View of Chrześcijanie a życie publiczne w cesarstwie rzymskim III i IV w.

- 413

2. CHRZEŚCIJANIE A ŻYCIE PUBLICZNE W CESARSTWIE RZYMSKIM I I I i IV w.

W d n ia c h 2 0 -2 1 m a rc a 1985 r . na K a t o l i c k i m U n i w e r s y t e c i e L u b e l­ skim o d b y ło s i ę sym pozjum z o rg a n iz o w a n e p r z e z I n s t y t u t H i s t o r i i Ko­

ś c i o ł a KUL n a t^ m at: " C h r z e ś c i j a n i e a ż y c i e p u b l i c z n e w C e s a r s t w i e Rzymskim I I I i IV w ie k u " , k t ó r e w z b u d z iło d u ż e z a i n t e r e s o w a n i e i z a ­ in s p iro w a ło wym ianę p o g ląd ó w p r z e d s t a w i c i e l i r ó ż n y c h d y s c y p l i n : t e o ­ logów, p a tr o lo g ó w , h is to r y k ó w i znawców s z t u k i w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń ­

s k i e j , w yw odzących s i ę n i e t y l k o ze ś r o d o w is k a l u b e l s k i e g o , l e c z

ta k ż e z W arszaw y, K rak o w a, B i a ł e g o s t o k u , P e l p l i n a , G n ie z n a , W ło cław ­ ka i G dańska.

Sympozjum r o z p o c z ę ł o s i ę M szą św . k o n c e le b r o w a n ą pod p rz e w o d ­ nictwem k s .b p a d o c . d i h a b . J a n a Ś r u tw y , k t ó r y w y g ł o s i ł r ó w n ie ż h o ­ m i l i ę . Obrady o t w o r z „ R e k t o r KUL-u, k s .b p p r o f . d r P i o t r H em perek, k tó ry p o w ita ł p r z y b y ły c h u c z e s tn ik ó w i p o d k r e ś l i ł , że t a k i e s p o t k a ­

n ia i n t e r d y s c y p l i n a r n e s ta n o w i ą c z y n n ik i n t e g r u j ą c y m ie js c o w e ś r o ­

dowisko tw ó rc z e o r a z tw o r z ą p ł a s z c z y z n ę do wymiany p o g ląd ó w i d o ś w ia ­ dczeń ró ż n y c h ś r o d o w is k n au k o w y ch . N a s t ę p n i e po z a g a j e n i u k i e r o w n i ­

ka I n s t y t u t u H i s t o r i i K o ś c i o ł a , k s . d o c . d r a h a b . M arka Z a h a j k i e w i c z a , k r ó tk ie g o w p ro w a d z e n ia do te m a tu sym pozjum i j e g o u z a s a d n i e n i a d o ­

k o n ał k s .b p J a n Ś r u tw a . Sym pozjum , s t w i e r d z i ł o n , p o d j ę ł o te m a t wa­ żny i w ciąż a k t u a l n y , u k a z u ją c y p an o ram ę ż y c i a k o ś c i e l n e g o I I I i IV w ieku. Ten przełom ow y o k re n w h i s t o r i i K o ś c i o ł a w y b ran o po t o , hy

tak w y ty czo n e ramy czaso w e - o b e jm u ją c e K o ś c i ó ł p r z e ś la d o w a ń i K o ś­ c ió ł ofensyw ny po e d y k c ie m e d io la ń s k im - w y o s t r z y ł y s p o j r z e n i e u z e - stników na s y t u a c j ę c h r z e ś c i j a ń s t w a , d o k o n u ją c e g o n a p r z e ł o m i e w ie ­ ków w yboru o w y m ia ra c h p o n a d c z a s o w y c h . Po w p ro w a d z e n iu p r z y s t ą p i o n o do w y g ła s z a n ia p r e l e k c j i . Ze w z g lę d u n a i c h p r z y s p ^ ą p u b l i k a c j ę w c a ł o ś c i , pod r e d a k c j ą k s . b p a J . Ś r u t w y , n i e b ęd ziem y i c h s t r e s z ­ c z a ć , a l e o g ra n ic z y m y s i ę t y l k o do p o d a n ia m y ś l i p r z e w o d n ic h i g ł o ­ sów w d y s k u s j i . Z p ie r w s z ą p r e l e k c j ą p o d c z a s s e s j i p r z e d p o łu d n io w e j pod p r z e ­ wodnictwem o . d r a A n d r z e ja B o b e ra , w y s t ą p i ł k s . p r o f . d r h a b . C ze sław B a r tn ik , k t ó r y u ś c i ś l i ł sw ój z a p o w ia d a n y te m a t f o r m u ł u j ą c go n a s t ę ­ p u ją c o : C h r z e ś c i j a n i e p i e r w s z y c h w i e ­ k ó w w o b e c ż y c i a p u b l i c z n e g o . P r ó b i e t e o l o g i c z n y . Na w s t ę p i e P r e l e g e n t z w r ó c i ł uwai?e n a f a k t

414

-s a m o z ro z u m ie n ia K o ś c i o ł a w ś n i e c i e h e lle ń -s k o - r z y m -s k im . K o ś c ió ł bo­ wiem u ś w ia d a m ia ł s o b i e s y t u a c j ę z e w n ę tr z n ą , że z n a l a z ł s i ę w ś n i e ­

c i e odm ienny obcy a naw et w rogim , co n i e t y l k o wywoływało u c h r z e ś c i j a n n e g a ty w n ą p o s ta w ę wobec o t a c z a j ą c e g o i c h ś w i a t a ,

a l e r ó w n ie ż u k ie ru n k o w y w a ło i c h b ie g ż y c i a na e s c h a t o l o g i ę i b l i ­ s k i e p r z y j ś c i e C h r y s t u s a . Czy p rz y ta k im n a s t a w i e n i u c h r z e ś c i j a n i e

c z u l i s i ę w ła d c a m i h i s t o r i i ? I c h o d p o w ie d z ią b y ł a c z y n n a w s p ó łp ra ­ c a k a ż d e g o c z ło w ie k a j a k o j e d n o s t k i z O p a t r z n o ś c i ą B ożą. C h r z e ś c i­ j a n i e b r o n i l i s i ę p r z e d z a r z u te m , ja k o b y t y l k o t k w i l i w tym ż y c iu

z n a t u r a l n e j k o n i e c z n o ś c i . {\!igdy n i e o d r z u c a l i w a r t o ś c i ż y c ia pu­ b l i c z n e g o , c h o c i a ż sp raw y te g o ś w i a t a s t a n o w i ł y zaw sze d l a n ic h

j a k i e ś "fo ru m e x te r n u m " . Mimo z e w n ę tr z n y c h t r u d n o ś c i n i e u s k a r ż a ­ l i s i ę n a l o s . W s ta n o w is k u K o ś c i o ł a w obec ś w i a t a z w y c ię ż y ła

k o n c e p c j a n i e z m i e n i a n i a i s t n i e j ą c y c h s t r u k t u r l e c z i c h c h r y s t i a ­ n i z a c j i , c z e g o p rz y k ła d e m może b y ć s t o s u n e k K o ś c i o ł a do n ie w o ln i­ c tw a . C h r z e ś c i j a ń s t w o a k c e p to w a ło r ó w n ie ż p o g a ń s k ie praw o p u b l i c z ­ n e , a j e d n o c z e ś n i e z c a ł ą s t a n o w c z o ś c i ą w p ro w a d z a ło z a s a d y ż y c ia c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w o p a r c i u o B i b l i ę . Omawiany s t o s u n e k c h r z e ś c i j a n do św ia t* , z e w n ę trz n e g o można by u j ą ć w t r z y z a s a d y O ry g e n e s a , w y s u n ię te je d n a k d o p ie r o w d o b ie p o k o n s t a n t y ń s k i e j : i . c h r z e ś c i j a n i e p r z e z p raw d ziw y k u l t p o d tr z y ­ m u ją ż y c ie p u b l i c z n e i p r z e m i e n i a j ą s t a r e s p o łe c z e ń s tw o w nowe, p r z y c z y n i a j ą c s i ę p r z e z t o do p o m y ś ln o ś c i p a ń s tw a ; 2 . p rz e z p r z e s tr z e g a n i ę z a s a d m o ra ln y c h p r z y c z y n i a j ą s i ę do ro z w o ju p a ń s tw a , do u g ru n ­ to w a n ia c n ó t i o c z y s z c z a n i a s p o ł e c z e ń s t w a z wad m o ra ln y c h ; 3 . p rz e z a k ty m i ł o ś c i s p o ł e c z n e j d a j ą ś w ia d e c tw o swego i s t n i e n i a . Obok j e d ­ nak a p o s t o l s t w a w s to s u n k u do now ej c y w i l i z a c j i , c h r z e ś c i j a ń s t w o p r z e j a w i a ł o r ó w n ie ż w ro g ie t e n d e n c j e do z a s t a n e j k u l t u r y , choć w ie ­ l e j e j elem en tó w samo a s y m ilo w a ło .

