudniające lub uniem ożliwiające ich uzyskiwanie:
- bardzo pow ażne bezrobocie w śród w ięźniów 10, choć praca uw ażana jest za bardzo w ażną m etodę pozytyw nego oddziaływ ania penitencjarnego;
- niem ożność objęcia procesem kształcenia wszystkich skazanych, którzy tego w ym agają11;
- niem ożność w yegzekwow ania ukończenia szkoły przez w szystkich, w tym m łodocianych, którzy zostali do niej skierow ani12;
- niem ożność objęcia wszystkich w ięźniów pracą kulturalno-ośw iatow ą i spor tow ą, co w sytuacji braku zatrudnienia i nauki powoduje pojaw ienie się nadm iaru w olnego czasu i nudy13;
- niem ożność objęcia znacznej liczby osób uzależnionych (głów nie od alko h o lu) oraz innych potrzebujących osób oddziaływ aniem terapeutycznym z pow odu zbyt małej liczby oddziałów terapeutycznych14;
w T. Kalisz. Zatrudnienie skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. Referat wygłoszony
podczas konferencji „Zatrudnienie osadzonych w Polsce - podstawowe problemy”. Radom. Marzec 2004. Maszynopis.
11 M. Bramska. Realizacja prawa skazanych do kształcenia. W: B. Holyst, W. Ambrozik, P. Stęp niak (red.), Więziennictwo. Nowe wyzwania. Warszawa-Poznań-Kalisz, Wyd. UAM, CZSW, COSSW 2001, s. 688.
12 A. Szymanowska. Więzienie i co dalej? Warszawa, Wyd. Akademickie „Żak” 2003, s. 193-197. 13 E. Silecka. Nowe formy i metody pracy penitencjarnej ze szczególnym uwzględnieniem systemu progra
mowanego oddziaływania. Poznań 2005. Praca doktorska obroniona na UAM, s. 457.
14 K. Dubiel. Osoby uzależnione od narkotyków w systemie penitencjarnym. W: J. Switka, M. Kuć, I. Niewiadomska (red.), Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji. Lublin, Wyd. Tow. Naukowe KUL 2005, s. 184.
- niedom ogi w zakresie profesjonalizm u wychowawczego personelu w ięzienne go oraz nadm ierne zbiurokratyzow anie jego pracy15;
- pow tarzające się przeludnienie zakładów karnych16.
Teodor Szym anowski17, w spółtw órca polskiego systemu penitencjarnego stw ier dził, że przeprow adzenie reform y praw a karnego wykonawczego m iało służyć trzem celom:
- skutecznej ochronie społeczeństw a przed groźną przestępczością;
- praw orządnem u wykonyw aniu kary, przy zastosow aniu europejskich stan dardów ;
- społecznej readaptacji skazanego.
O dw ołując się do rezultatów ważnych badań, stw ierdził, iż powyższe cele nie zawsze były w pełni realizow ane, co oznacza, że system nie funkcjonow ał tak , jak to założono. N a pierwszym miejscu zauważonych m ankam entów w ym ienił on w yraź ny spadek ilościowy w niosków o w arunkow e przedterm inow e zwolnienie i realnych zw olnień, co nie pokryw ało się z założeniam i. Jako dow ód p odał, iż pod rządam i starego systemu (z 1969 r.) w 1997 r., który wszedł w życie w 1998 r. zwolniono 63,4% ogółu zwolnionych, w 2004 r. zaś zw olniono w arunkow o jedynie 45,3% ogółu zwolnionych. Szymanowski ocenił pozytyw nie realizację systemów wykony w ania kary, choć zgłosił tu pew ne zastrzeżenia pisząc, że znalazły one zastosowanie
w praktyce, choćby częściowe i stąd m ożna uznać, że w określonym stopniu spełniały swą rolę w systemie penitencjarnym lub, inaczej to określając, odpowiadały na ist niejące potrzeby, stanow iły unorm ow ania dotyczące system ów w ykonyw ania kary.
A utor ten w yraził swoje niezadowolenie z fak tu , iż jedynie 3,6% ogółu zwolnionych poddanych było w 2001 r. procedurze przygotow ania do wolności. Także tu sen sowne założenia systemu nie były realizowane.
Powyższe inform acje potw ierdzają tezę, iż choć o sposobie w ykonyw ania kary pozbaw ienia wolności decydują założenia systemu penitencjarnego, to jednak nie m ożność jego pełnej realizacji wpływ a negatyw nie na praktykę penitencjarną, w tym na skuteczność procesu resocjalizacji, co przyczynia się do w zrostu recy dywy przestępczej. Z funkcjonow aniem zakładów karnych w iążą się określone oczekiw ania społeczne, których treścią jest nadzieja na zmniejszenie przestępczości w tórnej. Jak d o tąd , nie uzyskano zadowalających rezultatów , co powoduje w zrost społecznego zw ątpienia w sens kontynuacji kosztow nego procesu poprawczego. Jak się zdaje skuteczność popraw cza, choć zależy od założeń systemu, to jednak
" H. Machel. Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2001, s. 217 i nast.
14 G. Szczygieł. Przeludnienie zakładów karnych - problem społeczny. W: M. Marczak, B. Pastwa-Woj-ciechowska, M. Błażek (red.), Wiedza, doświadczenie, praktyka. Interdyscyplinarne spojrzenie na problemy
społeczne. Kraków, Wyd. „Impuls” 2010, s. 239-246.
