"Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe", Budapest 1970 : [recenzja]

362

syjskim od chw ili, gdy wchodzi ono w obieg około 1861 r. Jak się zdaje, jednym z kanałów przenikania słow a do języka rosyjskiego był polski obszar, zw łaszcza zaborów austriackiego i pruskiego, najprawdopodobniej Galicja, w każdym razie pierwszy stw ierdzony przez M üllera w ypadek użycia słowa, artykuł w dzienniku

„Sankt-Pietierbugskije W iedom osti” z lutego 1861 r. dotyczył sytuacji elem entu ruskiego w e wschodniej Galicji („....wykształcone klasy lub, jak się takowe w Austrii nazywa, inteligencja...”).

Rozważania M üllera w dwóch pierwszych rozdziałach pozw oliły m u na ułoże­

nie schem atycznej tabeli w szystkich znaczeń słowa inteligencja będących w użyciu w językach niem ieckim i francuskim w połowie X IX w. (s. 96). Cztery kolejne rozdziały („Die Rezeption des Stichw ortes im Russischen”, „Die Intelligencija als Bildungsschicht”, „Frühe Ideologen der Intelligencija”, „Die revolutionäre In telli­

gencija”) przedstawiają ew olucję pojęcia w języku rosyjskim i pozwalają M ülle- row i na stw orzenie w zakończeniu tabeli przedstawiającej schem atycznie stan rzeczy w latach dziew ięćdziesiątych X IX w. (s. 377-9). Zabieg ten ma dużą wartość m etodyczną. Można pójść śladam i M üllera i skonstruować taką tabelę dla dalszych okresów, albo też podjąć podobne próby na gruncie innych języków, chociażby polskiego. Można stosować go rów nież przy badaniu innych słów . Tabele takie da­

ją przejrzysty obraz ew olucji zakresu znaczeniowego badanego słowa, ponieważ zaś dotyczą ważnego pojęcia o w szechstronnych im plikacjach, m ają w ięc też zna­

czenie dla badań nad kulturą i historią.

Na om awianie głów nych zagadnień rusycystycznych wynikających z tej książki n ie ma tu miejsca. Warto zwrócić uwagę na w ydobycie przez M üllera z zapom ­ nienia Aleksandra Stronina (1826—1889), autora książki „Polityka jako nauka”

(1872), w której w yłożył on sw ą oryginalną teorię inteligencji.

Rozprawa M üllera ukazała się w serii o zbyt niskich nakładach, żeby star­

czyło egzem plarzy na zaopatrzenie w szystkich najw ażniejszych bibliotek nauko­

w ych na św iecie, n ie m ówiąc już o indyw idualnych nabywcach. Być m oże przyda­

łoby się przełożenie na język polski przynajmniej dwóch wyżej wzm iankowanych rozdziałów przedstaw iających rozwój pojęcia in teligencji w językach europejskich, gdyż dla dobra dyskusji nad nim i w naszym kraju niezbędna jest w końcu popraw ­ na system atyzacja w szystkich dotychczasowych jego znaczeń. Bez tego w szelkie dalsze spory pozostaną w kręgu im presyjnych rozważań i tworzonych ad, hoc i ad usum temporis definicji.

A leksander A c hm ato wic z

Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe,

„Studia Historica Academ iae Scientarium H ungaricae” t. 62, Akadem iai Kiádo, Budapest 1970, s. 231.

Recenzje z prac historyków w ęgierskich ukazują się w polskich czasopismach historycznych bardzo rzadko. Tym czasem osiągnięcia historiografii w ęgierskiej za­

sługują na popularyzację. Znaczny jest m.in. dorobek historyków węgierskich w zakresie dziejów gospodarczych ich kraju. Śledzenie tych osiągnięć ułatw iają

„Studia Historica A cadem iae Scientiarum Hungaricae” w ydaw ane w językach kon­

gresow ych (publikację -tej serii rozpoczęto w 1951 r.). Tom 62 tego w ydaw nictw a zaw iera cztery obszerne rozprawy dotyczące rozwoju społeczno-ekonom icznego W ęgier w latach 1867—1913 na tle przemian gospodarczych w Europie wschodniej.