C h a r a k te r y s ty c z n y m z ja w is k ie m ś w i a t a s t a r o ż y t n e g o j e s t zw iązek p a ń s tw a z r e l i g i ą , w obec c z e g o nasuw a s i ę p y t a n i e , j a k p r z e d s t a ­

w i a ł a s i ę c h r z e ś c i j a ń s k a t e o l o g i a państw ow a? O tóż w y r a ż a ła s i ę ona w f o r m u le : "P ąn z J e z u s C h r y s tu s w ła d c ą ś w i a t a " . C h r y s tu s ja k o

tw ó r c a p a ń s tw a i j a k o Bóg r z ą d z i lo sem h i s t o r i i d o c z e s n e j . Owa " te o ­ l o g i a p ań stw o w a" C e s a r s tw a R zy m sk ieg o s t a n o w i ł a zaw sze p ro b lem d la c h r z e ś c i j a n p o p r z e z w ie k i od sam ego p o c z ą tk u K o ś c i o ł a , po ro k u zaś 313 s p i e r a n o s i ę g łó w n ie o z a k r e s w ła d z y .

- 415

W ep o ce p a t r y s t y c z n e j n t e w ypracow ano p e ł n e j k o n c e p c j i K o ś c io ­ ła , a u c z y n io n o t o d o p i e r o w d o b ie R enesansU c S to s u n e k c h r z e ś c i j a n do ś w ia ta zaw sze b y ł uw arunkow any ró ż n y m i k o n c e p c ja m i ś w i a t a . W z a ­

sa d z ie p r z e z c a ł y o k r e s p a t r y s t y c z n y i ś r e d n io w ie c z n y o d n o sz o n o s i ę do ś w ia ta n e g a ty w n ie , a d o p i e r o S o b ó r W a ty k a ń s k i I I w y d ał z d e c y d o ­

wanie je g o p o zy ty w n ą o c e n ę .

W podsum ow aniu r e f e r a t u o .A .B o b e r p o d k r e ś l i ł ogrom ną r o z p i ę ­ to ść p r o b le m a ty k i ż y c i a p u b l i c z n e g o p ie r w s z y c h wieków p o r u s z o n ą

przez P r e l e g e n t a , k t ó r y u k a z a ł r ó w n ie ż z a g a d n i e n i e w zajem n y ch r e ­

l a c j i pom iędzy c h r z e ś c i j a ń s t w e m a ś w ia te m p o g a ń sk im Im p e riu m Roma- num, p r z y t o c z y ł s z e r e g o p i n i i i w n io sk ó w , w ysuw ał ś m i a ł e h i p o t e z y o c h a r a k te r z e s y n te ty c z n y m . S z k o d a t y l k o , że r e f e r a t n i e b y ł i l u ­

strow any k o n k re tn y m i w y p o w ie d z ia m i p i s a r z y w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i c h . Było to s y n t e t y c z n e u j ę c i e p r o b le m u , b ez a n a l i z y t e k s t ó w . C a ło ś ć mo­

żna by u j ą ć l a k o n i c z n i e w z d a n i u T e r t u l i a n a : "Cóż m a ją w s p ó ln e g o

Ateny z J e r o z o lim ą ? Co ma A kadem ia z K o ś c io łe m " /D e p r a e s c r i p t i o n e h a e re tic o ru m 7 , 9 / . c h r z e ś c i - c y w i l i z a -D rugi r e f e r a t p t . : O t w a r c i e s i ę j a n n a w a r t o ś c i k u l t u r y i c j i g r e e k o - r z y s k i e j n a p r z y k ł a d z i e K l e e n s a A l e k s a n d r y j s k i e g o w y g ł o s i ł k s . d o c dr h ab . F r a n c i s z e k D r ą c z k o w s k i. P r e l e g e n t p r z y p o m n ia ł, że w i e l e j u ż n ap isan o na te m a t p o z y ty w n e g o s to s u n k u K lem en sa do k u l t u r y g r e c k o - rz y m s k ie j, k t ó r e j f i l o z o f i ę n a z y w a ł w p r o s t " t r z e c i m T e sta m e n te m "

danym p r z e z Boga w tym c e l u , aby H e lle n ó w p r o w a d z i ł a do C h r y s t u s a . Z k u ltu r y h e l l e ń s k i e j p r z e j ą ł r ó w n ie ż t e r m i n " p a i d e i a " z cały m j e ­ go bogactwem z n a c z e n io w y m , k t ó r e sam u z u p e ł n i ł nowymi t r e ś c i a m i

c h r z e ś c i j a ń s k i m i . B ędąc r ó w n o c z e ś n ie e k l e k t y k i e m , w y b i e r a ł z k u l t u ­ ry g r e c k o - r z y m s k ie j w s z y s tk o t o , co d l a c h r z e ś c i j a n może b y ć p o ż y ­

te c z n e . Samą f i l o z o f i ę pojm ow ał j a k o g o r li w e p r a k ty k o w a n ie m ą d r o ś c i, k tó re z b l i ż a do B oga, co w su m ie p r z y c z y n i ł o s i ę do f i l o z o f i c z n e g o _* podbudow ania d o k tr y n y w i a r y . W y ra ż a ł p e ł n ą a p r o b a t ę i e n tu z ja z m

w s to s u n k u do w y k s z t a ł c e n i a i w ie d z y . W y k s z ta łc e n ie j e s t p r z y d a t n e do r o z b u d z e n ia d u s z y . D o sk o n a ły c h r z e ś c i j a n i n / g n o s t y k / - t o c z ł o ­ wiek w s z e c h s t r o n n i e w y k s z t a ł c o n y . I d e a łe m j e s t o s i ą g n i ę c i e w ied zy

id ą c e j w p a r z e z d o s k o n a ł o ś c i ą i opanow aniem s i e b i e . J e s t t o w ię c k s z t a ł c e n i e i n t e l e k t u p o łą c z o n e z d o s k o n a le n ie m m o raln y m . Można

416

-w ię c p o -w ie d z ie ć , że K le m e n s, z a jm u ją c s ta n o -w is k o zd ecy d o -w an ej a p ro ­ b a ty d l a g r e c k o - r z y m s k i e j k u l t u r y i c y w i l i z a c j i o r a z pozytyw nego

o d n o s z e n ia s i ę do w a r t o ś c i m a t e r i a l n y c h i u c z c iw ie z d o b y te g o boga­ c tw a , w y ty c z y ł p ro g ra m d l a n o w o ż y tn e j k u l t u r y e u r o p e j s k i e j . Dosko­

n a ły c h r z e ś c i j a n i n p o t r a f i ł ą c z y ć o r i e n t a c j ę n a Boga z p o sta w ą czyn­ nego u c z e s t n i c t w a w ś w i e c i e .