17 T. Szymanowski. Stosowanie nowych unormowań w systemie penitencjarnym po reformie prawa kar
nego w Polsce. W: H. Machel, M. Paliwoda, M. Spryszyńska (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolno ści w Polsce - w poszukiwaniu skuteczności. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2006, s. 41-52.
jest ograniczona brakiem możliwości jego pełnej realizacji. O bserw ując zmiany w polskiej polityce penitencjarnej p o przełom ie politycznym w latach 1989-1990, n ietrud n o zauważyć w yraźną tendencję do łagodzenia w arunków w ykonyw ania kary pozbaw ienia wolności i odchodzeniu od jej surowości. O znacza to rezygnację z aspektów dolegliwościowych. N ie ma jednak badań, które by, poza założeniam i teoretycznym i, tę tendencję w pełni uzasadniały. Twórcy obecnego polskiego syste mu penitencjarnego doprow adzili do podpisania wielu aktów m iędzynarodow ych, których respektow anie uznano za drogę ku penitencjarnym nowoczesnym sta n d a r dom europejskim . N ie w zięto jednak pod uwagę realnych możliwości w ynikających z nich konsekwencji, zwłaszcza w dalszej perspektyw ie. N a tym tle pow stał konflikt m iędzy upraw nieniam i więźniów, wynikającym i z założeń systemu a insty tu cjo nalnym i m ożliw ościam i ich zabezpieczenia. W ięźniow ie od kilku lat kwestionują m .in. to, że przebywają w przeludnionych celach, że osoby o odm iennej orientacji religijnej lub stali jarosze nie otrzym ują stosownej diety jarskiej itp. O d kilku lat państw o polskie przegryw a z nim i procesy, m .in. przed trybunałem w Strasbur gu, co podnosi koszty utrzym ania w ięziennictw a (i naturalnie obciąża polskiego podatn ika). Przykładem jest inform acja p o d an a w dzienniku telewizyjnym SUPER STACJI w dniu 26.12. 2010 (godz. 22 .0 0 ) o kolejnym w ygranym procesie i uzy skanym z tego ty tu łu odszkodow aniu oraz inform acja o wzmagającej się tendencji w tym k ierun k u w śród innych więźniów. Jak się wydaje, kwestie resocjalizacyjne schodzą w tej sytuacji na dalszy plan.
Niekorzystna natura więzienia
Specyfika instytucji więziennej nie sprzyja resocjalizacji odbywających w niej karę pozbaw ienia wolności przestępców . Jej istota jest z n atury rzeczy aspołeczna. W skazują na to następujące argum enty:
1. W ięzienie skupia na małej przestrzeni wyselekcjonowany negatyw nie m ate riał ludzki, k tó ry popełnił przestępstw o, został skazany na karę pozbaw ienia wol ności, któ rą odbyw a na ogół w brew własnej woli.
2. Społeczność w ięźniów jest bardzo zróżnicow ana pod względem rodzaju p o pełnionego przestępstw a, dotychczasowej karalności, stopnia dem oralizacji, d o św iadczenia przestępczego, w ieku życia, stanu zdrow ia fizycznego i psychicznego, poziom u intelektualnego, siły zw iązku z grupą przestępczą, stopnia zdolności do zachow ań ryzykownych i ekstrem alnych, podatności na resocjalizację, stanu więzi rodzinnej, stanu cyw ilnego, sytuacji m aterialnej itp.
3. Społeczność w ięźniów pozostaje w stałej styczności osobistej ze sobą i mimo selekcji klasyfikacyjnej w pływ a n a siebie wzajem nie na poziom ie swoich możliwości intelektualnych, m oralnych, kulturow ych i predyspozycji osobistych. Ten wzajemny w pływ jest przew ażnie ujemny.
4. W ięzienie jako instytucja to taln a w ytw arza p o d k u ltu rę w ięzienną, któ rą ce chują w dużym stopniu właściwości p o d k u ltu ry przestępczej, a sam fakt jej funkcjo now ania redukuje możliwości wychowawcze więzienia. C harakterystyczne dla niej negatyw ne właściwości kreują patologiczne społecznie zwyczaje oraz nierzadko za chow ania przestępcze w odniesieniu do w spółw ięźniów (np. gw ałty hom oseksual ne, pobicia, wym uszenia) i niekiedy do personelu więziennego. W iadom o, iż groźne w ystąpienia zbiorowe (bunty, zbiorowe ucieczki, zbiorowe głodów ki, próby wzięcia zakładnika itp.) zawsze mają kontekst podkulturow y. N ależy zdać sobie sprawę, że gdy np. w celi znajduje się trzech skazanych, zwykle jeden dom inuje, co oznacza, że rządzi w tej celi, a zatem narzuca swoją wolę pozostałym lub dwóch dom inuje nad trzecim . Praktyka pokazuje, iż podobnie przedstaw ia się układ w celi w ielo osobowej. Im skazany bardziej zdem oralizow any, im bardziej bezwzględny i im b ar dziej zdecydowany, tym bardziej skupia koło siebie innych więźniów, posłusznych i wspierających go, tym większa jego w ładza w celi i tym silniejszy ujemny w pływ na pozostałych. W arto przypom nieć, że p o d k u ltu ra tw orząca grupy nieform alne charakteryzuje się respektem dla aspołecznych norm , dem onstruje niekorzystne w artości i ulega aspołecznym w zorom zachow ań18. Badania B. Pastw y19 z początku lat 90. przeprow adzone w śród recydyw istów w zakładzie karnym w Sztumie ujaw niły, iż funkcjonow anie silnej p o d k u ltu ry w ytw arza dualizm postaw. Jedne postaw y przeznaczone są dla członków społeczności podkulturow ej (np. w celi mieszkalnej, w grupie roboczej), a inne dla personelu penitencjarnego (np. gdy chodzi o prze pustkę, o dłuższe widzenie, o widzenie „m ałżeńskie”, o w niosek dyrektora lub p o zytyw ną opinię w przedm iocie w arunkow ego zw olnienia).
