Łukasz Jastrząb
Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk
OPINIA PROFESORA JÓZEFA CHAŁASIŃSKIEGO WYGŁOSZONA PODCZAS PROCESÓW POZNAŃSKICH
W 1956 ROKU
28 czerwca 1956 roku na ulicach Poznania miała miejsce demonstracja eko- nomiczna, która przekształciła się w zbrojne zamieszki. Rozruchy spacyfikowało wojsko. Zginęło lub zmarło w wyniku ran 57 osób. Po zamieszkach zatrzymano ponad 800 osób. Procesy uczestników zajść rozpoczęły się we wrześniu 1956 ro- ku. Linia obrony została oparta na opiniach wybitnych polskich socjologów: Jó- zefa Chałasińskiego (1904–1970) i Jana Szczepańskiego (1913–2004) z Uniwer- sytetu Łódzkiego oraz Tadeusza Szczurkiewicza (1895–1984) z Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu. Najważniejsza dla przebiegu procesów była opinia Józefa Chałasińskiego, który wykazał w niej, że protestujący 100-tysięczny tłum w dniu 28.06.1956 roku miał wielką siłę psychologicznego oddziaływania na jego uczestników, a udział w zamieszkach zbrojnych przeciwko władzy pań- stwowej był efektem impulsu moralnego.
Główne pojęcia: Poznański Czerwiec 1956, procesy poznańskie, proces
„dziesięciu”, proces grupy Kulasa
28 czerwca 1956 roku, w Poznaniu, miało miejsce wydarzenie bez preceden- su w historii Polski Ludowej. Robotnicy poznańskich zakładów pracy wyszli na ulicę zaprotestować przeciwko złym warunkom socjalno-ekonomicznym, za- wyżanym normom produkcyjnym, ignorancji władz, które pozostawały głuche na ich postulaty, zabranym niesłusznie pieniądzom, na podstawie bezprawnie wprowadzonego podatku. Strajk i demonstracja o charakterze ekonomicznym przerodziła się w zamieszki zbrojne, stłumione po paru godzinach przez ścią-
Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk, e-mail: lukas7712@wp.pl
gnięte do miasta wojsko1. Zginęło lub zmarło z ran 57 osób, w tym 49 cywilów, 4 żołnierzy, 3 funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i 1 milicjant. Przeszło 80% ofiar śmiertelnych nie brało czynnego udziału w zajściach – ich śmierć spo- wodowana była bezładną strzelaniną między innymi osób cywilnych, które tego dnia weszły w posiadanie broni. Liczba rannych nie przekroczyła raczej 650 osób, ale należy zaznaczyć, że ponad 120 osób nie miało ran postrzałowych tylko np. otarcia, stłuczenia, skaleczenia2. Po stłumieniu zamieszek natychmiast rozpo- częły się aresztowania. Zatrzymano przeszło 800 osób, część z nich wypuszczono zaraz po przesłuchaniu. Wobec 323 osób zastosowano areszt i wszczęto śledztwo.
Ostatecznie przygotowano 51 aktów oskarżenia dla 134 osób. W wyniku prze- mian październikowych zdążyły się odbyć tylko trzy procesy, które od liczby zasiadających na ławie oskarżonych otrzymały nazwy – „proces trzech”, „dzie- więciu” i „dziesięciu”. Wyroki skazujące zapadły tylko w „procesie trzech”
oskarżonych o morderstwo 26-letniego funkcjonariusza Urzędu Bezpieczeństwa kaprala Zygmunta Izdebnego3. Procesy poznańskie odbiły się szerokim echem nie tylko w Polsce, ale i na świecie, były relacjonowane przez dziennikarzy naj- ważniejszych światowych agencji i gazet. Aresztowania, śledztwa i procesy, ja- kie miały miejsce po zamieszkach w Poznaniu w 1956 roku mają dość skromną literaturę (Białecki 2007; Berger 1990; Sandorski 1990; Miłosz 2007; Skupień 2007), wciąż czekają na swoją syntezę. Ogromną rolę w procesach – jako biegli sądowi – odegrali profesorowie: Józef Chałasiński (1904–1970) i Jan Szczepań- ski (1913–2004) z Uniwersytetu Łódzkiego oraz Tadeusz Szczurkiewicz (1895–
1984) z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, lecz ich rola w lite- raturze przedmiotu wciąż nie jest odpowiednio zaznaczona. Na ich opiniach zo- stała oparta linia obrony. Naukowcy wykazywali, że w momencie, kiedy padają strzały, następuje wzmożone zjawisko solidarności przy jednoczesnym zmniej- szaniu się subiektywnego poczucia odpowiedzialności (Sandorski 1990: 207).