Pierw szym problemem, który został zanalizowany w recenzowanym tomie, jest w zrost gospodarczy W ęgier w latach 1867—1913, tj. na terenie całej w ęgierskiej części m onarchii austro-w ęgierskiej (Zalitawii). Problem ten jest tem atem dwóch artykułów. A rtykuł L. K a t u s a „Economic Growth in Hungary During the Age

of D ualism ”, daje w szechstronny obraz wzrostu gospodarczego w ujęciu sy n te­

tycznym oparty na m etodzie -statystycznej i porównawczej. A rtykuł jest w łaściw ie interpretacją 58 tabel i 7 w ykresów . W pierwszym rozdziale autor system atycznie rekonstruuje w ielkość produktu społecznego (bez usług nieprodukcyjnych — gross domestic m ateria l product — GDMP) a w szczególności tempo jego wzrostu.

Obliczone zostało tempo wzrostu ludności i siły roboczej, w artość produkcji rolnej i produkcji przem ysłowej oraz wartość m aterialnych usług. Nie zawsze natural­

nie, autor otrzym ał dane coroczne; czasem w yliczenia tem pa w zrostu oparte są o szacunki z lat 1860—1870 oraz dane z 1913 r. W szędzie wartość produkcji zo­

stała obliczona w edług cen -z 1913 г., co daje pełną porównywalność liczb. W y­

niki tych żm udnych obliczeń są imponujące. Obraz wzrostu gospodarczego Węgier stał się całkow icie jasny i daje się ująć w łaściw ie w jednej tabeli. Równocześnie autor pokazał głów ne czynniki tego wzrostu, a w ięc w zrost nakładów na kapitał stały i wzrost w ydajności pracy. Obliczone zostało także tempo wzrostu produktu społecznego w przeliczeniu na jednego mieszkańca.

W zrost p ro d u k tu społecznego jy ę g ie r w la ta c h 1867—1913

Tem po

wzrostu: G D M P Siły

roboczej W ydajności K apitału stałego

G D M P na 1 mieszk.

Rolnictwo 1,7% 0,2% 1,5% 1,6% 1,0%

Przemysł 4,2% 2,0% 2,3% 4,6% 3,5%

T ransport i handel 4,6% 3,4% 1,2% 4,1% 3,8%

Produkcja m aterialna 2,4% 0,7% 1,8% 2,9% 1.7%

Pew nym m ankam entem tego obrazu wzrostu jest brak opracowania corocz­

nego indeksu całej produkcji, co utrudnia śledzenie trendu. W pewnej mierze można w yciągnąć w nioski z opracowanego indeksu produkcji roślinnej i górniczej oraz w ielkości transportu (dane coroczne) a także pew nych danych przekrojo­

wych. Interesujące są zm iany w strukturze produktu społecznego oraz zatrud­

nienia. Udział rolnictw a w tworzeniu produktu społecznego spadł z 81,2°/o do 5 6 ,0 % , w globalnej m asie kapitału stałego z 55,°/o do 26°/», w zatrudnieniu z 80°/o

do 66,7°/o. [

Obliczenia te pozw oliły autorowi na w nioski i porównania z innym i krajami europejskim i, tak co do tem pa w zrostu produkcji, w ydajności pracy i struktury gospodarczej, jak i poziomu produktu społecznego osiągniętego przez Węgry w 1913 r. Pod w zględem tempa wzrostu produkcji na jednego m ieszkańca a także w ydajności pracy okazało się, że szybsze tempo posiadała tylko Szw ecja i Dania.

Pod w zględem osiągniętego poziomu produktu społecznego na jednego m ieszkańca W ęgry (322 korony) były w czołówce krajów Europy wschodniej i południowej, w iększy m iały tylko Austria i Włochy, niższy w szystk ie inne kraje; naturalnie daleko im było do poziomu krajów Europy płn.-zachodniej, gdzie poziom b ył co najm niej dwukrotnie wyższy.