5. Nowe badania rzeczywistości penitencjarnej ujawniły zmiany w podkulturze więziennej o charakterze rynkow ym . Oznacza to, że wysokie pozycje posiadają ska zani dobrze sytuow ani m aterialnie. Uzyskują oni przewagę nad skazanymi o niskim lub bardzo niskim statusie m aterialnym , którzy nie mają pieniędzy, bo nie pracując nie zarabiają, nie otrzym ują żadnej pom ocy z zew nątrz, wobec czego uzależniają się od tych, którzy mają, i stają się ich m anipulantam i, poniew aż zaciągniętych długów (na herbatę, na kawę, na papierosy itp.) nie mogą oddać. W indykacja tych długów jest najczęściej bezw zględna i bardzo brutalna. Często pojawiają się znęcania nad dłużnikam i, pobicia, w ykorzystyw anie seksualne, szykanowanie itp. Tego rodzaju relacje nie sprzyjają procesowi resocjalizacji, w ręcz są sprzeczne z jej celami i redu kują wysiłek personelu wychowawczego w tym kierunku. W polskiej praktyce p o jawiła się kategoria tzw. więźniów chronionych20. Jak w ykazał w swoich badaniach
18 M. Szaszkiewicz. Tajemnice grypserki. Kraków, Wyd. Instytut Ekspertyz Sądowych 1997; także: H. Machel. Orientacja w funkcjonowaniu podkultury więziennej a skuteczność kierowania zakładem peniten
cjarnym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 11-13. Warszawa 1995.
19 B. Pastwa. Poczucie osamotnienia a sposób funkcjonowania recydywistów w warunkach izolacji wię
ziennej. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny”, nr 18. Warszawa 1990-1991.
20 S. Przybyliński. Podkultura więzienna w procesie zmian. W: H. Machel, M. Paliwoda, M. Spryszyńska (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce - w poszukiwaniu skutczności. Gdańsk, Wyd. UG
W. Kowalski21 przyw ódcy grup przestępczości zorganizow anej, mający zwykle wy soką pozycję w śród w ięźniów oraz bardzo dobrą sytuację ekonom iczną, kontrolują życie p o d k u ltu ry więziennej, uzależniając jej uczestników i entuzjastów od siebie.
Badacze rzeczywistości więziennej, szczególnie w kontekście efektyw ności re socjalizacyjnej, w idząc znaczną pow rotność do przestępstw a osób, które odbyły karę, często w yrażają zw ątpienie, czy instytucja ta może sprostać oczekiwaniom społecznym w zakresie popraw czym . Bronisław U rban22, przybliżając to zagadnie nie i pow ołując się na wielu znanych penitencjarystów zachodnich, m .in. na Kin- berga, J. Pinatela, E. Gluecka, G. T hrashlera i M . W ilsona, a także przytaczając niektórych polskich autorów (J. Sliwowski, B. W aligóra i in.) stw ierdza jak niżej:
1. W ięzienie sam o przez się w pływ a negatyw nie na osobowość skazanych - jego organizacja, regulam in, personel niekiedy różnie ustosunkow any do swoich p o d opiecznych, atm osfera więzienia, a także wzajem ne w pływ y współwięźniów.
2. D ługotrw ałe więzienie prizonizuje a nie resocjalizuje, a poza tym karę (m o ralnie i m aterialnie) odczuwa rodzina w ięźnia.
3. N iektóre form y pracy poprawczej realizuje się w wiezieniu od 150, a nawet 200 lat, ale nie przynoszą one spodziewanej skuteczności, wobec czego nie da się w ięzienia reform ow ać (?!), zatem jest ono form ą przem ijającą.
4. Systemy penitencjarne nie nadążają za postępującym i zm ianam i społecz nym i, są zbyt tradycyjne, a naukow e podejście nie jest w dostatecznym stopniu respektow ane.
5. W ięzienie stygm atyzuje byłego przestępcę i to u tru d n ia lub uniem ożliw ia jego readaptacje społeczną.
6. Braki w zakresie indyw idualizacji w procesie resocjalizacyjnym czynią je m ało efektyw nym .
7. Środowisko w ięzienne i izolacja w ięzienna są przyczyną depryw acji n a tu ra l nych potrzeb, co u tru d n ia lub uniem ożliw ia realizację procesu resocjalizacyjnego.