Na z a k o ń c z e n ie p i e r w s z e j s e s j i o d b y ła s i ę d y s k u s j a . N ajp ierw

k s . b p J . ś r u t w a , w n a w ią z a n iu do r e f e r a t u k s . C z . B a r t n i k a , z a z n a c z y ł, *

że zaró w n o t e o l o g i a p ań stw o w a , j a k i u d z i a ł c h r z e ś c i j a n w ż y c iu pu­ b lic z n y m b y ły poważnym p* oblemem p ie r w o tn e g o K o ś c i o ł a . Na c h r z e ś c i ­ j a ń s t w i e z k r ę g u c y w i l i z a c j i i k u l t u r y g r e c k o - r z y m s k i e j z a c i ą ż y ł a m e n ta ln o ś ć R zym ian o w i e c z n o ś c i s t r u k t u r s p o ł e c z n y c h . Rozwojowi zaś

c h r z e ś c i j a ń s t w a , p o d o b n ie j a k pochodow i k a ż d e j w i e l k i e j r e l i g i i , *

t o w a r z y s z y ł o n i s z c z e n i e s t a r e j k u l t u r y , l e c z owa s i ł a n i s z c z ą c a

p r z e k s z t a ł c i ł a s i ę w p o r ę w s i ł ę zac h o w aw c zą. O d n o śn ie do d ru g ie g o r e f e r a t u z w r ó c i ł uw agę, że u ż y w a n ie p r z e z K lem en sa o k r e ś l e n i a " f i ­

l o z o f i a b a r b a r z y ń s k a " n a o z n a c z e n ie n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w odróż­ n i e n i u od f i l o z o f i i g r e c k i e j , ma w d z i s i e j s z y m o d b io r z e wydźwięk pe­ j o r a t y w n y , i n a l e ż a ł o b y j e z a s t ą p i ć innym w y ra ż e n ie m zachow ującym

m yśl a u t o r a i n i e d r a ż n ią c y m u c h a w s p ó łc z e s n e g o c h r z e ś c i j a n i n a .

N a s t ę p n i e d r T y tu s G ó rs k i p o s t a w i ł d ru g ie m u p r e le g e n to w i py­ t a n i e , czy w t e r m i n o l o g i i K lem en sa A l e k s a n d r y j s k i e g o , obok p o ję c ia

" p a i d e i a " , w y s tę p u je r ó w n ie ż z n a n e w l i t e r a t u r z e g r e c k i e j pokrewne o k r e ś l e n i e "m o u sik o s a n e r " , n a co u z y s k a ł o d p o w ied ź n e g a ty w n ą . Z ko­ l e i k s . d r S z c z e p a n P i e s z c z o c h z w r ó c i ł uw agę, że K o ś c ió ł p ierw szy o h wieków k s z t a ł t o w a ł sw o ją m yśl od z a r a n i a c z e r p i ą c w w iększym lu b

m n ie jsz y m s t o p n i u , z f i l o z o f i i , j a k n p . ś w .J u s t y n lu b a u t o r " L is tu do D i o g n e t a " . Czy s ł u s z n i e w ię c p r z y p i s u j e s i ę K lem ensow i A le k sa n - d r y js k ie m u i n t e l e k t u a l i z m e t y c z n y , j a k t o c z y n i ł a s t a r s z a l i t e r a t u ­ r a p a t r y s t y c z n a ? P r e l e g e n t o d p o w i e d z i a ł , że w p r z e s z ł o ś c i f a k t y c z ­ n i e mówiono o i n t e l e k t u a l i z m i e i s o k r a ty z m ie K le m e n sa , w n ajn o w szej je d n a k l i t e r a t u r z e j u ż s i ę t e g o n i e c z y n i . W u z u p e ł n i e n i u d ru g ie g o r e f e r a t u k s . d o c . d r h a b . W in c e n ty M yszor s t w i e r d z i ł , że K lem ens r e ­ p r e z e n to w a ł w omawianym z a g a d n i e n i u s ta n o w is k o w y ją tk o w e , ze w z g lę ­ du na b r a k w tym j e s c z a s i e j a k i e j k o l w i e k w y p raco w an ej o g ó ln e j

t e o r i i ż y c i a p u b l i c z n e g o . Podejm ow ano t y l k o w ybrane z a g a d n ie n ia

i p r z e d k ła d a n o j e d y n i e p o s t u l a t y d l a pew nej g ru p y l u d z i . T rudno je d nak u s t a l i ć , w ja k im s t o p n i u p o s t u l a t y K lem en sa s ta n o w iły program

- 417

ż y c ia , i w ja k im b y ły r e a l i z o w a n e . Z k o l e i k s . d o c . E . S t a n u l a zw ró ­ c i ł uwagę na z a g a d n i e n i e o d d z ia ły w a n ia r o z w ią z a ń p re z e n to w a n y c h

p rz e z K lem ensa n a n a s t ę p n e p o k o l e n i a s t a r o ż y t n y c h c h r z e ś c i j a n ,

z czeg o w y ła n ia s i ę znów p ro b le m s z c z e g ó ło w y : i l e w z o rz e c ż y ­

c ia c h r z e ś c i j a ń s k i e g o n a s z k ic o w a n y p r z e z A l e k s a n d r y jc z y k a z n a l a z ł o d b ic ie i s p e ł n i e n i e w ż y c iu m o n asty czn y m p ó ź n i e j s z y c h w ieków . Na z a k o ń c z e n ie d y s k u s j i d o c . d r h a b . B a r b a r a P i l a r s k a , n a w ią z u ją c do

p ie rw sz e g o r e f e r a t u , z w r ó c i ł a uwagę n a " t e o l o g i ę p ań stw o w ą" po Kon­ s t a n t y n i e YYielkim i p o t w i e r d z i ł a t e z ę p r e l e g e n t a z w i ą z a n i a " ro m a - n i t a s " z " c h r i s t i a n i t a s " n a g r u n c i e m e n t a l n o ś c i r z y m s k i e j , w k t ó ­ r e j mocno b y ł a z a k o r z e n i o n a ś c i s ł a z a l e ż n o ś ć lo só w p a ń s tw a od r e l i - g i i . P o d c z a s s e s j i p o p o łu d n io w e j, k t ó r e j p r z e w o d n ic z y ł k s . b p d o c . d r h a b . E .O z o ro w sk i w y g ło s z o n o t r z y p r e l e k c j e , d e f e r a t k s . d o c . d r a h ab . E m ila S t a n u l i p t . : . "I m p e r a t o r i a s o l l i c i -t u d o w z g l ę d e K o ś c i o ł a ś w . H i l a r e g o u P o i t i e r s b y ł r e f l e k s j ą g łó w n ie nad tr z e m a u tw o r a ­ mi ś w .H i l a ie g o : " L i b e r p rim u s ad C o n s ta n tiu m im p e r a to r e m " , k t ó r a u k a z a ła h i l a r i a ń s k ą k o n c e p c ję w ła d z y p a ń s tw o w e j. J u ż w " L i b e r p r i ­ mus ad C o n s ta n tiu m " H i l a r y n a s z k ic o w a ł z n a c z e n i e t e r m i n u " i m p e r a t o r l a s o l l i c i t u d o " ; s t o s u n e k a u t o r a do c e s a r z a b y ł j e s z c z e p e ł e n w ia ry i n a d z i e i , że p r z e d k ł a d a n e r a c j e z n a j d ą p o s łu c h i s p o t k a j ą s i ę ze zro zu m ien iem a d r e s a t a , a c e s a r z c h o ć o s a c z o n y p r z e z a r i a n pod w p ły ­ wem te g o p ism a s t a n i e po s t r o n i e p ra w d y . S to s u n e k t e n z m ie n ia s i ę

ju ż w d ru g im p iś m ie p r z e s ła n y m z w y g n a n ia d c c e s a r z a pod k o n i e c 359 r . , w k tó ry m d e k l a r u j ą c swą c i ą g ł ą j e d n o ś ć z b is k u p a m i G a l i i p r o s i na p ró ż n o o a u d i e n c j ę c e s a r s k ą . W t r z e c i m w r e s z c i e p iś m ie " C o n tr a