Drugi artykuł dotyczący problem ów w zrostu gospodarczego W ęgier pt. „Na­

tionaleinkom m en und K apitalakkum ulation in U ngarn”, napisali I. B e r e n d i G. R a n k i . Autorzy oszacowali dochód narodowy w trzech przekrojach chro­

nologicznych: 1867, 1900 i 194(3 w cenach bieżących i stałych. Obliczenia pozw oliły na w yciągnięcie interesujących wniosków. Dochód narodowy wzrósł w tych latach ponad 4,5-krotnie (w przeliczeniu na jednego mieszkańca ponad trzykrotnie) — 3,2% w skali rocznej, tj. szybciej niż w Niem czech, A nglii czy Rosji (2,5%—2,6%). W tym czasie udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodo­

w ego spadł z 79% do 62%, a przem ysłu i rzem iosła w zrósł z 15% do 28%. Ciekawe

364

ustalenia dotyczą akum ulacji kapitałów oraz w ielkości inw estycji. W okresie tym w yraźnie zm ieniły się źródła i cele inw estycji. W całym okresie 60% in w estycji zo­

stało pokrytych z akum ulacji w ew nętrznej, jednak w latach 1867—1873 tylko w 40%, w latach 1873—1900 w 55%, a w latach 1900—1'913 już w 75%. W pierwszym okresie ponad 53% inw estycji pochłonęła kom unikacja (głównie koleje), gdzie 70% sta­

n ow iły kapitały zagraniczne, inw estycje w rolnictw ie stanow iły 27%, w przem yśle 7,5% (w 3/4 kapitały krajowe). W drugim okresie na kom unikację przypadało 28,5'% (50% zagraniczne), na rolnictw o 35,5%, na przem ysł 9%. W latach 1900·—1913 komunikacja pochłonęła 23% inw estycji, rolnictwo 41%, przem ysł 16%.

Porów nyw alność danych obu artykułów utrudnia inna podstawa przyjętych cen stałych. W pierwszym artykule b yły to ceny z 1913 r., w drugim z lat 1898/1900. Tym niem niej są widoczne dość znaczne różnice. Według I. Katusa tempo wzrostu produk­

tu społecznego w ynosiło 2,4% (a tempo wzrostu dochodu narodowego w edług P. H a- n а к a 2,6%—'2,8%), nie mogło w ięc tempo wzrostu dochodu narodowego w ynosić aż 3,2%. Berend i Ranki chyba zaw yżają dane z 1913 r. Dochód narodowy według nich (w produkcji m aterialnej) w 1913 r. m iał w ynosić 7112 m in koron, a produkt społeczny w edług Katusa 6,830 m in koron (w obydwu w ypadkach w edług cen z 1913 r.). Stąd też prawdopodobnie zaw yżenie średniorocznego tempa wzrostu pro­

dukcji rolnej (2,2% zam iast 1,8%)1 i przem ysłowej (6% zam iast 4,2%).

Oba artykuły św iadczą o znacznym rozwoju zastosowań m etod ilościow ych w 'badaniach historyków w ęgierskich, o um iejętnym i odważnym stosowaniu sza­

cunku statystycznego, o dążeniu do m aksym alnego w ykorzystania źródeł staty­

stycznych. Ten kierunek zastosowania m etod analizy statystycznej przyniósł już ew identne rezultaty przy badaniu wzrostu gospodarczego Węgier w latach 1867—

1913. Podobnych w yników , naw et na m niejszą skalę, nie osiągnęli historycy polscy.

Badania nad w zrostem gospodarczym są w Polsce dopiero zapoczątkowane, a po­

trzeby w tym zakresie są oczywiste. Tymczasem bez zastosowań m etod arfalizy sta­

tystycznej nie można w łaściw ie w historii gospodarczej czynić prawdziwych po­

rów nań tak w zakresie terytorialnym , jak i chronologicznym.

