Waloryzacja budowy geologicznej dla potrzeb zachowania georóżnorodności

w planowaniu pzestEennym. 2007, Cdansk - \r'Ja6fawa, s. ll l-115.

Waloryzacja budowy geologicznej dla potrzeb zachowania georóżnorodności

Wprowadzenie - ^czym jest waloryzacja

Pochodzi od tacińskiego sl|owa valor oznaczającego wartość, znaczenie. Współcześ.

nie okreś|a wańość, znaczenie, za|etę w sensie pozytywnym, dodatnią stronę jakiegoś obiektu |ub zjawiska. D|a przyrodnika oznacza Wartość, nadaną przez badania o chara- kterze podstawowym

i

inwentaryzacyjnym dla danego obiektu lub zjawiska. Walory- zowanie jest typowaniem wartości obiektu, zjawiska w sposób nomina|ny Iub opisowy.

Jest wskazaniem

cech

(wa|orów) najcenniejszych d|a danego

obiektu

|ub zjawiska' będących podstawą jego wańości' Niektórzy autorzy wprowadzają termin waloryzacja przyrodnicza (Alekandrowicz

l992:

Nita, Nita 1994), definiując go jako hierarchiczne uporz4dkowanie zbioru wybranej kategorii obiektów przyrodniczy ch, dokonane przy użyciu wytypowanych kryteriów

_

_cech

i

elementów charakterystycznych d|a danego obiektu. Celem tak zawężonej wa|oryzacji jest przede wszystkim typowanie obiektów

|ub cech tych obiektÓW np. d|a potrzeb ich ochrony, p|anowania przestrzennego.

Wa|oryzację mozemy też rozumieć jako zastosowanie techno|ogii komputerowej do tworzenia baz i cyfrowych charakterystyk dla danych obiektów |ub zjawisk. Na pod- stawie

tych

baz będą budowane mode|e rozktadu przestrzennego wartości, których celem jest ułatwienie zrozumienia rangi danych obiektów na tle innych o podobnych cechach. Jest to jeden ze sposobów wykorzystania wiedzy o środowisku przyrodniczym dla celów praktycznych (np. plan istycznych), po|egający na przeprowadzaniu k|asyfi- kacji rÓżnych części

ielementów

obszaru badań'

Waloryzacja geologiczna dla potrzeb zagospodarowania

przestrzennego i projektowania różnych form ochrony przyrody

Podstawowym warunkiem sporz4dzenia poprawnego p|anu zagospodarowania przestrzennego

i

prezentowania

w

nim rÓżnych aspektów zmian danego obszaru oraz form jego ochrony ^jest posiadanie petnego obrazu rozmieszczenia walorów przyrodni.

czych. Podstawą waloryzacji przyrodniczej jest przeprowadzenie inwentaryzacji stanu e|ementów przyrody danego obszaru (Jałowiecki,

Libura 1992; Nita 200],

2oo4).

Inwentaryzacja taka powinna objąć:

l.

f|orę' ze szczegó|nym uwzględnieniem gatunków chronionych i rzadkich w skali kra-

ju i

regionu,

112 Jerzy Nita

2. faunę,

z

uwzg|ędnieniem ^gatunkÓw chronionych,

a

szczególnie zamieszczonych w',Czerwonej Kiędze''.

3. aktualne rozmieszczenie zbiorowisk roś|innych (uproszczona mapa na), form krajobrazowych, obiektów gospodarczych, itp.

4'

wybrane e|ementy przyrody nieożywionej' jak: źródta' ^pojedyncze grupy' natura|ne odkrywki geo|ogiczne' stare kamieniołomy, itp.

fitosocjologicz- skałki Iub ich

Proporcje dla tych poszczególnych dziatów inwentaryzacji i waloryzacji w więkzości obecnych opracowań nie pozostajq równe co

do

ilości

ijakości

miejsca poświęconego omawianym zagadnieniom. DIatego wybrane e|ementy przyrody nieożywionej trakto- wane 5ą najczęściej według utartych schematów (ma być to jest) |ub w sposób |akoni.

czny. Natomiast jedną z najważniejszych części tego działu powinna być ocena walo.

rów krajobrazowych (Nita 2004, Pietrzyk.Soku |ska 2004), środowiska przyrodniczego,

w

tym szczegó|nie budowy geologicznej, będqcej bazą rozwoju środowiska przyrody ożywionej. Wykonanie wa|oryzacji geologicznej prowadzi się

w

k|asach tematycznych związanych z poszczególnymi działami nauk geologicznych. Te klasy walorów to: |ito.

|ogiczna,

tektoniczna'

pa|eonto|ogiczna

i

struktura|na,

obejmujące ocenę

cech

makroskopowych

budujących

daną formę

ska|ną, ocenę

uławicenia,

stylo|izacji'

a także ocenę systemu spękań oraz występujących skamieniałości,

wa|orów

złożowych'

itp.

