S T U D IA SO C JO L O G IC Z N E 1991, 3 -4 (122-123) P L ISSN 0039-3371
Irena Reszke
Polska A kadem ia N auk
PROBLEMY BEZROBOCIA KOBIET
Wprowadzenie
Bezrobocie jest od dawna przedmiotem zainteresowania socjologów, ponieważ stanowi doniosły problem społeczny, ze względu na swoje następstwa. Konsekwen
cje bezrobocia są dotkliwe nie tylko dla samych bezrobotnych oraz ich rodzin, ale także dla społeczeństw, w których ono występuje. Idzie tu o duże koszty świadczeń socjalnych, podwyższone podatki, poczucie zagrożenia utratą pracy doświadczane przez aktualnie zatrudnionych oraz nasilanie się społecznej patologii (przestępczość, rozwody, trudności wychowawcze z dziećmi bezrobotnych). Jak wskazują wyniki badań, indywidualne skutki bezrobocia (zwłaszcza długotrwałego) to obniżenie standardu życia a nawet ubóstwo, załamanie się struktury czasu i problemy z zagospodarowaniem czasu wolnego, izolacja społeczna, poczucie obniżenia statusu, ograniczenia lub zaniechanie uczestnictwa w życiu politycznym, kulturalnym i w życiu społeczności lokalnej. Towarzyszy temu dyskomfort psychicz
ny polegający na poczuciu zbędności, bezsilności, a czasem nawet beznadziejności (Szylko-Skoczny, 1987; Naylor, Senior, 1988).
Socjologiczne badania bezrobocia nabrały intensywności w latach trzydziestych, w okresie Wielkiego Kryzysu, gdy bezrobocie było następstwem recesji gospodar
czej. W latach osiemdziesiątych badano następstwa bezrobocia „nowego typu”
występującego we wszystkich najwyżej rozwiniętych krajach z wyjątkiem Japonii i państw skandynawskich. Wysokie i długotrwałe bezrobocie „nowego typu” nie jest skutkiem obniżenia popytu na towary i recesji, lecz raczej wprowadzania technologii oszczędzających pracę ludzką, zmian w organizacji pracy, restruk
turyzacji przemysłu oraz konkurencji tanich towarów importowanych z krajów Trzeciego Świata (Hawkins, 1987; Szylko-Skoczny, 1987). Związane z tymi czyn
nikami ograniczenie miejsc pracy w przemyśle utrudnia zmniejszenie bezrobocia i czyni je zjawiskiem trwałym. Obecne bezrobocie w Polsce ma inny charakter, gdyż jest przede wszystkim skutkiem recesji, o czym niżej.
Gdy ekonomiści badają przyczyny bezrobocia i rozważają metody ograniczenia tego zjawiska, socjologowie skupiają uwagę na konsekwencjach bezrobocia. Więk
szość badań następstw bezrobocia dotyczyła mężczyzn. Nieliczne badania dotyczące kobiet wskazują jednak, że problemy bezrobocia kobiet mogą być dla socjologa interesujące.
Za wyodrębnieniem problematyki bezrobocia kobiet przemawiają różnice mię
dzy mężczyznami i kobietami występujące na rynku pracy. Kobiety są bardziej
niż mężczyźni narażone na utratę pracy, trudniej im znaleźć nowe zatrudnienie (zwłaszcza na stałe) i dlatego ich bezrobocie jest częściej długotrwałe. M ają większe trudności w przekwalifikowaniu się, znajdują inne sposoby przystosowania się do sytuacji bezrobocia, a otoczenie inaczej reaguje na bezrobocie kobiety niż na bezrobocie mężczyzny. Panuje przekonanie, że bezrobocie nie jest dla kobiet dotkliwe i mężowie rzadko traktują poważnie bezrobocie swoich żon (por. Naylor, Senior, 1988 s. 29). Wszystkie te różnice warte są poszukiwania wyjaśnień. Dlaczego kobiety są bardziej niż mężczyźni narażone na bezrobocie? Czy bezrobocie jest dla nich tak samo dotkliwe jak dla mężczyzn? Czy reagują na bezrobocie tak samo jak mężczyźni? Czy tak samo przystosowują się do sytuacji bezrobocia? W jaki sposób są zróżnicowane reakcje kobiet na bezrobocie i czym są uwarunkowane te różnice?
Szukając odpowiedzi na te pytania można wykorzystać publikacje zagraniczne.
W Polsce nie było bowiem badań bezrobocia po 1939 r., a obecnie badania takie dopiero się zaczynają. Analizę zagadnień bezrobocia kobiet warto więc poprzedzić krótkim przeglądem socjologicznym problemów bezrobocia. Podstawą tego prze
glądu są prace socjologów z wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych, do
tyczące bezrobocia w miastach.
Ujęcie problemów bezrobocia w badaniach socjologicznych
Znane są ekonomiczne i psychologiczne teorie bezrobocia, ale brak dotychczas socjologicznej teorii bezrobocia. Mimo to socjologowie rozważają pewne teoretyczne problemy związane z bezrobociem. Należą do nich kwestie zmian statusu i roli społecznej w sytuacji bezrobocia, zmian relacji z innymi ludźmi, uwarunkowań zróżnicowania reakcji na bezrobocie różnych kategorii bezrobotnych, a także zmiana postaw i przeżyć występujących w czasie przedłużającego się bezrobocia.