W więzieniu funkcjonują obok siebie dwa zbiory społeczne: społeczność więź niów i personel więzienny. Analizując relacje zachodzące między nim i, n ietru dn o dostrzec interakcję konfliktu. W ynika ona z faktu , że w ięźniow ie zawsze dążą do m ożliwie najszerszego zaspokojenia swoich potrzeb, a personel stoi na straży, by dążenie to nie przekraczało określonych porządkiem w ięziennym granic. Perso nel pow inien pam iętać, dążąc do redukcji tej interakcji, że tym większa nadzie ja na resocjalizację, im m niejsza interakcja k o n flik tu 23. U rban om awiając kwestię
2006, s. 245-249, także: Podkultura więzienna - wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej. Kraków, Wyd. „IMPULS” 2005, s. 85 i nast.
21 W. Kowalski. Zagrożenia ze strony przestępczości zorganizowanej dla organów ścigania i organów
sprawiedliwości ze szczególnym uwzględnieniem Służby Więziennej. W : B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak. Więziennictwo. Nowe wyzwania. Warszawa-Poznań-Kalisz, Wyd. UAM, CZSW, COSW 2001, s. 352-362.
22 B. Urban. Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego 1997, s. 133-134.
możliwości wychowawczych więzienia, przyw ołuje M o tta O sborna, tw órcę sam o rządu więziennego, który stw ierdził, iż nie m ożna trenow ać do wyścigów, leżąc
w łóżku. W idział on analogię między więzieniem a łóżkiem i między wyścigami
a popraw nym życiem społecznym - jak m ożna uspołeczniać w w arunkach aspo łecznych, które charakteryzują więzienie? Pojawił się tu problem kontaktów ska zanych z w olnością w trakcie pobytu w więzieniu. W arto wobec tego przytoczyć pow iedzenie Patersona: N ie m ożna w ychow ać dla wolności, pozbawiając wolności. N atu ralnie w ypow iedzi tych nie należy rozum ieć dosłow nie, jednak trzeba w ie dzieć, jaki jest ich sens. W spółczesne systemy progresyw ne, w tym ostatnie dwa polskie systemy penitencjarne (1969, 1997), zostały tak skonstruow ane, by skazani w raz z postępem w ram ach progresji mieli coraz większy dostęp do wolności (vide: elastyczna praktyka przepustkow a). Rozw iązanie to w praktyce łagodzi ostrza przy toczonych tu w ypow iedzi, dyskwalifikujących więzienie jako instytucję popraw czą. W arto przy okazji zwrócić uwagę na personel więzienny, jego profesjonalizm i w a runki pracy. Badania wykazały, iż nie zawsze posiada on w ym agane kwalifikacje oraz że w arunki jego pracy bardzo często nie sprzyjają zadaniom , jakie się przed nim staw ia. Badania ujaw niły też, że w pływ resocjalizacyjny personelu więziennego jest tylko jednym z kilku silnych wpływów, którym poddaw ani są więźniow ie, przy czym zakładając, że jest on w yłącznie pozytyw ny, często ma charakter w pływ u osam otnionego24. Personel penitencjarny, mając pełną św iadom ość tego stanu rze czy (gw arantow ać to pow inien jego profesjonalizm ), musi pokonać silne wpływy, a przynajm niej zredukow ać w pływ y pozostałe, które nie zostały tu w ym ienione, a zaledwie „d o tk nięte” w tym tekście, inaczej nie osiągnie stawianych prze sobą, w ięźniam i i instytucją w ięzienną celów resocjalizacyjnych. Z daniem Katza i Kah- na resocjalizacja jest najtrudniejszym z zadań wychowawczych. Idzie tu bowiem nie tylko o przekazanie pewnej wiedzy i um iejętności, ale i o zm ianę nawyków charak terologicznych, przy czym odbyw a się ona w zakładzie karnym , który usiłuje reali zować dwie funkcje: uw ięzienia i rehabilitacji. Funkcje te obejmują elem enty nie do pogodzenia, poniew aż są zasadniczo sprzeczne. W ięzienie jest miejscem, które jak widać sam o przez się nie sprzyja resocjalizacji. Stąd obecnie tak intensyw ne dążenie do szerokich kontaktów w ięźniów ze społeczeństw em . W iąże się ono z nadzieją zm inim alizow ania niekorzystnych w pływ ów więziennych, o których tu w spom nia no25. W arto przytoczyć stare już badania J. G órskiego26, z których w ynika, iż naj
większa podatność na w p ły w y resocjalizacyjne występuje na początku kary, kiedy to skazany potrzebuje naszej pom ocy i pod koniec kary, kiedy zastanawia się nad tym , co będzie robił na wolności.
24 H. Machel. Społeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2001, s. 217-235.
u D. Katz, R. Kahn. Społeczna psychologia organizacji. Warszawa, Wyd. PWN 1979, s. 223.
u J. Górski. Psychospołeczne zagadnienia wykonywania kary pozbawienia wolności. W: T Szyma
nowski, J. Górski (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności świetle wyników badań. Warszawa, Wyd. Prawnicze 1982.