Positkując

się ^pracami

prowadzonymi

na Wyżynie

Krakowsko.Częstochowskiej (Nita, Nita 1994)' której jednym z podstawowych wa|orów przyrodniczych są ostańce ska|ne, zaprezentuję schemat oceny wa|orów geologicznych. ostańce to najcenniejsze.

unikatowe obiekty krajobrazowe tego regionu, zbudowane z wapienia skalistego jury górnej (okford). Typowy wapień ska|isty jest masywny, uławicenie występuje rzadko

ijest

słabo widoczne. Sporadycznie w wapieniu skalistym występują buły krzemienne.

Skamieniatości są na ogÓt niezbyt |iczne' najczęściej występuj4 gqbki krzemionkowe' ramienionogi, rzadko pojawiają się amonity' małże, mszywioty (He|iasz 1990). Do struk.

tur związanych z działalnością sinic za|icza się oskorupienia. stromato|ity. onkoidy, ^pe|-

loidy,

częściowo

tuberoidy

(Matyszkiewicz ]

989,

^]

996). W obrębie

niektórych ostańców zaznacza się wyraźny system spękań majqcy wpływ na lształt formy. W zale- żności od tego' czy dana forma ma waftości unikatowe ^(np. wykazuje dużą zmienność

|ito|ogiczną, zawiera Iiczne skamieniałości' wyraŹne uławicenie itp.) |ub reprezentuje własności typowe d|a wapienia skalistego, przypisuje się jej wyższą |ub niższą wartość, bonitacyjną |ub hierarchiczną. Na podstawie prowadzonych opracowań ogólnq defini.

cję wa|orów geo|ogicznych można by przedstawić następująco:

Walory

geologiczne

-

^to hierarchicznie uporządkowane zbiory wybranej katego- rii obiektóW lub form geologicznych, dokonane przy użyciu Wytypowanych kryteriów

-

^{cech i} e|ementów charakterystycznych d|a danego obiektu, obszaru, regionu. Wa|ory takie mogą być ujęte

w

klasach makro.i mezoobserwacji: |itologicznej, tektonicznej, pa|eontologicznej i struktura|nej, obejmują jednostkow4 ocenę cech makroskopowych skały budującej

daną

formę, formację

na

którą składają

się np.

oceny e|ementów uławicenia, stylolizacji, systemu spękań, występujących skamieniałości' itp. Tak wyko.

nanej waloryzacji brak jest jednak odniesienia do innych formacji skalnych o podobnej budowie, czy innych obiektów o zbliżonych wa|orach.

lstnieje wie|e interesujących i wańych ochrony obiektów, obszaróW regionów za- wierających Iiczne e|ementy ciekawej budowy 8eologicznej. Próba

ich

oszacowania i waloryzowania ma za zadanie wydobycia tych wartości, ocenę stanu uprzystępnienia przez

nie

budowy geologicznej,

a w

konsekwencji wskazanie najciekawszych miejsc budowy geo|ogicznej d|a danego regionu, zarÓwno

pod

wzg|ędem dydaktycznym, naukowym. turystycznym,

itp.

(Alexandrowicz

1992,

Sikorska-Maykowska 2001, Pietrzyk-Soku Iska

200l). Z

wartości podstawowych charakteryzujących |itosferę jako najistotniejsze

w

wa|oryzacji uwzględnić na|eŹy: wychodnie skał' naturaIne isztucZne odstonięcia' obszary ekploatacji górniczej (Nita, Myga-Piątek 20O5, 2006) o ciekawej, urozmaiconej budowie geologicznej. Szczegó|nie istotne sq cechy lito|ogiczne i straty- graficzne odsłoniętych fragmentów Iitosfery' utożenie

i

deformacja 5kał,

tj.

ich tekto- nika, itp.