Inne zagadnienia to patologie społeczne związane z bezrobociem, postawy społe
czeństwa wobec bezrobotnych i wpływ tych postaw na zachowania samych bez
robotnych, a także ujawnianie się wartości związanych z pracą zarobkową w sytuacji bezrobocia oraz zależności między definiowaniem i wartościowaniem pracy a psy
chicznymi następstwami sytuacji bezrobocia.
Analizę problemów bezrobocia należałoby zacząć od definicji tego terminu.
Poprawna wydaje się definicja bezrobotnego jako „osoby, która wbrew własnej woli pozbawiona jest płatnego zatrudnienia” (Ledrut, 1966, s. 3; Gallie, Vogler,
1990). Zjawisko bezrobocia można by odpowiednio zdefiniować jako istnienie w zbiorowości kategorii takich osób, a sytuację bezrobocia jako niechciany brak płatnego zatrudnienia. Jakkolwiek w statystykach za bezrobotną uważa się osobę zarejestrowaną w odpowiednim biurze, pomijając nie zarejestrowanych bezrobot
nych a wliczając osoby zarejestrowane, które nie chcą płatnego zatrudnienia, przytoczona wyżej definicja jest zgodna z przekonaniami samych bezrobotnych, którzy przez pracę rozumieją płatne zatrudnienie. Takie utożsamianie pracy z za
trudnieniem jest zresztą szeroko rozpowszechnione (por. Naylor, Senior, 1988).
Kobiety swojej pracy w gospodarstwie domowym, wymagającej często dużych wysiłków, także nie nazywają pracą, lecz zajmowanieniem się domem. Konsek
wencją takiego definiowania' pracy jest odczuwanie utraty płatnego zatrudnienia jako utraty wszelkich wartości związanych z pracą.
\
P R O B L EM Y B EZROBO CIA K O B IET
83 Bezrobocie pociąga za sobą niepewność i dwuznaczność statusu społecznego.
O ile rola pracownika pozwala uzyskać jasne określenie własnego statusu społecz
nego, to po utracie tej roli status staje się niepewny (Dobrowolska, 1974, s. 84, 85). Rola społeczna bezrobotnego jest raczej nieokreślona. R. Ledrut zwraca uwagę na dwuznaczność statusu osoby bezrobotnej. Z jednej strony ma ona prawo do pracy i do środków utrzymania w przypadku jej utraty, a z drugiej otrzymuje zasiłek, który ma charakter pomocy socjalnej i jest skąpo wydzielany, często w upokarzających warunkach. Bezrobotny wie też, że może odmówić przyjęcia pracy, która nie jest dla niego odpowiednia, a z drugiej strony obawia się podejrzeń o pasożytnictwo i niechęć do pracy (Ledrut, 1966).
Bezrobociu towarzyszą trudności finansowe tym większe, im dłużej ono trwa.
Następstwem tych trudności jest nie tylko obniżenie standardu życia, lecz także pozbawienie bezrobotnego możliwości nabywania dóbr, które są symbolami statusu w lokalnej społeczności, co prowadzi zarówno do obniżenia samooceny pozycji społecznej, jak i do postrzegania przez innych statusu bezrobotnego‘jako niższego (Naylor, Senior, 1988).
W miarę trwania bezrobocia pogłębia się izolacja społeczna bezrobotnego.
Wyjaśnia się tę izolację bądź przez rozluźnianie się więzi z dawnymi kolegami z miejsca pracy i unikaniem bezrobotnego przez innych znajomych obawiających się próśb o pomoc (Dobrowolska, 1974, s. 84), bądź przez dobrowolne ograniczanie przez bezrobotnego kontaktów towarzyskich, ponieważ nie chce on pokazywać swej trudnej sytuacji publicznie (Szylko-Skoczny, 1987). Długotrwałe bezrobocie ma prowadzić do wycofania się z życia społeczności lokalnej i do apatii politycznej.
Bezrobotni rzadko zdobywają się na protesty (Naylor, Senior, 1988).
Bezrobocie powoduje często załamanie się struktury czasu. Gdy rozkład zajęć nie jest już wyznaczany godzinami regularnego zatrudnienia, występują trudności z wykorzystaniem i zorganizowaniem sobie czasu wolnego. Badania budżetów czasu osób będących długo w stanie bezrobocia, prowadzone w Anglii, wskazują, że osoby te spędzają znacznie więcej czasu w domu niż to było dawniej. Oglądają telewizję, zajmują się domem, a rzadko wychodzą by, uczestniczyć w rozrywkach lub w życiu towarzyskim (Naylor, Senior, 1988). To zmniejszenie aktywności wyjaśnia się zarówno brakiem pieniędzy jak i sytuacją dewianta, w jakiej znajduje się bezrobotny, a także postrzeganiem przez bezrobotnych opinii innych ludzi o nich i stresem psychicznym związanym z brakiem zatrudnienia (Szylko-Skoczny, 1987; Naylor, Senior 1988).
Wyniki badań następstw długotrwałego bezrobocia ujawniły, że typowe dla bezrobotnych jest przeżywanie pewnych faz w okresie pozostawania bez pracy.