Materiał ludzki (społeczność więźniów) - kilka uwag
Społeczność w ięźniów nie jest jednolita. W społeczności tej w ystępują mężczyź ni i kobiety, m łodociani ( naw et nieletni) i dorośli. Jest to podział ze względu na płeć i na wiek. Praca penitencjarna, szczególnie resocjalizacyjna musi być dostoso w ana do w ieku i poziom u rozwoju psychospołecznego tych osób. Inaczej przebiega resocjalizacja kobiet27, a inaczej resocjalizacja mężczyzn. W w arunkach więziennych w ystępują osoby uzależnione od środków psychotropow ych oraz z niepsychotycz- nymi zaburzeniam i osobowości. Idzie tu o osoby uzależnione od alkoholu i uzależ nione od narkotyków . W ymagają one oddziaływ ania terapeutycznego. Uzależnienia te sprzyjają zachow aniom przestępczym , mają więc właściwości krym inologiczne. Skazani z niepsychotycznym i zaburzeniam i osobowości wym agają także oddziały w ania terapeutycznego, jednak o innym charakterze. Chodzi głów nie oto, by w ten sposób zwiększyć ich możliwości adaptacyjne do w arunków więziennych i ułatw ić odbycie kary pozbaw ienia wolności. O dręb n ą kategorię stanow ią psychopaci, opi sani m .in. przez Beatę Pastwę-W ojciechowską28, przy czym autorka zw raca szcze gólną uwagę (w kontekście zachow ań aspołecznych i przestępczych) na klasyfikację R oberta D. H are. C harakteryzując ich, podkreśla ona znaczną tru d no ść w proce sie resocjalizacji tej kategorii skazanych. M ieczysław Ciosek29 wskazuje natom iast na trudności resocjalizacyjne odnoszące się do osób z poważnym i zaburzeniam i em ocjonalnym i i nerw icow ym i. Szczególną kategorię stanow ią skazani sprawcy przestępstw seksualnych, szczególnie sprawcy zbiorowych zgwałceń, zgwałceń ze szczególnym okrucieństw em oraz pedofile. Ten typ przestępstw i ich sprawców opi sał Kazimierz Pospiszyl30, sygnalizując pow ażne trudności w procesie ich resocjali zacji. M ożliwości resocjalizacyjne tych przestępców opisał także M ariusz Sawa31. Pospiszyl odnosząc się do pedofilów, stoi na stanow isku, iż nie jest proste ustalenie, „co stanow i seksualna skłonność do dzieci i na czym ona dokładnie polega”. Taka konstatacja nie wnosi niczego k onstruktyw nego do procedury resocjalizacyjnej ad resowanej do tej kategorii więźniów. Autor, za badaczam i zachodnim i (w tym za A. Nicholasem G rothem ), dzieli pedofilów na fiksacyjnych i regresyjnych. Podstawą podziału była dynam ika rozwoju psychoseksualnego. Pedofil fiksacyjny to osoba, któ ra od najwcześniejszych lat w sposób bezim ienny za najatrakcyjniejszy obiekt seksualny uważa dzieci, natom iast pedofil regresyjny zainteresow ania seksualne kieruje na dzieci wtedy, kiedy popędu seksualnego nie może z różnych względów
27 I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu - polski system penitencjarny wobec kobiet w latach
1998-2008. Warszawa, Wyd. Instytut Rozwoju Służb Społecznych 2009.
28 B. Pastwa-Wojciechowska. Naruszanie norm prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psy-
chologiczna. Wyd. UG, s. 93 i nast.
29 M. Ciosek. Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa, Wyd. PWN 2001, s. 225 i nast. 50 K. Pospiszyl. Przestępstwa seksualne. Resocjalizacja. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN 2005, s. i nast. 31 M. Sawa. Oddziaływania terapeutyczne, wobec przestępców seksualnych. W: J. Switka, M. Kuć, J. Niewiadomska (red.), Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji. Lublin, Wyd. Nauk. KUL 2002, s. 245.
zaspokoić z p artnerem dorosłym . Powszechnie uw aża się, że penitencjarne oddzia ływanie resocjalizacyjne wobec pedofilów, a także innych przestępców seksualnych pow inno mieć postać terapeutyczną. Jak podaje Sawa w swoim artykule o terapii przestępców seksualnych, pow ołując się na innych autorów , m ożna wyłonić sześć typów przestępców seksualnych:
1) przestępców o antyspołecznych i psychopatycznych zachow aniach w ynikają cych z braku poczucia winy, em patii, szczególnie w stosunku do ofiar;
2) przestępców o narcystycznych i egocentrycznych zachow aniach, nastaw io nych na dom inację i zaspokojenie poczucia mocy i sprawczości poprzez własne czyny;
3) schizoidalnych przestępców charakteryzujących się brakiem um iejętności społecznych, mających poczucie izolacji i osam otnienia;
4) niestabilnych osobowościow o przestępców o osobowości borderline; 5) przestępców cechujących się pasyw ną agresją;
6) przestępców dyssocjalnych, wyłączających się ze św iadom ości z bieżącej rze czywistości, przechodzących często na poziom patologicznych fantazji seksualnych32. Sawa podkreśla, że terapia przestępców seksualnych pow inna się odnosić za rów no do sfery intelektualnej, jak i em ocjonalnej, zwłaszcza w kwestii em patii do ofiary. A utor ten powołując się na takich badaczy jak M .N . C arich, J.F. N ew bauer i H .M . Stony, w yróżnił siedem elem entów tej terapii:
1) ujaw nienie i uśw iadom ienie sobie przestępstw a;
2) identyfikacja cyklu przestępstw a seksualnego i nauk a interw encji; 3) zrozum ienie ofiary;
4) restrukturyzacja system ów poznawczych; 5) kontrola pobudzenia;
6) nauka um iejętności społecznych; 7) zm iana stylu życia.
