914
R EC E N Z JEZwracam uwagę na te potknięcia, gdyż w solidnej rozprawie stanowią sw oisty Schönheitsfehler i zły przykład dla przyszłych autorów spośród dzisiejszych studentów, którzy zechcą się w zorow ać na pracach A nny Bitner-Nowak.
Jerzy T om aszew ski
D e r E rste W eltkrieg. W irkung, W ahrnehmung, A nalyse. Im Auftrag d es M ilitä r geschich tlich en F orsch un gsam tes herausgegeben von W olfgang M i c h a ł k a , Piper,
M ünchen-Zürich 1994, s. X V I, 1062.
W tom ie LX X X II (1991) „Przeglądu H istorycznego” zam ieściłem notę o n iezw yk le ciekawej pracy zbiorow ej „Der Zweite Weltkrieg. Analysen-Grundzüge-Forschungsbilanz” (hrsg. W. M i c h а I к а, M ünchen-Zürich 1989). Książka opublikowana z okazji p ięćd ziesięciolecia rozpoczę cia konfliktu b yła interesująca — tak pod w zględem doboru autorów i tem atów , jak i ujęcia po szczególnych problemów. N ic też dziw nego, że z nadzieją sięgnąłem po kolejny tom, zredagowany rów nież przez W olfganga M ichalkę (pracownika M ilitärgeschichtliches Forschungsamt, Freiburg in Breisgau) dla upamiętnienia osiem dziesiątej rocznicy wybuchu I wojny. Przyznam też, że się nie zaw iodłem . W dyskusji historyków nad pierw szym globalnym konfliktem , rozpoczętej przed trzy dziestu pięciu laty przez Fritza F i s c h e r a (któremu nota bene książka jest pośw ięcona) klasyczną już pracą „G riff nach der W eltmacht” — zbiór ten odgrywać będzie z pew nością rolę poważną.
Książka zawiera czterdzieści dwa artykuły czterdziestu jeden autorów (przede wszystkim m łode g o i średniego pokolenia), pochodzących z różnych ośrodków naukow ych z R FN, Francji, W łoch, W ielkiej Brytanii i U SA . P oszczególne teksty pogrupowano w sześć obszernych rozdziałów tematycznych. Pom im o że praca traktuje o konflikcie zbrojnym, niew iele znajdziemy tutaj o dziejach militarnych, działaniach w ojennych sensu stricto. Zresztą na ten temat pow iedzenie c zeg o ś n ow ego jest n iezw yk le trudne. Zw iązek z działaniami militarnymi mają jedynie artykuły o starciach w kolo niach (W olfgang P e t e r ) , c zy o cesarsko-niemieckiej marynarce wojennej i w ojnie morskiej (M ichael E p k e n h a n s , Werner R a h n). A le i te problemy ujęto raczej z politycznego punktu w idzenia. Tematy polityczne dominują zresztą w dw óch częściach „wprow adzających”, zawiera jących w sumie piętnaście artykułów (I — „Der Erste W eltkrieg und die R evolutionierung des inter nationalen System s”, s. 1-190; II — „Krieg und Politik”, s. 191-411). Sporo m iejsca p ośw ięcono przyczynom i celom I wojny światowej — tak w studiach m onograficznych, traktujących o po szczególnych państwach (m.in. Horst Günther L i n k e , Matthias P e t e r , Hans-Jürgen S c h r ö d e r ) jak i opracowaniach komparatywnych (Georges-Henri S o u t o u).
D w a pierwsze rozdziały nazwałem „wprowadzającymi” nie bez powodu. Zawierają one bow iem studia interesujące, ale w dużej mierze prezentujące dotychczasowy stan wiedzy. Bardziej odkryw cze są kolejne rozdziały. Trzeci — „Kriegswirtschaft und Wirtschaftskrieg” (s. 4 1 3-580; siedem arty k u łów ) p ośw ięcon y jest m.in. zagadnieniu finansowania wojny — niestety, tylko w N iem czech (Manfred Z e i d l e r ) , kw estiom walutow ym (Reinhold Z i 1 с h), czy pracy zarobkowej kobiet w N iem czech (U te D a n i e l ) . K w estiom społecznym w w iększym stopniu pośw ięcona jest część następna „D ie umstrittene V olksgem einschaft” (s. 581-755; osiem tekstów ) zawierająca artykuły m.in. o życiu codziennym (Volker U l l r i c h ) , związkach zaw odow ych (Klaus S c h ö n h o v e n ) , kościele ewangelickim (Kurt M e i e r), katolickim (Heinz H ü r t e n), czy o niemieckim sp ołeczeń stw ie żydow skim (Clem ens P i c h t ) .
W rozd ziale piątym „Der Krieg der Ideen” (s. 757-909; sześć artykułów) znalazły się teksty p ośw ięcon e m.in. „mentalności wojennej” w sierpniu 1914 r. (Thomas R o h k r ä m e r ) , roli nie
R EC EN ZJE
915
m ieckich pisarzy podczas wojny (Helmut F r i e s ) , czy przeżywającej wtedy burzliw y rozwój fotografii (Bernd H ii p p a u f).R ozdział ostatni — „Der Erste W eltkrieg als Problem der internationalen Forschung” (s. 911- -1 0 4 3 ; sześć tekstów ) traktuje o miejscu pierwszej wojny w historiografii brytyjskiej (Hartmut P o g g e v o n S t r a n d m a n n ) , austriackiej (R udolf J e f â b e с k), w łoskiej (Giorgio R о с h a t), amerykańskiej (Ronald S m e 1 s e r). Artykuł o dyskusji historyków niem ieckich, rozpoczętej przez w spom nianego ju ż Fritza Fischera zam ieścił Bruno T h o ß .
Jednak pomimo bogactwa poruszanych tematów, odczuw a się pew ien niedosyt. Zdecydow aną w iększość artykułów pośw ięcono problemom niemieckim; nieliczne — najważniejszym m ocarstw om uczestniczącym w konflikcie. Brakuje natomiast chociażby przeglądow ego artykułu pośw ięcon ego Europie Środkowowschodniej czy Bałkanom, dla których to obszarów I wojna miała przecież znacze nie zasadnicze. D ziw i to — wśród historyków niem ieckich nie brakuje przecież doskonałych znaw ców przedmiotu. M ożna było też zaprosić do współpracy historyków polskich czy czeskich (w zbio rze о II w ojn ie sw oje teksty zam ieścili m.in. Marian Z g ó r n i а к i C zesław M a d a j c z y k ) . Przydałyby się też artykuły p ośw ięcon e np. terrorowi czy kw estiom prawnym zw iązanym z prze biegiem pierwszej wojny.
Szkoda też, że w ydaw cy nie pokusili się o zestaw ienie indeksu, chociażby osob ow ego — np. kosztem tablicy chronologicznej (s. 1045-1058), oczyw iście przydatnej, ale nie w noszącej nic now ego.