Po szoku spowodowanym utratą pracy następuje okres optymizmu i nadziei na znalezienie nowego zatrudnienia. W następnej fazie osoba bezrobotna zdaje sobie sprawę, że znalezienie pracy będzie trudne, a kłopoty finansowe stają się dotkliwe, gdy wyczerpują się zapasy i rezerwy. Następuje okres depresji i nudy, a następnie apatia i niechęć do wstawania z łóżka (Szylko-Skoczny, 1987; Naylor, Senior, 1988).
Słuszny wydaje się więc postulat, aby indywidualne następstwa bezrobocia traktować jako proces i ujmować jako szereg faz w biografii osoby bezrobotnej.
Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do długotrwałego bezrobocia. Postulat ten jest realizowany w niektórych badaniach empirycznych albo przez zadawanie pytań dotyczących przeszłości: okoliczności zwolnienia z pracy, ustosunkowania
się kolegów do badanego tracącego pracę, rejestracji itp. (np. Ledrut, 1966), albo przez śledzenie losów osób bezrobotnych od momentu likwidacji zakładu pracy lub redukcji załogi (Davies, Esseveld, 1988). Niektórzy badacze skupiają uwagę na kategoriach szczególnie narażonych na długotrwałe bezrobocie, takich jak mniejszości rasowe i etniczne, imigranci, cudzoziemscy robotnicy, młodzież, osoby starsze i kobiety.
Kobiety jako kategoria szczególnie narażona na bezrobocie
Kobiety stanowią kategorię relatywnie upośledzoną na rynku pracy (w porów
naniu z mężczyznami). Kobiety częściej niż mężczyźni zajmują stanowiska pracy dające niskie zarobki, nikła szansę awansu i mała pewność zatrudnienia. Są bardziej niż mężczyźni o takich samych poziomach wykształcenia narażone na bezrobocie, a w przypadku utraty pracy trudniej im znaleźć stałe zatrudnienie.
Liczne teorie rynku pracy dostarczają wielu różnych wyjaśnień takiego upo
śledzenia kobiet. Pracują one w mniejszej liczbie zawodów niż mężczyźni i jest w ogóle mniej stanowisk pracy dla kobiet niż dla mężczyzn (Bergmann, 1971;
1973; Stevenson, 1975). Zwłaszcza w przemyśle zarówno pracodawcy jak związki zawodowe nie akceptują kobiet na atrakcyjnych, dobrze płatnych i dających relatywnie dużą pewność zatrudnienia stanowiskach pracy. Dotyczy to głównie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, ale również wielu innych krajów, np.
Francji (por. Aglietta, Brender, 1984). Segregacja zawodowa w przedsiębiorstwach jest niekorzystna dla kobiet, które uważane są za marginalnych, drugorzędnych pracowników, między innymi z powodu nieciągłości ich zatrudnienia (przerwy na wychowanie dzieci) oraz ze względu na różne przypisywane im negatywne cechy jak np. niższa produktywność. W przypadku redukcji załogi kobiety są zwalniane częściej niż mężczyźni także z tych powodów (Gordon, 1974: Barron, Norris, 1976).
W opinii społecznej (podzielanej w wielu krajach Europy i Ameryki przez pracodawców i współpracowników - mężczyzn) kobiety mają mniejsze niż męż
czyźni uprawnienia do stałego zatrudnienia, ponieważ nie są głowami rodzin i jako utrzymywane przez mężów - mają alternatywne wobec pracy źródła utrzymania (Kreckel, 1980; Baron, Norris, 1976). Tego stereotypu nie podważa fakt, że w większości uprzemysłowionych krajów około jednej trzeciej zatrudnionych płci żeńskiej stanowią kobiety niezamężne, że niektóre kobiety są głowami rodzin, a duża część mężatek ma mężów o niskich zarobkach. Opinia o mniejszych uprawnieniach kobiet do pewności zatrudnienia i przekonanie, że „miejsce kobiety jest w domu” , sprawiają, że dla pracodawcy zwalnianie kobiet jest łatwiejsze niż zwalnianie mężczyzn, gdyż w przypadku kobiet większa jest społeczna legitymizacja jego poczynań (Linhart, M aruani, 1981).
Ze względu na prawną ochronę macierzyństwa i pracy kobiet, obowiązującą w niektórych krajach oraz na wymagane w jej następstwie świadczenia od praco
dawców na rzecz kobiet ciężarnych i matek małych dzieci, pracodawcy wolą zatrudniać na stałe raczej mężczyzn niż kobiety (por. Szylko-Skoczny, 1987).
Ponadto pracodawcy sądzą, że szkolenie kobiet jest nieopłacalne, ze względu na nieciągłość ich zatrudnienia. Uniemożliwia to wielu kobietom nabycie kwalifikacji zawodowych w zakładzie pracy, a przede wszystkim powoduje „statystyczną dys
PR O B LEM Y B EZROBO CIA KOBIET
85 kryminację” w zatrudnieniu w tych firmach, gdzie wymaga się od robotników nabycia specyficznych dla firmy kwalifikacji (por. np. Thurow, 1976).
Z drugiej strony kobiety chcąc pogodzić obowiązki rodzinne z pracą zawodową, często szukają pracy blisko domu i są mniej chętne niż mężczyźni do zmiany miejsca zamieszkania w celu znalezienia pracy (Gallie, Vogler, 1990). Ograniczenie ich ruchliwości przestrzennej pogarsza ich sytuację na rynku pracy.