W arto zwrócić uwagę, że Sawa i w ym ienieni tu autorzy nie tw ierdzą, iż resocja lizacja przestępców seksualnych w więzieniu, w tym pedofilów , nie jest niem ożliwa, wskazując na przydatność oddziaływ ania terapeutycznego, co potw ierdza M arta Beisert33.
O drębną, dobrze opisaną kategorię trudnych do resocjalizacji więźniów, sta now ią skazani z grup przestępczości zorganizow anej, sprawcy przestępstw p o rw a nia dla okupu, zabójcy zawodowi i na zlecenie oraz skazani za terroryzm . W śród tej kategorii w ięźniów znajdują się osoby odbywające kary długoterm inow e, takie jak 25 lat pozbaw ienia wolności i dożyw otnie pozbaw ienie wolności. Specyficzna osobowość niekiedy kw alifikuje ich do grupy tzw. przestępców niebezpiecznych,
u M. Sawa, Oddziaływania terapeutyczne..., op.cit., s. 242.
M. Beisert. Terapia sprawców przemocy seksualnej. W: W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak (red.).
Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych. Poznań-
stanow ią oni zagrożenie dla personelu więziennego, innych w ięźniów i instytucji penitencjarnej. Są pewnym dylem atem penitencjarnym i resocjalizacyjnym 34. Jak się wydaje, naw et nowoczesne oddziaływ anie resocjalizacyjne, jak np. lansow ane in tensyw nie przez M arka K onopczyńskiego35 w postaci twórczej resocjalizacji, może okazać się m ało skuteczne. Z resztą analizując jej istotę, bardziej nadaje się ona do resocjalizacji w ięźniów nieletnich, m łodocianych i m łodych dorosłych niż do reso cjalizacji dorosłych i osób w starszym w ieku. Stale więc stoimy przed konieczno ścią w ykreow ania jakieś nowej m etodologii resocjalizacyjnej i innych niż w ięzienne w arunków realizacji pracy poprawczej z przestępcam i. D ążeniom tym daje wyraz Andrzej B ałandynow icz36, prezentując różne form y probacji. Przeludnieniu więzień m a zapobiegać stosowany już w Polsce dozór elektroniczny.
Streszczenie
R esocjalizacja p enitencjarna, jej p ostać, treść, organizacja i efe k ty w n o ść zależy od w ielu uw arun kow ań . W śród najważniejszych znajdują się: system penitencjarny, który d e cyduje o niej w sp osób generalny, w aru nk i ch arakterystyczne dla in stytu cji w ięz ie n ia , łą cz nie z w aru nk am i sp ołeczn ym i tej in stytu cji, oraz m ateriał ludzki ( sp o łec zn o ść skazanych), który jako p o d m io t staje się p rzedm iotem zain teresow an ia i od d zia ły w a n ia penitencja- rystów . C elem tego od d zia ły w a n ia jest u zysk anie oczekiw anej e fe k ty w n o śc i resocjaliza cyjnej. Stąd system penitencjarny, który jest najw ażniejszy, by uzyskać oczek iw an y efek t, m usi w swojej konstrukcji u w zględ n ić w iele u w arun kow ań , ale przede w szystk im czyn n ik i ch arakterystyczne dla instytucji w ięzien n ej oraz m ateriał ludzki (sp o łecz n o ść w ięźn ió w ) b ęd ący p rzed m iotem o d d ziaływ an ia p en itencjarnego. Jak w skazują rozm aite badania, na tura w ięz ie n ia n ie sprzyja p rocesow i resocjalizacyjnem u. Z aró w n o interakcja k on flik tu , jak i p odk ultu ra w ięz ie n n a oraz in n e cz y n n ik i, w tym d o leg liw o ść płynąca z izolacji w ię ziennej, częste zaburzenia w relacjach w ię ź n io w ie - ich rod ziny i osob y b lisk ie przyczyniają się d o redukow ania w p ły w ó w resocjalizacyjnych. K olejnym w ażnym z trzech opisanych tu u w arunkow ań obszarem ham ującym ten p roces są n iektóre kategorie w ięź n ió w . Idzie o skazanych uzależn ionych od alk oholu i uzależn ionych od narkotyków , posiadających n iep sych otyczn e zaburzenia o so b o w o śc i, p sych opatów oraz zw iązanych z p rzestęp czością grup zo rgan izow an ych , spraw ców p orw an ia dla ok up u, zab ójców na zlecen ie i za w o d o w ych oraz skazanych za terroryzm . O drębną k ategorię skazanych odbyw ających karę p o zb aw ien ia w o ln o śc i, trudną w procesie resocjalizacji penitencjarnej stan ow ią przestępcy sek su aln i, w tym p ed o file. Jak d otąd , n ie w yk reo w a n o , szczeg ó ln ie w o b e c p ed ofilów ,
34 H. Machel. Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski. Studium penitencjarno-peda-
gogiczne. Kraków, Wyd. „Impuls” 2006, s. 177-203; Z. Rau. Przestępczosc zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie. Kraków, „Zakamycze” 2002, s. 53 i nast.