W

procesie wa|oryzacji geo|ogicznej zwracal naleŹy szczególną uwagę na występowanie takich elementów podnoszqcych wa|ory. jak: skamieniatości, struktury sedymentacyjne, minerały, efekty działania niektÓrych procesów (np. kras, wietrzenie)' itp. Nie bez znaczenia w waloryzacji geologicznej dla ^potrzeb planowania przestrzen- ne8o są walory poznawcze, estetyczne, krajobrazowe' itp. sprawiające' że ^przestrzeń

|itosfery zawieraj4ca np. cenne surowce minera|ne może posiadać mniej wa|orÓw niż przestrzeń sąsiednia, wprawdzie bez takich surowców, a|e obfitująca

w

różnorodne unikatowe e|ementy przyrodnicze, choć bez dużego znaczenia ekonomicznego.

opracowanie wa|oryzacji obiektów, obszarów i regionów cennych z punktu widzenia geologii dla potrzeb zachowania georóżnorodności

omawiana waloryzacja ^jest wykonywana d|a celów zachowania jednych z unikato.

wych

a

niedocenianych wartości przyrody nieożywionej, jakimi s4 obiekty, formacje geo|ogiczne, prezentujące rozwój Iitosfery' Wa|oryzacja ta nie dotyczy wartości prakty- cznych złozowych

'

surowcowych, przemysłowych takich formacji, bo wtedy decyduje

logika

czysto ekonomiczna. Prezentowana wa|oryzacja wartości geo|ogicznych jest związana

z

występowaniem utworów geologicznych na powierzchni

iich

związkami struktura|nymi z morfo|ogiq i wartościami krajobrazowymi obszaru' Podstawą opraco- wania jest założenie, że nie można zestawić obok siebie obiektóW jednostkowych poje- dynczych (punktowych), cyklicznych ukierunkowanych (liniowych) z wielokrotnie powta- rza|nymi, zajmujqcymi

i

mieszczącymi się na pewnej morfostru kturalnej powierzchni (obszarowymi). Przyjęto k|asyfikowanie

form

geo|ogicznych

w trzech

nieza|eżnych kategoriach oddajqcych róźnorodność obiektów, zjawisk

i

procesów geo|ogicznych.

Opracowanie ma charakter 3-stopniowy i

^dotyczy:

|- regionów o

interesuj4cej budowie geoIogicznej, łqcz4cej interdyscypIinarne obszarowo Wartości geologiczne. W aspekcie | (regiona|nym) wydzielono najciekawsze duże obszary związane z róŹnymi wychodniami skat oraz ciekawymi zna|eziskami z róż.

nych dziedzin geologii. Cechq zasadniczą dla tej grupy jest regionalna specyfika budo- wy geo|ogicznej wyróżniajqca

j4

na t|e innych.

||

-

^{obszarów o} interesującej budowie geo|ogicznej, związanych z pojedynczą for.

macją geo|ogiczną będącą nadrzędną Wartością dla zjawisk i procesów geo|ogicznych.

I

II

l II I

t I

It l? II I

114 _{Jerzy Nita}

W aspekcie tym (obszarowym) przedstawiono ciekawe obszary o w

miaĘ

jednorcdnej budowie geo|ogicznej, w obrębie której występuj4 wartościowe obiekty iodsłonięcia.

Cechą zasadniczą d|a tej grupy ^jest jednorodność budowy zawarta w granicach natu.

ralnych.

||| _

obiektów

będących pojedynczymi odosobnionymi formami walorów geo|o.

gicznych.

W

aspekcie

tym

(obiektowym)

zebrano

pojedyncze

formy'

odsłonięcla, wyrobiska, wychodnie skał starszych, które swoimi cechami kwa|ifikują się

do

objęcia formy ochroną, jako stanowisko dokumentacyjne |ub też 5ą znane z literatury |ub cie.

kawych wystąpień m in era|ogicznych, paleonto|ogicznych

'

Iitologicznych itp. Cechą za.

sadniczq d|a tej grupy jest pojedyncza forma, obiekt, zjawisko, problematyka związana z ciekawymi cechami budowy geologicznej.