Kobiety częściej niż mężczyźni zatrudnione w handlu i usługach, częściej też pracują w małych firmach, silnie zależnych od zmiennych koniunktur gospodar
czych, w których pewność zatrudnienia jest mała. Kobiety są rozproszone, trudniej im się zorganizować w grupę nacisku, nie są dostatecznie chronione przez związki zawodowe (por. Kreckel, 1980; Kergoat, 1982; Milkman, 1987).
Splatanie się i wzajemne wzmacnianie tych rozmaitych czynników prowadzi zarówno do większego narażenia kobiet niż mężczyzn na bezrobocie, jak do większych trudności kobiet w znalezieniu stałego zatrudnienia (zwłaszcza w pełnym wymiarze czasu) (por. Reszke, 1986; 1991). Kobiety godzą się natomiast łatwiej niż mężczyźni na prace tymczasowe i w niepełnym wymiarze czasu.
Większe bezrobocie kobiet niż mężczyzn nie zawsze znajdowało wyraz w statys
tykach, gdyż część mężatek nie rejestrowała się w odpowiednich urzędach (Ledrut, 1966). Nawet obecnie, chociaż odsetek zarejestrowanych wśród bezrobotnych kobiet wzrósł znacznie, wobec ograniczenia uprawnień zamężnych kobiet do zasiłku, nie wszystkie bezrobotne mężatki rejestrują się (Hawkins, 1987; Gallie, Vogler, 1990).
Występują pod tym względem różnice między krajami, zależne od ustawodawstwa i tradycji. Tam, gdzie żonom pracujących mężów, które są bezrobotne, przysługuje zasiłek, kobiety z reguły rejestrują się w biurach pracy.
Duży wzrost aktywności zawodowej mężatek i matek małych dzieci od początku lat siedemdziesitąych w wielu krajach przyczynia się do zwiększenia bezrobocia kobiet, gdyż liczba miejsc pracy nie wzrasta tak szybko jak ich aktywność zawo
dowa. W niektórych krajach, jak np. we Francji i w Anglii, obserwuje się rów
noczesny wzrost bezrobocia i zatrudnienia, gdyż poza rolnictwem i przemysłem w tzw. trzecim sektorze powstaje wiele miejsc pracy dla kobiet. Są to prace w niepełnym wymiarze czasu {part time) i często prace tymczasowe, co zwalnia pracodawcę od wielu świadczeń na rzecz pracownika. Mężczyźni rzadko ubiegają się o takie prace, ze względu na silną segregację zawodową według płci i na mała atrakcyjność tych stanowisk pracy (por. Hawkins, 1987). W Anglii np. kobiety o niskich poziomach wykształcenia zatrudnione w niepełnym wymiarze czasu to sprzątaczki, pracownice gastronomii oraz dziedziny usług osobistych. Kobiety 0 wyższych poziomach wykształcenia pracują part time w oświacie, służbie zdrowia 1 w nauce (Mitchel, 1987).
W latach osiemdziesiątych zaobserwowano tendencję pracodawców do wpro
wadzania elastycznych form zatrudnienia (różnych form zatrudnienia tymczaso
wego) i elastycznego czasu pracy (różnych form pracy part time) (por. Buber-Agassi, Heycock, 1989). Szanse bezrobotnych kobiet na uzyskanie stałej pracy zmniejszają się. Wiele bezrobotnych kobiet popada w tzw. „permanentną tymczasowość” , przeplatając okresy tymczasowego zatrudnienia okresami bezrobocia, szkolenia w celu przekwalifikowania się i pracą interwencyjną (tymczasową pracą prze
znaczoną dla bezrobotnych) oraz urlopami wychowawczymi i chorobowymi (w niektórych krajach). Taki obraz losów bezrobotnych kobiet przedstawiają wyniki
panelowych badań szwedzkich. Wyniki te pozwalają stwierdzić, że w przypadku redukcji załogi kryteria selekcji pracowników do zwolnienia są często niekorzystne dla kobiet i że kobietom trudniej niż mężczyznom znaleźć stałe zatrudnienia (Gonäs. 1988). W innym badaniu szwedzkim wykazano, na podstawie powtarza
nych wywiadów, że prawie wszystkie badane kobiety w ciągu dwóch lat przeplatały stan bezrobocia innymi sytuacjami, takimi jak zatrudnienia tymczasowe, dorywcza praca, dłuższe lub krótsze zastępstwa, kursy zawodowe, zatrudnienie na interwen
cyjnych miejscach pracy, zwolnienie chorobowe lub urlop wychowawczy. Należy jednak zaznaczyć, że Szwecja zalicza się do najbardziej opiekuńczych państw i odznacza się zarówno wielością świadczeń socjalnych, jak i aktywną polityką na rynku pracy. Kobiety były bardziej narażone na utratę pracy niż mężczyźni, gdyż kryteria selekcji pracowników do zwolnienia z zakładu pracy stanowiły: częstość absencji, praca w niepełnym wymiarze godzin i poziom kwalifikacji. Kryteria takie prowadziły do zwalniania większego odsetka kobiet niż mężczyzn, gdyż kobiety znacznie częściej pracują w niepełnym wymiarze czasu i biorą zwolnienia ną opiekę nad chorymi dziećmi.
Według autorek tego badania, gdy bierze się pod uwagę bezrobocie kobiet, problematyczny staje się dychotomiczny podział na zatrudnionych i bezrobotnych, gdyż między stałym zatrudnieniem a absolutnym bezrobociem rozciąga się tzw.