35 M. Konopczyński. Nowa resocjalizacyjna szkoła warszawska - twórcza resocjalizacja w kontekście
kształcenia resocjalizacyjnego. W: L. Pytka, M, Konopczyński, T. Zacharuk (red.), „Resocjalizacja Polska”.
Rocznik, nr 1/2010. Wyd. PEDAGOGIUM Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej s. 82-108. 36 A. Bałandynowicz. Wielopasmowa teoria resocjalizacji z udziałem społeczeństwa. W: L. Pytka, M. Ko nopczyński ,T. Zacharuk (red.), „Resocjalizacja Polska”. Rocznik, nr 1/2010. Wyd. PEDAGOGIUM Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, s. 121-156.
skutecznych m etod psychokorekcyjnych. T rud ności w o ce n ie p o stę p ó w resocjalizacyjnych w ystępują tak że, gdy idzie o skazanych d łu goterm in ow ych : odbyw ających kary 2 5 lat p o zbaw ienia w o ln o ści i d o ży w o tn ie g o p ozb aw ien ia w o ln o ści - n iek ied y n ie w ia d o m o , czy u legli on i resocjalizacji czy prizonizacji?
Abstract
Penitentiary Resocialization - three conditionings of the process
Penitentiary resocialization , its form , con ten t, organ ization and effectiveness depends on m any con d ition in gs. A m on g the m ost im portant are: the p en itentiary system w hich m a kes the general d ecision s, con d ition s characteristic for the particular penitentiary, including social con d ition s o f the prison and the human m aterial (con victs’ com m unity) w hich as a subject are both w ithin the scop e o f interest o f th ose con d u ctin g the resocialization and are included in the p enitentiary treatm ent. T he goal o f this treatm ent is to yield the ex p e c ted effectiven ess o f resocialization . T hat is w hy the penitentiary system w hich is the m ost im portant to produce the ex p ected effect has to take many co n d itio n in g s under con sid e ration and, forem ost, factors characteristic for the particular penitentiary and the hum an m aterial (con victs’ com m unity) w hich is the subject o f p en itentiary treatm ent. As many research sh ow the nature o f the p enitentiary d o esn ’t work in favour o f th e process o f reso cialization . T h e interaction o f co n flic t, the subculture o f the p en itentiary and other factors, including troubles o f p enitentiary isolation , often occurring disorders b etw een the prisoner and his fam ily or his clo se relatives am ount to the reduction in th e in flu en ce o f the resociali zation. A nother o f the three im portan t con d ition in gs described here that stym ie the process are certain categories o f prisoners. T h e subject in question are the on es addicted to alcohol and drugs, sh ow ing non-psychotic p ersonality disorders, psychopaths and those con n ected w ith organized crim e, kidnappers, assassins and hit-m en and terrorists. Separate category o f con victs w h o are hard to resocialize are th o se con victed o f sexu al offen ces, including p aed oph iles. So far no effective psych o-correction m ethod s have been form ed, especially for paed oph iles. C ertain d ifficu lties are also exp erien ced w h en d ealin g w ith long-term c o nvicts: sentenced for 2 5 years or lifetim e - som etim es it is not clear w heth er they succum bed to resocialization or prisonization?
Bibliografia
Bałandynowicz A. Wielopasmowa teoria resocjalizacji z udziałem społeczeństwa. W: Pytka L., Konop czyński M., Zacharuk T. (red.), „Resocjalizacja Polska”. Rocznik, n r 1/2010. Wyd. PEDAGO GIUM. Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej.
Beisert M. Terapia sprawców przemocy seksualnej. W: Ambrozik W., Machel H. Stępniak P. (red.),
Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych.
Poznań-Gdańsk-Warszawa-Kalisz, Wyd. UAM, UG, CZSW, COSSW 2008.
Bramska M. Realizacja prawa skazanych do kształcenia. W: Hołyst B., Ambrozik A., Stępniak P. (red.),
Więziennictwo. Now e wyzwania. W arszawa-Poznań-Kalisz, Wyd. UAM, CZSW, COSSW 2001.
Bulenda T., Musidłlowski R. Now e unormowania w praktyce penitencjarnej. W: Bulenda T., Musi- dłowski R. (red.), System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce. Warszawa, Wyd. Instytut Spraw Publicznych 2003.
Ciosek M . Resocjalizacja w zakładach karnych. W: Urban B., Stanik M. J. (red.), Resocjalizacja, t. 1 i 2. Warszawa, Wyd. PEDAGOGIUM Wyższa Szkoła Pedag. Resocjalizacyjnej, Wyd. Naukowe PW N 2007.
Ciosek M . Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa, Wyd. Naukowe PW N 2001.
Dubiel K. Osoby uzależnione od narkotyków w systemie penitencjarnym. W: Switka J., Kuć M ., N ie w iadom ska I. (red.), Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji. Lublin, Wyd. Tow. N auk. KUL 2005.
Dybalska I. (red.), Kobieta w więzieniu - polski system penitencjarny wobec kobiet. Warszawa, Wyd. Inst. Rozwoju Służb Społecznych 2009.
G ordon M . Pomoc psychologiczna. M aszynopis z dn. 29.08.2006.
Górski J. Psychospołeczne zagadnienia wykonywania kary pozbawienia wolności. W: Szymanowski T., Górski J. (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w świetle w yników badań.