Drugim problem em om awianym w tom ie jest rew olucja przem ysłowa na W ęg­

rzech i w całej Europie wschodniej. Zajm ował się nim częściowo w sw ym artykule I. Katus, całkowicie tej spraw ie poświęcony jest artykuł specjalny, którego autorami są N. Berend i D. Ranki („K woprosu promyszlennoj rew olucji w Wostocznoj i Ju- gowostocznoj Ewropie”). Autorzy tego ostatniego artykułu przedstawiają sw oją w ersję pojęcia rew olucji przem ysłowej, które w dużej m ierze zgadzają się z po­

glądam i A. T o y n b e e , D. C. C o l e m a r i a i W. W. R o s t o w a . Nie chciałbym w tym m iejscu polem izować z takim ujęciem, które — w edług mego zdania ·— za­

m azuje różnice m iędzy rew olucją (przewrotem przem ysłowym) a industrializacją, pom niejszając znaczenie przewrotu technicznego i ukształtowania się klasy robotni­

czej, jako ostatecznego rezultatu przewrotu przem ysłowego. Tym niem niej artykuł przynosi w iele cennych uwag i w niosków dotyczących problem atyki rew olucji prze­

m ysłow ej na Węgrzech i w Europie wschodniej. Omawia on na początku urbani­

zację, uwłaszczenie chłopów, pow stanie system u bankowego i kredytowego oraz rozwój kolejnictw a jako przesłanki rewolucji przem ysłowej w Europie wschodniej (por. s. 15). Z tej analizy w ysunięta — przy częściowej polem ice z A. G e r - s c h e n k r o n e m — teza o trzech typach industrializacji w Europie: angielski — proces spontaniczny w w yniku w ew nętrznej akum ulacji kapitału, rew olucja prze­

m ysłow a w cześniejsza niż rewolucja w transporcie i powstanie w spółczesnego sy­

stem u bankowego; zachodnio-europejski, gdzie zasadniczą rolę odegrał nowoczesny

i Jeszcze in n e obliczenia p rz ed staw ia a rty k u ł S. M. E d d i e , A g ricu ltu ra l P ro d u ctio n and O u tp u t per W o rker in H ungary 1870—1913, „T h e J o u rn a l of Econom ic H isto ry ” t. X V III, 1968, n r 2.

system bankowy a rewolucja przem ysłowa trwała równocześnie z powstaw aniem tegoż system u bankowego i rew olucją w transporcie; typ w schodnio-europejski, gdzie w ew nętrzna akum ulacja kapitału była niedostateczna i zagraniczne inw estycje kapitałow e odegrały w ażną rolę w industrializacji (A. Gerschenkron podkreśla prze­

de w szystkim rolę państwa), rewolucja przem ysłow a m iała tu m iejsce po p ow sta­

niu sieci lin ii kolejow ych i nowoczesnego system u bankowego.

Następna część artykułu om awia cechy charakterystyczne rew olucji technicz­

nej w Europie wschodniej. A naliza rozpowszechniania się m aszyn parowych i struk­

tury w artości produkcji skłania autorów do w niosku, że w Europie wschodniej decydującą rolę odegrał przem ysł spożyw czy (w Anglii, Francji, N iem czech — w łó ­ kienniczy). Na W ęgrzech rola tego przem ysłu była tak w ielka jak nigdzie w Euro­

pie: na początku X X w. przem ysł spożywczy dawał 44% globalnej w artości pro­

dukcji, gdy w łókiennictw o tylko 5% (lecz w Serbii w 1910 r. — spożywczy 55%, tekstylny 8%). Na Węgrzech decydujące przeobrażenia techniczne m iały się doko­

nać w latach 1884—1898. W końcu X IX w. już 65-—70% całej produkcji przem ysło­

w ej dawały zakłady poruszane m aszynami. Podobnie m iało być w Rosji i na z ie ­ m iach polskich, natom iast jeszcze później w krajach bałkańskich.