„szara strefa” . Do tej strefy zaliczają autorki zatrudnienie tymczasowe na dłuższy lub krótszy okres, zatrudnienie dorywcze na godziny i zatrudnienie na okres próbny. Do „szarej strefy” należąponadto urlopy chorobowe i wychowawcze i udział w szkoleniu w celu nabycia nowych kwalifikacji zawodowych. Kobiety często przekraczają granicę między absolutnym bezrobociem a „szarą strefą” , lecz uzyskanie stałego zatrudnienia jest dla nich bardzo trudne (Davies, Esseveld, 1985;
1988).
Kobietom mającym małe dzieci trudniej niż mężczyznom przychodzi prze
kwalifikowanie się. Obciążenie opieką nad dziećmi i pracą w gospodarstwie domo
wym, a czasem choroby dzieci utrudniają im regularne uczęszczanie na kursy i szkolenia. Kobiety nie mają większych oporów wobec przekwalifikowania się niż mężczyźni, jak stwierdzono np. w badaniach ;w Anglii, gdzie nie było różnic zależnych od płci pod tym względem (Gallie, Vogler, 1990), lecz konieczność opieki nad dziećmi może im utrudniać udział w szkoleniu. Trzeba też brać pod uwagę różnice między kobietami pod względem poziomu wykształcenia, kwalifikacji i za
trudnienia w sektorze publicznym bądź prywatnym, gdyż wykształcone kobiety zatrudnione w sektorze publicznym są mniej narażone na bezrobocie.
W przeciwieństwie do krajów kapitalistycznych, w Polsce i w innych europej
skich krajach realnego socjalizmu rynek pracy charakteryzował deficyt siły roboczej, a zwłaszcza niedostatek robotników - mężczyzn. W Polsce sytuacja na rynku pracy zmieniła się radykalnie dopiero na przełomie lat 1989-1990, gdy powstało bezrobocie.
Bezrobocie kobiet w Polsce
Bezrobocie w Polsce nie istniało oficjalnie od 1945 r. Chociaż w latach sześ- dziesiątych wiele kobiet nie mogło znaleźć zatrudnienia, nazywano to „lokalnymi nadwyżkami kobiecej siły roboczej” . W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
PR O B LEM Y BEZROBOCIA KOBIET
87 faktycznie nie było bezrobocia, lecz stale było mniej wolnych miejsc pracy dla kobiet niż mężczyzn. W 1984 r. np. na jedną kobietę poszukującą pracy oczekiwało 20 wolnych miejsc pracy, a na jednego mężczyznę - 122 miejsca.
Zniesienie państwowej kontroli cen i dotacji do cen żywności w 1989 r. do- ■ prowadziło do hiperinflacji. Reformy rządu premiera Mazowieckiego, zmierzające do zlikwidowania tej hiperinflacji, spowodowały obniżenie popytu na rynku kra
jowym i recesję gospodarczą. Recesję tę znacznie pogłębiły trudności eksportu polskich towarów do ZSRR, a w pewnym stopniu również import towarów zagranicznych (np. odzieży). Ograniczenia produkcji w branżach przemysłu za
trudniającego przeważnie kobiety były bardzo duże, gdyż właśnie te branże (prze
mysł lekki) produkowały towary na rynek wewnętrzny i na eksport do ZSRR.
W następstwie wiele kobiet zatrudnionych w tych branżach straciło pracę. W innych gałęziach gospodarki przedsiębiorstwa zwalniają przede wszystkim pracowników nie związanych bezpośrednio z produkcją, a do takich należą znacznie częściej kobiety niż mężczyźni. Od początku 1990 r. zlikwidowano też wiele urzędów i biurokratycznych organizacji, w których kobiety były zatrudnione jako pracownice biurowe, co zwiększyło bezrobocie kobiet. Zmiany, jakie nastąpiły w gospodarce polskiej od 1989 r., w połączeniu z istniejącym wcześniej podziałem zawodów i branż na męskie i kobiece doprowadziły więc do większego bezrobocia kobiet niż mężczyzn. Nie było to przewidziane ani zamierzone przez reformatorów.
Kobiety stanowiły w 1989 r. 45% zatrudnionych w gospodarce państwowej i spółdzielczej, a według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej w końcu sierpnia 1991 r. stanowiły 52,4% bezrobotnych, zarejestrowanych w biurach pracy1.
Gorzej przedstawia się sytuacja kobiet, gdy bierze się pod uwagę liczbę osób przypadającą na jedną ofertę pracy. Odsetek ofert pracy dla kobiet wśród wszystkich ofert zgłaszanych do Biur Pracy od stycznia 1990 r. do sierpnia 1991 r. nie przekroczył 28, a w niektórych miesiącach był niższy.
Dane statystyczne pozwalają więc wnioskować,, że bezrobocie kobiet jest częściej długotrwałe niż bezrobocie mężczyzn. Potwierdzają to badania Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, przeprowadzonego jesienią 1990 r. w województwach łódzkim i ciechanowskim. Wyniki te wskazują, że bezrobociem dłuższym niż pół roku dotkniętych było 43% badanych bezrobotnych kobiet i 30% mężczyzn, a bez
robociem dłuższym niż 9 miesięcy - 20% kobiet i 10% mężczyzn (Koptas, 1991).