Najważniejsza dla przebiegu procesów była opinia Józefa Chałasińskiego, która została włączona do akt sprawy „procesu dziesięciu”. Profesor Chałasiński był
1W tłumieniu zamieszek brały udział: 10 Sudecka Dywizja Pancerna i 19 Dywizja Pancerna z 2 Korpusu Pancernego, 4 Pomorska Dywizja Piechoty im. Jana Kilińskiego i 5 Saska Dywizja Piechoty z 2 Korpusu Armijnego, 10 Wielkopolski Pułk Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego oraz oddziały KBW – kompania motocyklowa i pododdziały transporterów opancerzonych, które zostały wydzielone jako grupa ad hoc z 1 Specjalnej Brygady KBW z Góry Kalwarii, 2 Brygady KBW z Białegostoku i 12 Pułku KBW ze Szczecina. Jednostki te szkoliły się na poligonie Sasek Wielki pod Szczytnem.
2Szerzej o stratach osobowych Poznańskiego Czerwca 1956 roku patrz – Jastrząb 2006; 2007.
3Tzw. „proces trzech” rozpoczął się w dniu 27 września 1956 roku. Na ławie zasiedli 20-let- ni Józef Foltynowicz, 18-letni Jerzy Sroka i 18-letni Kazimierz Żurek. Wyrok zapadł 8 paździer- nika 1956 roku: Józef Foltynowicz i Jerzy Sroka otrzymali po 4 i pół roku więzienia, a Kazimierz Żurek – cztery lata.
przesłuchiwany wielokrotnie w charakterze biegłego – także w „procesie trzech”, ale najważniejsza okazała się opinia złożona 15 października 1956 roku na „procesie dziesięciu”4. Proces ten, zwany też „procesem grupy Kulasa” (na- zwa od jednego z oskarżonych – 20-letniego kierowcy Janusza Kulasa), dotyczył oskarżenia o napady z bronią na gmachy państwowe, zamachy na funkcjonariu- szy MO oraz kradzieże. Chałasiński wykazał w swej opinii, że protestujący stu- tysięczny tłum w dniu 28 czerwca 1956 roku miał wielką siłę psychologicznego oddziaływania na jego uczestników. Pierwsze strzały, jakie padły pod gmachem Wojewódzkiego Urzędu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu5, u ludzi wywołały trudny do opanowania afekt. Pod wpływem tego afektu jed- nostka mogła zupełnie lub częściowo zatracić świadomość nielegalnego lub an- typaństwowego charakteru swoich czynów. Według Chałasińskiego udział w za- mieszkach zbrojnych przeciwko władzy państwowej był efektem impulsu moral- nego.
Adwokaci broniący oskarżonych mają już swoje tablice pamiątkowe, ulice, ar- tykuły w prasie. Biegli socjologowie oraz psychiatrzy, który odegrali bardzo waż- ną rolę podczas tych procesów, takiego uhonorowania się niedoczekali. Niniej- szy tekst ma przybliżyć rolę, jaką odegrał Józef Chałasiński i jaką wspaniałą bi- twę na argumenty stoczył z prokuratorami. Stenogram znajduje się obecnie w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (sygn. IPN BU 01419/184 [Mf 2069/4-3]). W tekście zachowano oryginalną pisownię i inter- punkcję, dokonano jedynie drobnych korekt oczywistych błędów i pomyłek ję- zykowych wynikających z błędnego przepisania zapisu dźwiękowego wypowie- dzi Chałasińskiego. Część tekstu jest wykropkowana tak jak w oryginale – bra- ki powstały również podczas przepisywania z taśm dźwiękowych. W tekście zachowano oryginalną pisownię i interpunkcję, dodano jedynie przypisy i doko- nano drobnych korekt.