C o n s ta n tiu m im p e r a to r e m " , będącym o s tr y m p r o t e s t e m p r z e c iw k o n iesp ra ­ w i e d l i w o ś c i , w ygnany b i s k u p P o i t i e r s w y s t ę p u je z b a r d z o o s t r ą k r y ­

ty k ą c e s a r z a , n a z y w a ją c go " a n t y c h r y s t e m " , z ł o d z i e j e m o w c z a rn i n i ­ szczącym p o d s t ę p n i e K o ś c i ó ł , n a jw ię k s z y m p r z e ś la d o w c ą IV w ., k t ó r y niw eczy d z i e d z i c t w o w i a r y . W p iś m ie t i ^ H i l a r y p o n o w n ie z a r y s o w u je pewne e le m e n ty k o n c e p c j i w ła d z y p a ń stw o w e j s t w i e r d z a j ą c , że " im p e - r a t o r i a s o l l i c i t u d o " u to ż s a m ia s i ę z o s o b is ty m dobrem c e s a r z a . Uka­ z u je n a s t ę p n i e g r a n i c e t e j w ła d z y , k t ó r a p o d p o rz ą d k o w u ją c s o b i e oby­ w a t e l i n i e może d ą ż y ć do i c h z n i e w o l e n i a , a n i n a r z u c a ć im o k r e ś l o ­

418

-Z kolejny prelekcją pt.:

ks.W.Hyazor. Na wstępie zaznaczył,

s t o s u n e k autorów w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ic h do t e a t r u tr z e b a s o b ie uświa

domie jogo ówczesną wartość.Teatr dramatyczny w

był

nie upadku. Zamiast klasycznych

do sal deki

cyjnych, na

mim i pantomima, w których

lemoralne, pełne przemocy i

obrzędy chrześcijańskie,

łownictwem.

. Nic dziwnego,

telektualiści pogańscy, jak

który nawet zabronił kapłanom

miejsc niemoralnych i stykać się

mi leżała wprawdzie w gestii

jednej strony

bliczną, z drugiej

znaczne

: z

ic

Tego rodzaju widowisk

Kościół starożytny, uważający

czano do chrztu nie tylko

wymagane porzucenia swego

dejmowali, odmawiano im

również ceaarze, począwszy od IV w.,

blicznego widowiska najbardziej

jańską. Z greckich autorów

tralne najgwałtowniej

chii 1 Konstantynopolu, dwóch

oralnego

strony dostrzegał niekiedy

teatralnymi nawet u chrześcijan,

żeństwa i kościół, aby biec do

wiernych piętnował gwałtownie

dobnie, jak u innych egzegetów

przy chrzcie "pycha szatana" kojarzyła

419

-który t w i e r d z i ł , że nawet to w a r z y stw o a k to ró w j e s t zn a k iem hańby

W podsumowaniu p r e l e g e n t s t w i e r d z i ł , że O jc o w ie K o ś c i o ł a o c e n i a l i

i k r y ty k o w a li t e a t r n ie ja k o e s t e c i i k r y t y c y j e g o w a r t o ś c i a r t y ­

s t y c z n e j , a l e p rzed e w sz y stk im ja k o m o r a l i ś c i , u p a t r u j ą c y w

źródło z ł a m o ra ln e g o . Mimo jed n a k ta k su r o w ej k r y t y k i t e a t r u ,

c h r z e ś c ija ń s tw o p r z e j ę ł o s z e r e g j e g o e le m e n tó w do w ła s n e j l i t u r g i i .

U roczyste n a b o żeń stw a k o ś c i e l n e i i c h d r a m a tu r g ia z a s t ę p o w a ły w i e r ­

nym w idow iska t e a t r a l n e , a k o ś c i e l n e k rasom ów stw o — s c e n i c z n e d e k l a ­

macje czy p o p isy r e t o r ó w . W tym r ó w n ie ż n a le ż y s i ę d o p a tr y w a ć s t o ­

sunkowo u b o g ie j h i s t o r i i t e a t r u t e g o o k r e s u . W r e s z c ie u g r e c k i c h

p isa rzy k o ś c ie ln y c h wychowanych na t r a d y c j a c h s t a r o ż y t n e j k u l t u r y

t e a t r a l n e j , " te a tr " p o z o s ta w a ł n a d a l źró d łem w i e l u c o d z ie n n y c h po­

równań i p r z e n o ś n i o ra z o d n ie s ie n ie m d l a w i e l u obrazów 1 p r z y k ła d ó w .

O statnim r e f e r a te m p ie r w s z e g o d n ia sym pozjum b y ł o d c z y t d o c .

B .P ila r s k ie j p t . : P r o g r a 1 f u n k c j z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j K o n s t a n t y ń s k i e j o k r e s u ilu s t r o w a n y p r z e ź r o c z a m i. P r e l e g e ­ d y _{a s t i i}

ntka z a z n a c z y ła , że w sw o ic h d o c ie k a n ia c h o g r a n ic z a s i ę t y l k o d o

s z tu k i oraz i k o n o g r a f i i l a t 3 1 0 - 3 6 0 , z e s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m

se p u lk r a ln y c h zabytków Rzymu. W e p o ce k o n s t a n t y ń s k ie j w y d z i e l i ł a

3 okresy: o k r e s w c z e s n o k o n s ta n ty ń s k i o k . 320 r . , o k r e s ś r e d n io k o n -

s ta n ty ń s k i ok . 330 r . i o k r e s p ó ź n o k o n s ta n ty ń s k i o k . 3 6 0

W pierwszym o k r e s i e , zdaniem P r e l e g e n t k i , w id a ć w y ra źn e w zajem ne

p r z e n ik a n ie s i ę elem en tów r z y m sk ic h i c h r z e ś c i j a ń s k i c h . L icznym

scenom b u k oliczn ym o d p o w ia d a ją sc e n y r a j s k i e . C z ę s t o s p o t y k a s i ę

również scen y J e z u s a n a u c z a j ą c e g o . W d ru gim o k r e s i e d o m in u ją j u ż

sceny z h i s t o r i i z b a w ie n ia w p o łą c z e n iu z w y d a r z e n ia m i — ż y c i a J e ­

zu sa . Ukazują one p r z e d e w sz y stk im c z ło w i e c z e ń s t w o C h r y s t u s a , n p .

C hrystusa ja k o m ło d z ie ń c a o r a z j e g o w y w y ż s z e n ie na z n a k , ż e j e s t

królem ś w ia t a , w n a w ią z a n iu z a ś do S ta r e g o T e s ta m e n tn — j a k o d r u ­

g ieg o M o jż e sz a . W t r z e c im w r e s z c i e o k r e s i e mo m tzw

P iotrow y", z n a jd u ją c y swe o d z w i e r c i e d l e n i e w m e d a lio n a c h z p r z e d ­

sta w ien ia m i ś w .P i o t r ą i P a w ła , o r a z b u d o w la ch a r c h i t e k t o n i c z n y c h

pochodzących z f u n d a c j i c e s a r s k i c h , np. z e s p ó ł P i o t r a i M a r c e lin a

wraz z grobowcem c e s a r z o w e j H e le n y , a t a k ż e b a z y l i k a ś w . P i o t r a .

Uderza w n ic h duże b ogactw o o r n a m e n ty k i, p r z e p y c h o r a z rozm ach

- 4 2 0

W podsumowaniu A w legentka s t w i e r d z i ł a , że w s p ó ln o ta c h r z e ś c ij a ń s k a s t w o r z y ła w ła sn y program s z t u k i z tem atyk ą p r z e d s ta w ie ń ik o n o g r a ­

f ic z n y c h u c z ą c y c h prawd w ia r y , a p r z e d s ta w ia n e n ie r z a d k o sc e n y b i ­ b l i j n e z p o s ta c ia m i s t a r o t e s t a m e n t a ln y m i p rzy p o m in a ły prawdę o s p e ­

ł n i e n i u s i ę w s z y s t k ic h p ro ro ctw w o s o b ie i d z i e l e J e z u s a C h r y stu sa . S z tu k a o k resu d y n a s t i i k o n s t a n t y ń s k ie j od gryw ała p rzy n a jm n iej po­

t r ó j n ą r o l ę : propagandow ą, dogm atyczną i m is y jn ą .