Proporcja kobiet wśród ogółu bezrobotnych będzie się więc zwiększać, ponieważ bezrobocie kobiet jest częściej długotrwałe niż bezrobocie mężczyzn. Jest tak dlatego, że kobietom trudniej znaleźć nową pracę.
Główne powody trudności kobiet w znalezieniu zatrudnienia to prawna ochrona macierzyństwa i pracy kobiet, podział zawodów i branż na męskie i kobiece;
niedorozwój usług w Polsce i sztywność form zatrudnienia w państwowych przed
siębiorstwa i instytucjach.
1 Wbręw krążącym pogłoskom , taki stan rzeczy nic jest następstw em rejestrowa się w biurach pracy, w celu otrzym ania zasiłku, mężatek, które nie pracow ały zaw odowo i nie zam ierzają pracow ac.
Świadczą o tym dane statystyczne M inisterstwa Pracy i Polityki Socjalnej. Np. 30 maja 1990 r.
odnotow ano wśród mężczyzn 41% . a wśród kobiet 47% osób, które nie pracow ały przez ostatnie trzy miesiące przed zarejestrowaniem się, gdy nie było jeszcze bezrobotnych absolwentów. Podobnie 31 sierpnia 1991 r. upraw nień do zasiłku nie miało 22,4% zarejestrowanych kobiet oraz 21,0%
zarejestrowanych mężczyzn. Różnice były więc małe.
Pracodawcy często postrzegają kobiety jako pracowników bardziej kłopotliwych niż mężczyzn z powodu bardzo rozwiniętej w Polsce prawnej ochrony macierzyńs
twa (np. obowiązek przesuwania kobiet w ciąży do pracy lżejszej i w lepszych warunkach). Kobiety biorą zwolnienia na opiekę nad chorymi dziećmi, ponieważ w Polsce tylko m atka ma uprawnienia do takich zwolnień (ojciec tylko w przypad
kach, gdy opieka matki jest niemożliwa). Tylko matka ma też prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego i prawie wyłącznie kobiety korzystają z urlopów wy
chowawczych. Z tych powodów pracodawcy wolą na ogół zatrudniać mężczyzn niż kobiety (wyjątek stanowią branże i zawody znacznie lub całkowicie sfemini
zowane). Innym powodem są uprzedzenia pracodawców wobec kobiet oraz ich przekonania dotyczące tego, do jakich prac kobiety się nadają, a do jakich się nie nadają.
Prawna ochrona macierzyństwa i pracy kobiet przyczynia się do segregacji zawodowej według płci, a pośrednio do zmniejszenia szans kobiet na znalezienie zatrudnienia. Wykonywanie stu rodzajów prac jest bowiem kobietom wzbronione ze względów medycznych. Kobiety pracują w mniejszej liczbie zawodów niż męż
czyźni i to utrudnia im znalezienie nowej pracy.
Szanse kobiet na uzyskanie zatrudnienia są zróżnicowane zależnie od ich zawodów. Poszukiwane są np. szwaczki, sekretarki umiejące obsługiwać telefaksy i komputery oraz księgowe. Wiele kobiet z zasadniczym lub średnim wykształceniem ekonomicznym, poprzednio zatrudnionych jako sprzedawczynie lub pracownice biurowe, nie może jednak znaleźć pracy. Wiąże się to z prywatyzacją handlu detalicznego i zmniejszeniem biurokratyzacji gospodarki.
Polski rynek pracy cechuje sztywność form zatrudnienia. Mało jest prac w nie
pełnym wymiarze czasu czy zajęć tymczasowych, a przeważają umowy o pracę na czas nieograniczony. Kobietom w Polsce trudniej znaleźć pracę niż kobietom w krajach EWG, które często przyjmują prace tymczasowe i w niepełnym wymiarze czasu. Te fakty wyjaśniają częściowo większe bezrobocie kobiet niż mężczyzn w Polsce. Można też przypuszczać, że kryteria selekcji pracowników do zwolnień są niekorzystne dla kobiet, lecz dotychczas nie badano tego problemu. Bezrobotnym kobietom trudno znaleźć pracę również dlatego, że usługi są w Polsce znacznie mniej rozwinięte niż w krajach Zachodu. W Polsce jest mniej stanowisk pracy w dziedzinach usług, takich jak gastronomia, hotelarstwo, pralnie, marketing czy banki. Rozwój usług jest utrudniony, gdyż wysokość czynszów za wynajem lokali bardzo ostatnio wzrosła i wiele zakładów rzemieślniczych ulega likwidacji.
Poziom bezrobocia jest jednak ważny o tyle, o ile doniosłe są jego konsekwencje.
W Polsce badania następstw bezrobocia są w fazie początkowej. Rozważając w jakim stopniu te następstwa są inne dla kobiet niż dla mężczyzn, trzeba więc odwołać się do badań zagranicznych.