Hołyst B. Oddziaływanie penitencjarne jako sposób zapobiegania przestępczości. W: Ambrozik W., Machel H ., Stępniak P. (red.), Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki kar
nej i oczekiwań społecznych. Poznań-Gdańsk-Warszawa-Kalisz, Wyd. UAM. UG., CZSW 2008.
Kalisz T. Zatrudnienie skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. Referat wygłoszony pod czas konferencji pt. „Zatrudnienie skazanych w Polsce - podstawowe problemy”. Radom, marzec 2004.
Konopczyński M . N owa resocjalizacyjna szkoła warszawska - twórcza resocjalizacja w kontekście
kształcenia akademickiego. W: Pytka L., Konopczyński M ., Z acharuk T. (red.), „Resocjalizacja
Polska”. Rocznik 1/2010.
Kodeks karny, postępowania karnego, wykonawczy, karny skarbowy i wykroczeń. Stan prawny na
1.01.2004. Bielsko Biała. Wyd. STO 2004.
Kopaliński W. Słownik wyrazów obcych i zw rotów obcojęzycznych z almanachem, nowe wydanie. War szawa, Wyd. MUZA SA 2001.
Kowalski W. Zagrożenia ze strony przestępczości zorganizowanej dla organów ścigania i organów w y
miaru sprawiedliwości ze szczególnym uwzględnieniem Służby Więziennej. W: H ołyst B., Ambrozik
W., Stępniak P. (red.), Więziennictwo. Nowe wyzwania. W arszawa-Poznań-K alisz, Wyd. UAM, CZSW, COSSW 2001.
Katz D., Kahn R. Społeczna psychologia organizacji. Warszawa, Wyd. PW N 1979.
Lasocik Z . Teoria i praktyka penitencjarna a perspektywy systemu więziennego. W: Machel H ., Paliwo da M ., Spryszyńska M . (red.), W ykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce - poszukiwaniu
skuteczności. G dańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2006.
Lelental S. Rządowy projekt nowelizacji Kk i Kkw. Propozycja zmian przepisów o warunkowym zw ol
nieniu. Prezentacja i ocena. „Przegląd W ięziennictwa Polskiego”, nr 32-33. Warszawa 2001.
Machel H. Orientacja w funkcjonowaniu podkultury więziennej a skuteczność kierowania zakładem
karnym. „Przegląd W ięziennictwa Polskiego”, n r 11-13. Warszawa 1985.
Machel H . Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk, Wyd. „Arche” 2003.
Machel H . Społeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2001.
Machel H. Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski. Studium penitencjarno-pedago- giczne. Kraków, Wyd. „IMPULS” 2006.
Pastwa B. Poczucie osamotnienia a sposób funkcjonowania recydywistów w warunkach izolacji więzien
nej. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny”, n r 18. Warszawa 1990-1991.
Pastwa-Wojciechowska B. Naruszanie norm prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psycho-
logiczna. G dańsk, Wyd. Uniwersytetu G dańskiego 2004.
Przybyliński S. Podkultura więzienna w procesie zmian. W: Machel H ., Paliwoda M ., Spryszyńska M. (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce - w poszukiwaniu skuteczności. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego 2006.
Pytka L. Kara, miłosierdzie, resocjalizacja. Sakratyzacja, versus utylizacja „ludzkich odpadów”. W: „Wychowanie. Opieka. Terapia”, n r 1-2 (61-62). Warszawa 2005.
Pospiszyl K. Przestępstwa seksualne. Resocjalizacja. Warszawa, Wyd. Naukowe PW N 2005. Rau Z. Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie. Kraków, Wyd. „Zakamycze” 2002.
Sawa M. Oddziaływanie terapeutyczne wobec przestępców seksualnych. W: Świtka J., Kuć M., Niewiadomska J. (red.), Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji. Lublin, Wyd. Tow. Nauk. KUL 2002.
Silecka E. N ow e form y i m etody pracy penitencjarnej ze szczególnym uwzględnieniem systemu progra
mowego oddziaływania. Poznań 2005. Praca doktorska obroniona na UAM.
Szalański J. Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana. Łódź-W arszawa-Kalisz, Wyd. Uniwersytet Łódzki, CZSW, COSSW 1998.
Szaszkiewicz M. Tajemnice grypserki. Kraków, Wyd. Instytut Ekspertyz Sądowych 1997.
Szczygieł G. Przeludnienie zakładów karnych - problem społeczny. W: Pastwa-Wojciechowska B., M ar czak M ., Błażek M. (red.), Wiedza, doświadczenie, praktyka. Interdyscyplinarne spojrzenie na pro
blemy społeczne. Kraków, Wyd. „Impuls” 2010. Księga dedykowana prof. Henrykowi Machelowi.
Szczygieł G. Społeczna readaptacja skazanych w Polskim systemie penitencjarnym. Białystok, Wyd. „Temida 2 ” 2002.
Szymanowska A. Więzienie i co daleji Warszawa, Wyd. Akademickie „Ż ak ” 2003.
Szymanowski T. Stosowanie nowych unormowań w systemie penitencjarnym po reformie prawa karne
go w Polsce. W: Machel H ., Paliwoda M., Spryszyńska M. (red.), W ykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce - w poszukiwaniu skuteczności. G dańsk, Wyd. U niwersytetu Gdańskiego 2006.
Szymanowski T. Polityka karna, penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Warszawa, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego 2005.