W d y s k u s j i dr T .G ó r s k i, n a w ią z u ją c do r e f e r a t u k s . E . S t a n u l i , w

p o w ie d z ia ł, że c h o c ia ż s ta n o w i on wynik z n a k o m ite j a n a l i z y , t o j e d ­ n ak , w j e g o o d c z u c iu , brak w nim fo r m u ły , k t ó r a p recy zo w a ła b y kon­ c e p c j ę w ład zy c e s a r s k i e j . W zw ią zk u z tym p o s t a w ił mu p y t a n i e , czy fo r m u łą s y n t e t y z u j ą c ą m ogłoby tu być o k r e ś l e n i e : " ś w ia t ły a b s o lu ­

tyzm c h r z e ś c ij a ń s k i" ? W o d p o w ie d z i p r e l e g e n t s t w i e r d z i ł , że w ana­ liz o w a n y c h pism aoh j e s t s z e r e g n ie d o p o w ie d z e ń i n ie j a s n y c h punktów. N ie s p o ty k a s i ę w n ic h r ó w n ie ż d e f i n i c j i w ła d z y . Na uwagę z a s łu g u ­ j ą t u t y lk o dwa o k r e ś l e n i a : " s o l l i c i t u d o " - u s i l n a t r o s k a i n iezw y­ k ł a z a p o b ie g liw o ś ć o ra z "cura" - t r o s k a o sprawy m a t e r ia ln e . Z tych

t o w zględów tw o r z e n ie t a k ie g o p o j ę c i a b y ło b y za w sze n i e p e ł n e . Na­ s t ę p n i e k s .d r Henryk P a p ro ck i p o t w i e r d z i ł w n io s k i r e f e r a t u k s .d o c . W .M yszora, że wraz z upadkiem t e a t r u na W sch od zie r o z w ij a s i ę c o ­

r a z w ię k s z a t e a t r a l i z a c j a l i t u r g i i .

*

Pod k o n ie c p ie r w s z e g o d n ia sympozjum o d b y ła s i ę zo rg a n izo w a ­

na p r z e z M ięd zyw yd ziałow y Z akład Badań nad A ntykiem C h r z e śc ija ń sk im KUL, m iła u r o c z y s t o ś ć w r ę c z e n ia odchodzącem u na em ery tu rę o .d ro w i

A n d rzejo w i Boberow i S J , K s i ę g i Pam iątkow ej d l a u c z c z e n ia 3 5 - l e c i a j e g o d z i a ł a l n o ś c i d y d a k t y c z n e j . D okładne sp r a w o z d a n ie z t e j u r o c z y ­ s t o ś c i z a m ie sz c z o n e j e s t w d z i& le i n f o r m a c j i .

T r z e c ia s e s j a d r u g ie g o d n ia obrad pod przew odnictw em k s . S z .

P ie s z c z o c h a r o z p o c z ę ła <.ę r e f e r a t e m k s .b p a J .Ś r u tw y p t . : C h < % e s ł u ż b i e ś c i j a n i e w i z j a T e r t u l i a n a t e g o w i a t A u g u s t y n a P r e l e ­ i g e n t s t a r a ł s i ę porów nać z e so b ą d w ie , o d l e g ł e od s i e b i e o 200 l a t , w i z j e p ań stw a r z y m sk ie g o - T e r t u lia n a i A u g u sty n a . W izja T e r tu lia n a ma c h a r a k te r n egatyw n y: na c z e l e p a ń stw a s t o i c e s a r z ja k o najw yższy

u r z ę d n ik , a r ó w n o c z e ś n ie n a jw y ż sz y k a p ła n r e l i g i i r z y m s k ie j p o n t i -w

f e x m axim us, po ś m ie r c i p r z e d m io t a p o t e o z y . Z t e g o k o n te k s t u w yn i­ k a zarów no n ie p r z y j a z n y s to s u n e k c e s a r z y do c h r z e ś c i j a ń s t w a , w

yra 421 yra

-żany ed y k tam i p r z e ś la d o w c z y m i, j a k i c h r z e ś c i j a n do c e s a r z a , symbo­ lu p o g a ń stw a . T e r t u l i a n s t w i e r d z a , że c h r z e ś c i j a n i n n i e może być

cesarzem , a n i c e s a r z c h r z e ś c i j a n i n e m . Mimo ta k k r y t y c z n e j oceny urzędu c e s a r z a , T e r t u l i a n d o s t r z e g a u d z i a ł c h r z e ś c i j a n w ró ż n y c h

d z ie d z in a c h ż y c i a p u b l i c z n e g o , j a k h a n d e l , r o l n i c t w o , n a u k a , w o jsk o i t d . Owszem, tym s p o ś r ó d c h r z e ś c i j a n , k t ó r z y by c h c i e l i u c i e k a ć od w rogiego im ś w i a t a i usuw ać s i ę c a ł k o w i c i e z ż y c i a p u b lic z n e g o p r z y ­

pomina, że wyznawcy C h r y s tu s a s ą w nim p o t r z e b n i i p o w in n i p o z o s t a ­ wać w swoim ś r o d o w is k u . W p r z e c i w i e ń s t w i e do T e r t u l i a n a , w i z j a p a ń s tw a rz y m s k ie g o j e s t pozytywna u ś w .A u g u s ty n a . K o ś c ió ł n i e u to ż s a m ia s i ę z p a rstw e m , a l e jaw i s i ę ja k o i n s t y t u c j a o t w a r t a d l a w s z y s t k i c h . Na te g o r o d z a j u p o ­ zytywną w iz ję w p ły w a ją o k o l i c z n o ś c i z e w n ę tr z n e : u s t a n i e z a g r o ż e n i a d la K o ś c io ła ze s t r o n y p a ń s tw a od czasów K o n s ta n ty n a , k t ó r e i s t n i a ­

ło za ż y c ia T e r t u l i a n a . A u g u sty n j e s t bowiem św iad k iem w p ro w ad za- n ia i r e a l i z a c j i pew nych z a s a d e ty c z n y c h i u s u w a n ia z ż y c i a p u b l i c z ­ nego w s z y s tk ie g o , co j e s t n ie z g o d n e z m o r a ln o ś c i ą c h r z e ś c i j a ń s k ą .

W zw iązku z tym sam w s k a z u je na k o n ie c z n o ś ć i s t n i e n i a p a ń s tw a i j e ­

go z a s a d , naw et mimo j e g o n i e ż y c z l i w o ś c i cz^ w ręcz w r o g o ś c i w obec pew nej grupy o b y w a t e l i . S łu ż b a p a ń stw u - t o t r e s k a o ł a d s p o łe c z n y

i p o k ó j, k tó r y j e s t w łaściw ym sta n e m d l a l u d z k o ś c i . S i m ą p o d w a li­ nę państw a s ta n o w i z a s a d a m i ł o ś c i , w ż y c iu o b y w a t e l i . S z c z ę ś c i e

je d n o s tk i i m iło ś ć o jc z y z n y - t o dwa c e l e , k t ó r e w inny być ze s o b ą z e s p o lo n e . I d ą c z a św.Ambrożym, B isk u p H ippony d o p u s z c z a ł s p r a w i e ­ d liw ą w ojnę i d z i a ł a l n o ś ć w ojskow ą w o b r o n ie p a ń stw a i p o k o ju . W oj­ na s p ra w ie d liw a s ta n o w i w ybór m n ie js z e g o z ł a . 0 i l e T e r t u l i a n n i e c h c ia ł b r o n ić p a ń s tw a , k t ó r e s i ę g a ł o po d u s z ę lu d z k ą , in g e r o w a ło

w sprawy r e l i g i j n e , a c h r z e ś c i j a n p r z e ś la d o w a ło lu b t r a k t o w a ł o j a k o b y w a te li d r u g i e j k a t e g o r i i , t o św .A u g u sty n pod wpływem nowych wa­ runków, w j a k j c h z n a l a z ł s i ę K o ś c i ó ł , p o s t u l o w a ł , by c h r z e ś c i j a n i e w pełnym w ym iarze s ł u ż y l i p a ń stw u i b y l i j e g o d o brym i o b y w a te la m i.