Reakcje kobiet na stan bezrobocia
Rozpowszechnione jest przekonanie, że kobiety o wiele łatwiej niż mężczyźni znoszą bezrobocie, ponieważ praca w gospodarstwie domowym i opieka nad dziećmi są dla nich tak ważne, że mogą czerpać z nich zadowolenie i szacunek dla samych siebie takie same, jakie mężczyznom daje praca. Jest to jednak znaczne uproszczenie, ponieważ reakcje kobiet na bezrobocie są zróżnicowane. Badania
PR O B LEM Y B EZROBO CIA K O B IET
89 wykazały, że bezrobocie jest bardziej upokarzające dla kobiet rozwiedzionych niż dla mężatek (Ledrut, 1966). W Anglii stwierdzono, że dla kobiet samotnych i dla tych, które są głównymi żywicielkami rodzin, bezrobocie jest bardziej dotkliwe niż dla innych kobiet. Bolesnym przeżyciem jest też bezrobocie dla kobiet, którym najbliższe otoczenie przynosi stresy, gdyż nie znajdują one już wytchnienia w za
kładzie pracy (Naylor, Senior, 1988). Można przypuszczać, że poziom kwalifikacji i stopień zaangażowania w pracę zawodową oraz wiek również różnicują reakcje kobiet na sytuację bezrobocia. Większość badań dotyczyła zawodów robotniczych.
Wyniki badania przeprowadzonego w Szwecji (trzykrotne wywiady z tymi samymi kobietami w ciągu dwóch lat) wskazują, że dla badanych kobiet bezrobocie stanowiło poważny problem. Dostrzegały one pewne pozytywne aspekty stanu bezrobocia, takie jak zanik konfliktu między obowiązkami zawodowymi i domo
wymi, brak konieczności ciągłego pośpiechu i możliwość wykorzystania czasu na opiekowanie się innymi ludźmi. Zajmowanie się domem nie kompensowało im jednak utraty pracy (zwłaszcza młodszym kobietom), ponieważ pracę definiowały jako płatne zatrudnienie, a praca w gospodarstwie domowym nie stanowiła dla nich podstawy jasnego określenia własnej tożsamości. Brakowało im zorganizo
wania czasu, „struktury czasu” , jakie daje regularne zatrudnienie w określonych godzinach. Poprzednio praca zawodowa odgrywała ważną rolę w ich życiu i za
jmowanie się domem ani zajęcia czasu wolnego nie mogły jej zastąpić. Frustrujące poszukiwanie pracy oraz obawa o przyszłość nie pozwalały im odpoczywać ani cieszyć się przebywaniem w domu.
Podsumowując wyniki badania, autorki stwierdzają, że pewne doświadczenia stanu bezrobocia są takie same wśród kobiet jak wśród mężczyzn. Kobiety tak samo jak mężczyźni przeżywają utratę zorganizowania czasu oraz izolację społeczną, tak samo doznają poczucia bezwartościowości i mają podobne problemy finansowe.
Kobiety stosują jednak inną strategię radzenia sobie z sytuacją bezrobocia. Więcej niż mężczyźni pomagają innym i opiekują się nimi. Opieka nad członkami rodziny oraz nad innymi osobami pozwala im na przetrwanie okresów bezrobocia, ale nie daje im dostatecznych podstaw do pozytywnej samooceny, a to samo dotyczy pracy w gospodarstwie'domowym. Większość kobiet utożsamia pracę z płatnym zatrudnieniem i dlatego zajmowanie się domem i opiekowanie się innymi ludźmi nie może im skompensować pracy zarobkowej (Davies, Esseveld, 1985).
Te wyniki popierają teorię, którą sformułowała Marie Jahoda, Według tej teorii, oprócz jawnej funkcji pracy, jaką jest płaca, są jeszcze inne ukryte funkcje płatnego zatrudnienia, takie jak organizacja czasu narzucona przez godziny i porę wykonywania pracy, wymuszona regularna aktywność, sposobność do utrzymy
wania kontaktów towarzyskich poza rodziną, jasne określenie własnej tożsamości i społecznego statusu. Jakkolwiek doświadczenia związane z płatnym zatrudnieniem mogą być przykre, bezrobocie powoduje utratę ukrytych funkcji pracy, co prowadzi do pogorszenia psychicznego samopoczucia, niezależnie od trudności finansowych (Jahoda, 1982). Wyniki badania Karen Davies i Joke Esseveld są też zgodne z inną teorią, według której to poczucie zagrożenia i niemożność planowania przyszłości, przerwanie i zniweczenie własnych strategii i planów powodują ne
gatywne konsekwencje psychologiczne. Brendan Burchell (1990) uważa tę ostatnią teorię za konkurencyjną wobec teorii Jahody i sądzi, że teoria Jahody nie może wyjaśnić dyskomfortu psychicznego bezrobotnych, ponieważ w utrzymywaniu
zdrowia psychicznego człowieka kluczową rolę odgrywa przewidywalność przy
szłości. Wydaje się jednak, że złe samopoczucie psychiczne może być wywołane równocześnie wieloma różnymi, negatywnymi następstwami bezrobocia. Dwuznacz
ność statusu bezrobotnego, upokorzenia i frustracje związane z bezrobociem, na które wskazywał Ledrut (1966), izolacja społeczna, trudności finansowe i załamanie się struktury czasu mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie psychiczne, a niepew
ność przyszłości i niemożność jej planowania nie są jedynymi czynnikami pogar
szającymi stan psychiczny.