Literatura
Berger, Aleksander. 1990. Kalendarium procesów. W: J. Maciejewski i Z. Tro- janowiczowa (red.). Poznański Czerwiec 1956. Wyd. II – poprawione i roz- szerzone. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, s. 127–164.
Białecki, Konrad. 2007. Przebieg śledztwa prowadzonego przed „procesem trzech” w świetle zachowanych materiałów UB. W: Konrad Białecki i Stani-
4Był to proces dziesięciu osób – tzw. grupy Kulasa. 20-letni kierowca Janusz Kulas został wy- kreowany przez prokuratorów jako przywódca pochodzący z marginesu społecznego.
5Najnowsze badania wskazują, że pierwsze strzały mogły paść ze strony demonstrantów, a nie jak się dotychczas przyjmowało od funkcjonariuszy UB – patrz Jastrząb 2006: 101–114.
sław Jankowiak (red.). Poznański Czerwiec 1956. Uwarunkowania – Prze- bieg – Konsekwencje. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej.
Poznań 22–23 czerwca 2006. Publikacje Instytutu Historii UAM nr 77. Po- znań: Instytut Historii UAM, s. 191–205.
Jastrząb, Łukasz. 2006. „Rozstrzelano moje serce w Poznaniu”. Poznański Czerwiec 1956 r. – straty osobowe i ich analiza. Wyd. I. Poznań: Wydawnic- two Comandor.
Jastrząb, Łukasz. 2006. Problematyka „pierwszego strzału” w Poznańskim Czerwcu 1956 r. „Niepodległość i Pamięć” 2006, nr 2 (23): 101–114.
Jastrząb, Łukasz. 2007. Biogramy ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 r. Warsza- wa: Towarzystwo Wydawnicze i Literackie Sp. z o. o.
Miłosz, Jan. 2007. Przebieg śledztwa prowadzonego przed „procesem dziesię- ciu” w świetle zachowanych materiałów UB. W: Konrad Białecki i Stanisław Jankowiak (red.). Poznański Czerwiec 1956. Uwarunkowania – Przebieg – Konsekwencje. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej. Poznań 22–23 czerwca 2006. Publikacje Instytutu Historii UAM nr 77. Poznań: In- stytut Historii UAM, s. 221–231.
Sandorski, Jan. 1990. Procesy poznańskie z 1956 roku. Wątpliwości, polemiki, klimaty. W: J. Maciejewski i Z. Trojanowiczowa (red.). Poznański Czerwiec 1956. Wyd. II – poprawione i rozszerzone. Poznań: Wydawnictwo Poznań- skie, s. 165–221.
Skupień, Anna. 2007. Przebieg śledztwa prowadzonego przed „procesem dzie- więciu” w świetle zachowanych materiałów UB. W: Konrad Białecki i Stani- sław Jankowiak (red.). Poznański Czerwiec 1956. Uwarunkowania – Prze- bieg – Konsekwencje. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej.
Poznań 22–23 czerwca 2006. Publikacje Instytutu Historii UAM nr 77. Po- znań: Instytut Historii UAM, s. 207–219.
Professor Józef Chałasiński’s Expert Opinion During the Poznań Trials of 1956
Summary
Poznan on the 28th of June 1956 witnessed a demonstration initiated for economic reasons, which transformed itself into street riots pacified by the army. Fifty seven people died on the spot or of their wounds in hospitals and over eight hundred were arrested.
Following these events, in September 1956 the authorities inaugurated trials of the riot participants. The line of defense was constructed on the expert opinions provided by three eminent Polish sociologists: Józef Chałasiński (1904-170) and Jan Szczepański (1913- 2004) from the University of Łódź and Tadeusz Szczurkiewicz (1895-1984) from the Adam Mickiewicz University in Poznań. Józef Chałasiński’s opinion proved to be the
most important one for the trial. He pointed to the fact that the protesting one-hundred- thousand-large crowd on that day had huge power of psychological influence on the participants and, thus, the participation in anti-regime riots was the effect of a moral impulse. Expert sociologists and psychiatrists, who played a major role during the trials of 1956, are currently marginalized and not given enough recognition in scholarly literature.
Key words: Poznań June Events of 1956, Poznań trias, the trial of „The Ten”, the trial of the Kulas Group