Na z a k o ń c z e n ie p r e l e g e n t p o s t a w i ł z a s k a k u j ą c e p y t a n i e : J a k z a c h o ­

w aliby s i ę T e r t u l i a n i A u g u s ty n , gdyby z a m ie n io n o im e p o k i i r o l e ? Wydaje s i ę - k o n ty n u o w a ł p r e l e g e n t - że z u w z g lę d n ie n ie m n i e w i e l k i c h

r ó ż n i c , św .A u g u sty n p o d ją łb y r o z w i ą z a n i a T e r t u l i a n a i n a o d w ró t, bo_* ic h p o sta w y , a c z k o lw ie k r ó ż n e , u z a l e ż n i o n e b y ły g łó w n ie od warunków z e w n ę trz n y c h .

422 na te m a t: Ś w i a t ś c i j a n I I I r z y w i e k u s k i w c e n i e K a r t a m i n y c h r z e - w y s t ą p ił

k s . d r T ad eu sz K aczm arek, k t ó r y o p a r ł swą p r e l e k c j ę g łó w n ie o dwa d z i e ł k a św .C y p r ia n a : "Ad Uonatum" i "Ad D em etrianum ". Utwory te p r z e d s t a w ia j ą Rzym w b a rd zo ciem n y ch k o lo r a c h : d la ś w ia t a , k tó ry j e s t p e łe n p e r w e r s j i , w ew n ętrzn eg o r o z k ła d u i n ie s p r a w ie d liw o ś c i

s p o ł e c z n e j , n a d s z e d ł j u ż z m ie r z c h i c h y l i s i ę on ku upadkow i, a sza ­ ta n wzmaga swą d z i a ł a l n o ś ć p r z e z krwawe p r z e ś la d o w a n ia . Tego rodza­ j u ob raz ma pomóc c h r z e ś c ij a n o m , żyjącym w ś w i e c i e , a l e n ie z tego

ś w i a t a , w p r z e p r o w a d z e n iu g ł ę b o k i e j a n a l i z y , r e f l e k s j i nad swoim ż y c ie m o ra z u k ieru n k o w a ć i c h e s c h a t o l o g i c z n i e . Po k r ó t k i e j p r z e r w ie u c z e s t n i c y sympozjum w y s łu c h a li k o le j n e -ś c i j a ń s t w o w .M arka S t a r o c z a c h p i s a r z y C h r z e - p o g a ń -s k i c h I I w i e k u u p o c z ą t k ó w p ó ź n i e j ­

s z y c h s t e r e o t y p ó w P r e le g e n t p od d ał w nim a n a li­ z i e w zm ianki i w y p o w ied zi na tem a t c h r z e ś c i j a n t a k ic h p is a r z y po­

g a ń s k ic h , ja k S w e t o n iu s z a , T a c y t a , P l i n i u s z a , T r a ja n a , H adriana, A p u le j u s z a , L u k ia n a , E p i k t e t a , Marka A u r e liu s z a i G a le n a . Zarówno

r e l a c j a S w e to n iu s z a o c h r z e ś c i j a n a c h ja k o nowej z b r o d n ic z e j s e k c ie - " s u p e r s t i t i o nova e t m a l e f i c a " , ja k i p r z e k a z T a c y ta , mają charakter z d e c y d o w a n ie n eg a ty w n y . Te dwa św ia d e c tw a zn a n y ch h is to r y k ó w rzym­

s k i c h m ia ły , zd an iem a u t o r a , d e c y d u ją c y wpływ na u k s z t a łt o w a n ie s ię o g ó l n i e f u n k c j o n u ją c e g o s t e r e o t y p u c h r z e ś c i j a n ja k o z b r o d n ic z e j

s e k t y . Także p ó ź n i e j s i p i s a r z e p o g a ń scy w y r a ż a li s i ę o c h r z e ś c i j a -*

nach p o g a r d l i w i e . W krzywym z w i e r c i a d l e u k a z u je i c h d i a l o g Lukiana z S a m o sa ty -" 0 z g o n ie P e r e g r in a " . P o sta w ę g ł ę b o k i e j pogardy d la

c h r z e ś c i j a n wyczuwa s i ę r ó w n ie ż w w y p o w ie d z ia c h dwóch znanych s t o ­ ików : E p ik t e t a i Marka A u r e l i u s z a . Ten o s t a t n i z d a je s i ę przymykać o cz y i n i e c h c e zau w ażyć w śród c h r z e ś c i j a n l u d z i w y k sz ta łc o n y c h

i ró w n ie w i e l k i c h j a k o n . O la l e k a r z a G alena c h r z e ś c i j a n i e t o t y ­ powi f a n a t y c y . F r o n to z C yrty j e s t au torem w yjątkow o z ł o ś l i w e g o

i k r z y w d z ą c e g o o p is u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o o b rzęd u w t a j e m n ic z e n ia . Na­ t o m ia s t d z i e ł o C e ls u s a to j u ż z b ió r u sy stem a ty zo w a n y ch inwektyw prze ciw k o c h r z e ś c i j a n o Tak budowaną p l o t k ą o c h r z e ś c i j a ń s t w i e w ładze r z y m s k ie b a rd zo c h ę t n i e m a n ip u lo w a ły w ed łu g sw o je g o u z n a n ia . Wymie­ n i e n i w yżej p i s a r z e p o g a ń scy n ie z d o b y li s i ę na n a jm n ie js z y w y s iłe k

423

poznania c h r z e ś c i j a n , l e c z d a l i p o słu c h fa n ta sty c z n y m o p in io

i fałszywym p lo tk o

i pogardę d la prawdy. A p o lo g e c i I I w.

stować t ę k ła m liw ą w iz j ę c h r z e ś c ij a ń s t w a , k tó r a j e s z c z e d łu g ie l a ­

ta b y ła ro zp o w szech n ia n a bez rew id ow an ia j e j p od staw . Na z a k o ń cze­

nie p r e le g e n t p o s t u lo w a ł, aby zerw ać z u ta r ty m i schem atam i w s t o ­

sunku do n ie k tó r y c h p is a r z y p o g a ń sk ic h , c ie s z ą c y c h s i ę n ie k ie d y

dobrą o p in ią . Czy np. p r z e d s t a w ia n ie Marka A u r e liu s z a ja k o prawego

człow ieka i f i l o z o f a m iłu ją c e g o prawdę j e s t o b ie k ty w n e , sk o ro p r z y ­

c z y n ił s i ę o n , p od ob n ie ja k i i n n i a u to r z y p o g a ń scy , do u tr w a le n ia

fałszyw ych o p i n i i id ą c y c h p o p rzez s t u l e c i a . Nad umiłowaniem prawdy

w zięły g ó rę: n ie c h ę ć , pogarda i p o w ta rza n ie obiegow ych p l o t e k ,

a także le k c e w a ż e n ie l u d z i o odm iennych p o g lą d a c h na ż y c ie - wyzna­

wców C h ry stu sa .

O statnim punktem programu t r z e c i e j s e s j i sympozjum b y ło w y stą ­

p ie n ie dr E lż b ie t y J a s t r z ę b o w s k ie j , k t ó r a p oin form ow ała zeb ran ych

o przygotow anej do druku p r z e z I n s t y t u t Wydawniczy PAK k s ią ż c e

H.Rahnera: " K o śc ió ł a państw o we wczesnym c h r z e ś c i j a ń s t w i e " . P raca

ta j e s t wyborem ź r ó d e ł , u j ę t y c h c h r o n o lo g ic z n ie w p i ę ć grup t e k s t o ­

wych, odpow iadających p o szczeg ó ln y m okresom h i s t o r i i K o ś c io ła .