* * *
Chociaż większe narażenie kobiet niż mężczyzn na długotrwałe bezrobocie lub
„permanentną tymczasowość” zostało dosyć wszechstronnie przedstawione, to o wiele mniej wiadomo o następstwach stanu bezrobocia, dla kobiet, o reakcjach kobiet na bezrobocie i o sposobach przystosowania się do sytuacji bezrobocia, specyficznych dła kobiet. Wyniki badań wskazują, że reakcje kobiet są zróżnicowane zależnie od stanu rodzinnego i stopnia zaangażowania w pracę zawodową. Badań dotyczących bezrobocia kobiet było dotychczas niewiele i przeprowadzano je w kra
jach, gdzie zarówno zarobki mężczyzn jak też zasiłki dla bezrobbtnych są znacznie wyższe niż w Polsce, a praca kobiet w pełnym wymiarze czasu znacznie rzadsza.
Można przypuszczać, że w Polsce obniżenie standardu życia w następstwie bez
robocia jest znaczniejsze i że radzenie sobie z sytuacją bezrobocia może w naszym kraju przybierać inne formy. Polskie badania dotyczące tych zagadnień oraz różnic między kobietami i mężczyznami w indywidualnym przeżywaniu bezrobocia mog
łyby więc wzbogacić ogólną wiedzę o bezrobociu.
Literatura
M. Aglietta, A. Brender: Les metamorfdses de la societe salariale. Paris 1984 Caim ari-Levy.
R. D. B arron. G. M. Norris: Sexual division and the dual labour market. W: Dependence and Exploitation in Work and Marriage. Ed. by D. L. Barker, S. Allen. London 1976 Longman.
B. R. Bergmann: The E ffect on White Incomes o f Discrimination in Employment. „Journal o f Political Econom y” Vol. 79. 1971, s. 294-313.
B. R. Bergmann: Comment [do artykulu Oaxaca]. W: Discrimination in Labor M arkets. Bd. by O. Ashenfelter, A. Ress. Princenton. N. J. 1973 Princenton University Press.
J. Buber-A gassi, S. Heycock [eds.]: The Redesing o f Working Time. Promise or Threat. Berlin 1989 Edition Sigma.
B. Burchell: The effects o f labour m arket position, jo b insecurity and unemployment on psychological health. The Economic and Social Research Council. The Social C hange and Economic Life Initiative.
1990 W orking Paper 19.
K. Davies, J. Esseveld: Women and Unemployment: A Qualitative Analysis. ..W om en's Studies International F o ru m ” Vol. 8. 1985 nr 4, s. 263-271.
K. Davies, J. Esseveld: Factory Women, Redundancy and the Search fo r Work: Toward Reconcep
tualization o f Employment and Unemployment. Dep. o f Sociology. University o f Lund. Sweden 1988 (referat powielony).
D. D obrowolska: Studia nad znaczeniem pracy dla czlowieka. Wroclaw 1974 Ossolincum.
D. Gallie, C. Vogler: Unemployment and Attitudes to Work. ESRC. The Social C hange and Econom ic Life Initiative. 1990. W orking Paper 18.
L. G onas: Labour M arket Adjustments to Structural Change in Sweden. A rbeitslivscenturm . Stoc
kholm . C ontribution to International Conference, Berlin 20-21. 10. 1988, mimeo.
I
PR O B LEM Y BEZROBO CIA KOBIET
91
D. M. G ordon: Theories o f Poverty and Underemployment: Ortodox, Radical and Dual Labor M arket Perspectives. Lexington M a 1974 Heath.
K. Hawkins: Unemployment. Penguin Books. H arm ondsw orth 1987 England.
M . Jahoda: Employment and Unemployment. A Social-Psychological Analysis. Cam bridge 1982 C am bridge University Press.
D. Kergoat: Les Ouvrieres. Paris .1982 Editions Lc Sycomore.
G. K optas: Społeczne następstwa bezrobocia vt’ Polsce. R aport z badania. W arszawa 1991 Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
R. Kreckel: Equal Opportunity Structure and Labor M arket Segmentation. „Sociology” Vol. 14.
1980 nr 4, s. 525-551.
R. Ledrut: Sociologie du chdma'ge. Paris 1966 Presses U niversitaires de France.
D. Linhart, M. M aruani: Precarisation et destabilisation ties emplois ouvrieres: approche exploatoire.
R ap p o rt final relatif a la convention d ’etude no 650 avee le M inistere du Travail. Paris 1981.
R. M ilkm an: Gender at Work. The Dynamics o f Job Segregation by S ex during World War II.
U rbana, Chicago 1987 University o f Illinois Press.
J. Mitchell: Reflections on Twenty Years o f Feminism. W: What is Feminism? Ed. by J. Mitchell, A. Oakley. Oxford 1987 Basil Blackwell.
J. N aylor, B. Senior: Incompressible Unemployment. Causes, Consequences and Alternatives. Aider- shot 1988 G ow er Publishing C om pany Ltd.
1. Reszke: Problem nierówności p h i it' teoriach kapitalistycznego rynku pracy. „Studia Socjologiczne”
1986 n r 1 (100).
I. Reszke: Nierówności pici ir teoriach. Teoretyczne wyjaśnienia nierówności p h i w sferze pracy zawodowej. W arszawa 1991 IFiS PAN.
M. Stevenson: Women Wages and Job Segregation. W: Labor M arket Segmentation. Ed. by R.
C. Edwards, M. Reich, D. M . G ordon. Lexington M a 1975 H eath.
M . Szylko-Skoczny: Bezrobocie ja ko kwestia społeczna. Studium społecznych i prawnych problemów bezrobocia w R FN . W arszawa 1987 Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
L. C. Thurow : Generating Inequality. London 1976 The M acm illan Press.