Jednak według autorów zw ycięstw o rew olucji technicznej nie oznaczało za­

kończenia rew olucji przem ysłowej, która trw ała dalej do I w ojny św iatow ej. (Jak to pogodzić z twierdzeniem , że „bez zakończenia procesu rew olucji przem ysłowej nie m oże zakończyć się proces przejścia od feudalizm u do kapitalizm u”? — s. 190).

I. Katus uważa, że rew olucja przem ysłowa na Węgrzech trw ała w latach 4887—

1913 i nie zakończyła się. W latach 1887—1899 m iał m iejsce great spurt (wielki skok), podobny do tego, który m iał m iejsce w Italii w latach 1888—1908, w Szw ecji w latach 1888—(1896, czy w Rosji w łatach dziewięćdziesiątych. Jednak głów ną rolę w rew olucji przem ysłowej na Węgrzech przypisuje przem ysłow i ciężkiemu, który rozw ijał się najszybciej w tym okresie. Te różne w ew nętrzne sprzeczności, jak są­

dzę, w ypływ ają z przeceniania wskaźników ilościowych w fetyszyzacji tem pa w zro­

stu produkcji przem ysłowej. W okresie najw iększego natężenia zmian, w alk i n o­

w ych elem entów ze starym i nie m oże być szybkiego wzrostu produkcji (produkcja oparta na nowej technice wzrasta, lecz oparta na starej maleje), dopiero po zw y- sięstw ie nowej techniki produkcja wzrasta bardzo szybko. Z drugiej strony prze­

żytki starej techniki .mogą trwać długo i nie można od ich ustąpienia uzależniać daty zakończenia przewrotu przemysłowego, które uzależnione jest ostatecznie od ukształtowania się klasy robotniczej.

I. Berend i G. Ranki form ułują różnice m iędzy rewolucją przem ysłową w za­

chodniej i w schodniej Europie. Stw ierdzają słusznie, że rewolucja przem ysłow a w e wschodniej Europie nie była późniejszym wydaniem , kopią tejże rewolucji w Euro­

pie zachodniej; Europa wschodnia w ydała inny m odel rewolucji. W Europie za­

chodniej w rezultacie rew olucji przem ysłow ej doszło do zasadniczej zmiany, eko­

nomiki i społeczeństwa, przem ysł zajął dominującą rolę, a kraje stały się przem y­

słowe. W Europie wschodniej nie było tak głębokich zmian, kraje pozostały rolni­

cze, przem iany m iały ograniczony charakter.

Na m arginesie tego artykułu chciałbym stw ierdzić bardzo słabą znajomość pro­

blem atyki rozwoju ekonomicznego ziem polskich w historiografii w ęgierskiej. Cała w iedza autorów opiera się zalew ie na dwóch przestarzałych pozycjach wydanych w języku angielskim: E. P i l t z , „Poland” (London 1909) i F. B u j a k , „Poland’s Economic D evelopm ent” (London 1926). Równocześnie autorzy cytują dziew ięć po­

zycji dotyczących Ru,munii: w tym cztery po rumuńsku, a trzy w ydane po II w ojnie (tylko dwie sprzed 1930 r.).

Czwarty artykuł P. Hanaka „Die bürgerliche Um gestaltung der H absburger- M onarchie und der A usgleich von 1867” om awia przem iany społeczno-polityczne lat

366

1848—1867. Autor kolejno analizuje w arunki burżuazyjnych przeobrażeń w czasie

1

k i dla rozwoju społeczno-ekonom icznych podstaw kapitalizmu, autor om awia eko­

nom ikę poszczególnych części Austro-W ęgier. Przedlitaw ia w latach 1911/13 m iała o 33% w yższy dochód narodowy na jednego m ieszkańca niż Zalitawia, lecz najniż­

szy jego poziom b ył w Galicji (18% ludności, a niecałe 11% dochodu narodowego A ustro-W ęgier)2.