Każda z n ic h p o s ia d a k r ó t k ie w p row ad zenie, k t ó r e d a je c h a r a k te r y ­

stykę danego o k r e s u , w y ja ś n ia j e g o t ł o h is t o r y c z n e o ra z p r e z e n tu ­

j e je g o w iodące p o s t a c i e i autorów ź r ó d e ł . P rzek ła d u p o ls k ie g o d o­

k o n a li M.Radożycka /k o m en ta rze a u to r a d z i e ł a / i J .R a d o ż y c k i / t e k s t y

ź r ó d ło w e /. P o s z c z e g ó ln e z e sta w y te k stó w źród łow ych od Klemensa

Rzymskiego aż do W ie lk ie j S ch izm y, i l u s t r u j ą zazn aczon y w t y t u l e

tem at, p o d k r e ś la ją c r ó w n o c z e śn ie n ie u s ta n n ą d ą żn o ść K o ś c io ła do

n ie z a le ż n o ś c i.

Czwartą w r e s z c ie i o s t a t n i ą s e s j ę sympozjum pod przewodnictwem

k s .d o c .d r a h ab . Wacława E borow icza r o z p o c z ą ł k s .d r A.Eckmann r e f e ­

na

i ę w

ypro-ratem p t . :

S t o s u n e k

ś w.

A u g u

_{t y}

p a ń

t w a

r z y

k i e g o

ś w

i e t l e

d o

j e g o

k o r e s p o n d e n c j i

Przedm iotem a n a liz y P r e le g e n t a b yły

l i s t y św .A u gu styn a n a p isa n e po dram atycznych w y d a rzen ia ch 410 r . ,

kiedy to rów n ież z r o d z i ł a s i ę m yśl n a p is a n ia "De c i v i t a t e D e l" .

Celem a n a lizo w a n y ch l i s t ó w b y ło u s p o k o je n ie umysłów c h r z e ś c ij a n

-424

l i z i e poddał P r e le g e n t k o resp o n d en cją św. A ugustyna z Woluzjanem

-w ykształconym poganine

u c z e s tn ik ie m d y sp u t f i l o z o f i c z n o l i t e r a c

-k ic h d o ty c z ą c y c h r e l i g i i c h r z e ś c i j a ń s -k i e j - i z M a rcelin ę

k ome s em

A f r y k i. L is t y t e sta n o w ią o d b ic ie p o g a ń sk ie j o p i n i i p u b lic z n e j ,

u p a tr u ją c e j w c h r z e ś c ij a ń s t w ie ducha sp r z e c z n e g o z duchem rzymskim

i p rzy czy n ę k l ę s k i w 410 r . W swym w y s tą p ie n iu P r e le g e n t omówił

/

,

,

,

z a s a d n ic z o t r z y z a g a d n ie n ia : ja k p o g o d z ie c h r z e ś c ij a ń s k i obowiązek

p r z e b a c z a n ia z w alką w o b r o n ie państw a przed barbarzyńcam i, problem

wojny s p r a w ie d liw e j oraz rzekom ej winy c h r z e ś c ij a n za n ie s z c z ę ś c ia

i upadek Rzymu. Św. A ugustyn odpow iada, że p r z e b a c z a n ie n ie j e s t

w ca le s p r z e c z n e z p o ję c ie m wojny s p r a w ie d liw e j w o b ro n ie k r a ju , bo

ju ż w c z a sa c h rzym sk ich p r a k ty k o w a li j e w ie lc y w odzow ie, jak Juliusz

C ezar i p o c h w a la li w y b itn i m ężow ie, ja k S a l u s t i u s z i C yceron. Było

ono środkiem zapew niającym zgodę we w s p ó łż y c iu lu d zk im . Wojnę zaś

s p r a w ie d liw ą /b e llu m iu s tu m / p r z e d sta w ia A ugustyn ja k o d z ia ła n ie

o c h a r a k te r z e odwetowym, w n a s t ę p s t w ie n ie napraw ionej krzywdy wy­

rzą d zo n ej jednemu państwu p r z e z d r u g ie . Wojna prowadzona z koniecz­

n o ś c i obrony dobra i s p r a w ie d liw o ś c i w inna od zn a cza ć s i ę łagodnoś­

c i ą i umiarem, k tó r e p r z y c z y n ia j ą s i ę do z a p e w n ie n ia sp ra w ied liw o ś­

c i i p o k o ju . Państwo u c ie k a j ą c e s i ę do u ż y c ia s i ł y w przypadku woj­

ny n ie s p r a w ie d liw e j , r e a l i z u j e wymogi s p r a w ie d liw o ś c i i powstrzymuje

s z e r z ą c e s i ę z ł o . Jednak nawet wojna u sp r a w ie d liw io n a j e s t n ie s z ­

c z ę ś c ie m i o s t a t e c z n ą k o n ie c z n o ś c ią d la lu d z i d ob rych , j e s t wyborem

m n ie jsz e g o z ł a i środkiem o s i ą g n i ę c i a p o k o ju , k tó r y tr z e b a uważać

za n a jw y ższe dobro d o c z e s n e , św . A ugustyn w r e s z c ie odrzuca zd ecy­

dowanie o s z c z e r c z y p o g lą d , jakoby n a jw ię k s z e n i e s z c z ę ś c i a spadły

na państwo rzym sk ie za czasów c e s a r z y c h r z e ś c i j a ń s k i c h . Błędy należy

p rzy p isy w a ć lu d z io m , a n ie n a u c e . C h r z e ś c ija ń s tw o n ie o s ł a b i ł o pań­

stw a r z y m sk ie g o , bo j e g o upadek, ja k o tym św ia d c z ą przekazy S a lu s-

t i u s z a i Ju w en ala, z a c z ą ł s i ę ju ż o w i e l e w c z e ś n ie j przed Chrystu­

sem . Owszem, c h r z e ś c ij a ń s t w o , s t a w ia j ą c pewne wymogi m oralne i prze­

s t r z e g a j ą c ic h r e a l i z a c j i s p r z e c iw ia s i ę z ł u i p r z y c z y n ia do wypra­

cowywania c n ó t wśród o b y w a t e li. Co w i ę c e j , pow strzym anie upadku

państw a w id z i św . A ugustyn w p r z e s t r z e g a n iu za sa d nauki c h r z e ś c i­

j a ń s k i e j . Jak k ie d y ś d z i ę k i cnotom o b y w a te li mógł Rzym zapew nić s o -

t, ta k i t e r a z p o łą c z e n ie ty c h cn ó t z r o l i

-b ie panowanie nad św ia tem ,

425

R e fe r a t t e n s t a n o w i ł n i e w ą t p li w i e w ynik g ru n to w n ej a n a l i z y

i u k a za ł ciek a w y o b ra z p ostaw e l i t y s p o ł e c z n e j Imperium Romanum po upadku Rzymu, a l e z e w z g lę d u na z b y t c z ę s t e i o b sz e r n e c y t a t y pism