Ogólnie om awiany zbiór artykułów, które były napisane w latach 1966-—1963, św iadczy o w ysokim poziom ie historiografii węgierskiej w zakresie historii gospo­

darczej i niew ątpliw ie zachęca do uważnego śledzenia dalszych jej osiągnięć.

^ Juliusz Lukasiewicz

M. K. D z i e w a n o w s k i , Joseph Piłsudski, A European Federalist 1918— 1922, Hoover Institution Press, Stanford 1969, s. 379.

Praca M. K. D z i e w a n o w s k i e g o podejm uje jeden z bardziej skom plikow a­

nych i stosunkowo mniej zbadanych problemów dwudziestolecia m iędzywojennego.

Zagadnienie polityki wschodniej piłsudczyków doczekało się już kilku m o n ografii1, ale żadna z nich nie pretenduje do wyczerpania bogatej i skomplikowanej proble­

m atyki. Praca Dziewanowskiego am bicje takie posiada, chociaż ograniczony dostęp do m ateriału źródłowego utrudniał zadanie autora. Nie jest bowiem m ożliwe pełne i rzetelne opracowanie powyższego tem atu bez w ykorzystania archiwum M inister­

stw a Spraw Zagranicznych, akt różnych ogniw Oddziału II Sztabu Głównego, akt gen. Lucjana Żeligowskiego, diariusza S. M. K ossakowskiego czy papierów Leona W asilew skiego, czołowego teoretyka i realizatora polskiej polityki wschodniej — naw et jeśli zna się prace historyków, którzy z w ym ienionych zespołów korzystali2.

Baza źródłowa m onografii Dziew anow skiego jest stosunkowo skromna. Oprócz ogól­

nie dostępnych publikacji autor w ykorzystał m.in. Akta Adiutantury Generalnej N aczelnego Wodza, Archiwum M ichała Sokolnickiego, Archiwum POW, fragm enty archiwum Ukraińskiej M isji W ojskowej w W arszawie (wszystkie w Instytucie im.

Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku), fragm enty Archiwum Sem ena Petlury (Paryż) oraz Archiwum Jurgisa Szaulysa (University of Pennsylvania, Philadelphia). P o ­ nadto sięgnął do angielskich i am erykańskich dokumentów dyplomatycznych (m.in.

raportów ambasad am erykańskich w Warszawie, Bernie, M oskwie i państwach b a ł­

tyckich w National A rchives w W aszyngtonie), dając tym samym interesujący obraz recepcji wydarzeń wschodnioeuropejskich w stolicach m ocarstw zachodnich. Na u w a­

gę zasługuje obfitość w ykorzystanych prac historyków angielskich, francuskich czy am erykańskich, nie zawsze zresztą zawierających rzeczyw iście nowe i ciekaw e prze­

m yślenia i sądy.

Oddzielnym problemem jest stosunek D ziewanowskiego do historyków krajo­

wych. Nieporozum ieniem w ydaje się twierdzenie (s. 47), iż H. J a b ł o ń s k i w- pracy

„Polska Partia Socjalistyczna w czasie w ojny 19,14—>1918 r.” określał działalność P ił­

sudskiego jako „agenturalną na rzecz państw centralnych”.

2 P o r. A. E c k s t e i n , N a tio n a l Incom e and Capital F orm a tio n in H ungary, 1900—1950, C am bridge 1956, s. 2—3, 8—10.

1 Np. J . L e w a n d o w s k i , F ed era lizm . L itw a i B iałoruś w p o lity ce obozu b elw ed er- sk lego, W arszaw a 1962; t e n ż e , Im p e ria liz m słabości, W arszaw a 1967; A. D e r u g a, P o lity k a w sch o d n ia P o lski w obec zie m L itw y , B iałorusi i U k ra in y (1918—1919), W arszaw a 1969.

2 G łów nie p ra c e J. L e w a n d o w s k i e g o . P o r. tak ż e P. Ł o s s o w s k i , S to su n k i p o lsk o -lite w s k ie w latach 1918—1920, W arszaw a 1966.