św. A ugustyna po ł a c i n i e n i e d l a w s z y s t k ic h b y ł z r o z u m ia ły . N ie w sz y ­ scy s łu c h a c z e b y l i d o sk o n a ły m i znawcami j ę z y k a ł a c i ń s k i e g o , a t o , co d la P r e le g e n t a n ie s t a n o w iło p ro b lem u , m ogło b yć n i e z b y t j a s n e lu b

wręcz n ie z r o z u m ia łe d la p r z e c i ę t n e g o s ł u c h a c z a . Z w ie lk ą p r z y je m n o ś­ c ią u s ły s z a ło b y s i ę p o d c z a s p r e l e k c j i tłu m a c z e n ie w y p o w ied zi św . Au­ gustyna w p r z e k ła d z ie P r e l e g e n t a , z a fa sc y n o w a n e g o urokiem p i s B i s ­ kupa z H ippony. Przewidywany na z a k o ń c z e n ie t e j s e s j i r e f e r a t k wa Longosza p t . : t r a 1 n e R o d z i n a o c e n i e ś w w i d o w i s k a J a n a d ra S t a n i s ł a - t e a -C h r y z o s t o n

m a n ie z o s t a ł w y g ło sz o n y z powodu ch orob y p r e l e g e n t a . Jan C hryzo­ stom - p i s z e a u t o r t e j p r e l e k c j i - b ęd ąc p r z e z w i e l e l a t k a z n o d z ie j ą i biskupem A n t i o c h i i i K o n s ta n ty n o p o la , dwu głów n ych cen tró w t e a t r a l ­ nych w sch o d n ieg o ś w ia t a s t a r o ż y t n e g o , d o s t r z e g a ł , i l e z e p s u c ia m o ra l­ nego p ły n ę ło z w id o w isk s c e n ic z n y c h . Na s c e n a c h t e a t r a l n y c h bowiem

w owym c z a s i e z a m ia s t k la s y c z n y c h t r a g e d i i i k o m ed ii panow ał i c i e ­ s z y ł s i ę n a jw ięk szy m p o w o d zen ie i o d p o w ied n ik w s p ó łc z e s n e j s a ­ ty r y c z n e j o p e r e t k i , w którym a lb o p ó łn a d z y , a naw et nadzy a k to r z y

i a k to r k i /mim w o d n y /, p rzy d źw ięk a ch w r z a s k liw e j i p o d n ie c a j ą c e j muzyki oraz ś p ie w a n ia n ie r z a d k o o b s c e n ic z n y c h p io s e n e k o d g r y w a li sceny e r o t y c z n e , z a s k o c z o n y c h kochanków , zd rad y m a łż e ń s k ie , a lb o

p r e z e n to w a li b r u t a ln e w a l k i , p o d cza s k tó r y c h d o p u szcz a n o s i ę a u te n ­ tyczn ych mordów na s k a z a ń c a c h , a lb o t e ż wyśmiewano w ie r n o ś ć m a łżeń ­

sk ą , u c z c iw ie i c n o t l i w i e ż y ją c y c h l u d z i , czy ob rzęd y r e l i g i j n e . B i s ­ kup K o n sta n ty n o p o la d o s t r z e g a ł , że t e g o r o d z a ju w id o w isk a n a j w ię c e j

szkód m oralnych w y r z ą d z a ją r o d z i n i e , k t ó r ą n azyw ał on " K ościołem d o ­ mowym". W racający bowiem z t e a t r u m ężow ie i o jc o w ie s t a w a l i s i ę c z ę ­

s t o d r a ż liw i d l a żon i d z i e c i , p r z y n o s i l i do domu w u lg a rn e s ło w n ic tw o i plugawe p i o s e n k i , z a n ie d b y w a li m o d litw ę r o d z in n ą i u d z i a ł w nabo­

ż e ń stw ie n i e d z i e l n y d o p u s z c z a li s i ę zd rad m a łż e ń s k ic h , a nawet po­ r z u c a li w ła sn e r o d z in y , m ając do t e g o w s z y s t k ie g o u s p r a w ie d liw ie n ie w w id ow isk ach t e a t r a l n y c h .

W podsumowaniu c a łe g o sympozjum n a le ż y s i ę duża w d z ię c z n o ś ć

o rg a n iza to ro m za wybór tak c ie k a w e g o i a k tu a ln e g o te m a tu . Szkoda t y l ­ ko, że zaprogram ow anych p r e l e k c j i n ie ł ą c z y ł a ja k a ś je d n a p rzew o d n ia

426

m y ś l, l e c z s t a n o w i ł y one w su m ie pewną m o z a ik ę . O d n o s iło s i ę bowiem w r a ż e n ie , że k ażd y z p r e le g e n t ó w z a p r e z e n t o w a ł t o , co m ia ł w tym

c z a s i e p r z y g o to w a n e . R ów nież sam u k ła d w y g ła s z a n y c h p r e l e k c j i n ie

p r z e d s t a w i a ł l o g i c z n e g o p o r z ą d k u . Tak n p . n a r z u c a s i ę z c a ł ą o c z y w is­ t o ś c i ą k o n ie c z n o ś ć p o ł ą c z e n i a p r e l e k c j i k s . W. M yszora: " U d zia ł

c h r z e ś c i j a n w w id o w isk a c h w o c e n ie g r e c k ic h Ojców K o ś c io ła " z r e f e - ra tem k s . S . L o n g o sz a : " R odzin a a w id o w isk a t e a t r a l n e w o c e n ie Jana C h ry zo sto m a " , k t ó r e n a l e ż a ł o b y tr a k to w a ć k o m p le m e n ta r n ie . Szkoda

r ó w n ie ż , że n i e z a p r o s z o n o z r e f e r a t a m i na sympozjum p r z e d s t a w i c i e l i in n y c h ś r o d o w is k naukowych s p o z a KUL-u i ATK. P r z e d s t a w i c i e l e innych ś r o d o w is k , w tym r ó w n ie ż g o ś c i e z a p r o s z e n i p r z e z M ięd zy w y d zia ło w y

Z a k ła d Badań nad A n tyk iem C h r z e ś c ij a ń s k im na u r o c z y s t o ś ć w r ę c z e n ia K s i ę g i P am iątk ow ej o . A . B o b e r o w i, b y l i w z a s a d z i e t y l k o o b serw a to ­

r a m i. Mimo t y c h d ro b n y ch n i e d o c i ą g n i ę ć , sympozjum b y ło in te r e su ją c y m sp o tk a n ie m naukowym, p o n ie w a ż u ś w ia d o m iło w s z y s tk im j e g o u czestn ik om a k t u a ln o ś ć dawnych p rob lem ów .

K s. A n to n i P ła w e c k i - Wrocław

3 . IV SYMPOSIUM SYRIACUM

IV M iędzynarodow e /o r g a n iz o w a n e co 4 l a t a / sympozjum stu d ió w

s y r y j s k i c h i z w ią z a n e z nim I I K olokwium a r a b s k i e j l i t e r a t u r y c h r z e ś­ c i j a ń s k i e j o d b y ły s i ę 10 - 12 w r z e ś n ia 1984 r . w h o le n d e r sk im

o śro d k u "De K len k e" w O o s t e r h e s s e l e n k o ło G r o n in g e n . Za i c h o rg a ­ n i z a c j ę o d p o w ie d z ia ln y b y ł Z a k ła d S e m i t y s t y k i U n iw e r s y te tu w Gro­

n in g e n , a s z c z e g ó l n i e dwaj j e g o naukow i p r a c o w n ic y : p r o f . U.W. D r ij - v e r s i d r G .J . R e in in k . W z ię ło w nim u d z i a ł p r a w ie 100 o r i e n t a l i s t ó w

i s p e c j a l i s t ó w w d z i e d z i n i e s y r y j s k i e g o a n ty k u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , r e p r e z e n t u j ą c y c h o ś r o d k i naukowe L u ro p y , Am eryki P ó łn o c n e j i B l i s ­

k i e g o W schodu. Z n a la z ł s i ę w śród n ic h r ó w n ie ż j e d e n P o la k , k s . Jerzy W oźniak CM z Krakowa / I n s t y t u t T e o lo g ic z n y XX M is j o n a r z y /, k tó ry

w y g ł o s i ł k o m u n ik a t. Na m i e j s c e obrad w ybrano tym razem H o la n d ię /1 9 7 2 - *łzy 1976 - P a r y ż , 1980 - G e ty n g a / z e w z g lę d u na żywe

w tym k r a j u t r a d y c j e s y r o l o g i c z n e w y r a ż a ją c e s i ę zarów no w s t o s u n ­

kowo d u ż e j l i c z b i e w y b itn y c h s y r io lo g ó w / n p . H .J.W . D r i j v e r s , L. van Rompay, C o r r ie M o le n b e r g , G .J . R e in in k , J . van d e r P lo e g , J . Sanders