Przeprowadzona wa|oryzacja dla regionów obszańw i obiektóW ujęta jest w dwóch aspektach

-

^rangi

ⁱ

^klasy

waloryzacyjnej,

Ranga wynika ze znaczenia regionu, obsza- ru

iobiektu' w

obrębie której mogą pojawić się k|asy znaczeniowe.

Aby

przeprowa.

dzoną waloryzację odnieść

do

innych obiektów, obszarów

czy

regionów

z

órugich opracowań, wprowadzono typo|ogiczną rangę wa|oru,

tj. zakres rangi wa|orów -

z podziałem na:

l.

wa|or rangi ogólnoświatowej,

ll.

walor rangi europejskiej.

lll.

walor rangi krajowej, lV. walor rangi regionalnej,

V.

walor rangi lokalnej.

Wartość waloryzowanego obiektu w obrębie danego zakresu (rangi), zmienia się

w

zależności

od

posiadanych cech, które decydujq

o jego klasie.

Związane są one

f

lito|o8ią, minera|ogią, pa|eontologią, stratygrafią, itd. Na wartość obiektu geologicz- nego w znaczqcym stopniu wpływa jego stan zachowania, wyekponowanie, dostęp- ność, opracowanie

i

rozpropagowanie literaturowe' itp. Tak więc obiekty o tej samej randze (np. krajowej) mogą mieć różne wartości, stqd wprowadzono klasy waloryzacji w obrębie danej rangi.

D|a uproszczenia ocen wprowadzono ty|ko

3 klasy wartości waloryzowanego

obiektu:

1' k|asa dużej wartości 2. k|asa średniej war1ości

3 ' ^klasa małe,j Wartości

Wprowadzenie k|as pozwala na pełniejsze oddanie wartości ocenianych obiektóW obszarów czy regionów. a jednocześnie daje moŹ|iwość porównywania różnych danych pomiędzy sob4. Takie prowadzenie waloryzacji nie pozostaje bez znaczenie w przypao- ku prac prowadzonych dla potrzeb poszukiwania georóżnorodności' planowania-prze- strzennego czy typowania obiektów

iobszarów

do ochronv.

Literatura

A|exandrowicz Z. (red.), l992. Wa|oryzacja przyrody nieoźywionej obszarów i obiektów chronio- nych w Polsce, PlC, Warszawa.

He|iasz Z.. |990' sedymentacja wapieni górnej jury w regionie częstochowskim jury po|skiej, Ceologia t.l0/l 1 Uś.

Jatowiecki B.. Libura H., 1992' Percepcja i wa|oryzacja środowiska natura|nego i antropogenicz- nego, Wydawnictwa Uniwerytetu Warszawskiego, Warszawa.

Matyszkiewicz J.. 1989. Sedimentation and diagenesis of the upper oxfordian cyanobacteriat- sponge |imestones in Piekary near Kraków, Ann. soc. Geo|. Po|, 59, s.201_232.

Matyszkiewicz J.. 1996. The Significance of Saccocoma-Calciturbid ites for the analysis of the Polish epicontinental late jurassic basin: an example from the southern Cracow

-

^Wielun

Upland (Poland), Facies, 34, Erlangen.

Nita J., Nita M., ^.l994' Wa|oryzacja form ska|nych środkowej części Parku Krajobrazowego ,,orle Gniazda',' Zarząd JuĄskich Parków Krajobrazowych, Dąbrowa Córnicza, s. l_103.

Nita J.. 2O01' Ewolucja Krajobrazu środkowej ^Części Wyżyny Częstochowskiej

-

Aspekt Przyrod.

niczy [w:] Cerman K', Ba|on.'|. (red.). Przemiany środowiska przyrodniczego PoIski ijego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu. t. X, Instytut Geografii

i

Gospodarki Prze- strzennej UJ, KrakóW s.350_357'

Nita J', 2004, Walory kĄobrazowe form skalnych na Wyźynie częstochowskiej _[w:] Paftyka _J.

(red'). Zróżnicowanie iprzemiany środowiska przyrod niczo-ku|turowego Wyżyny Krakow.

sko-Częstochowskiej, Tom

l

^Przyroda, Wyd. ojcowski Park Narodowy, s. 55_60.

Nita J.' Myga-Piątek U', 2005, Przykład zastosowania technik komputerowych do waloryzacji i ochrony krajobrazów Wyżyny Częstochowskiej, _Przeg|ąd Ceograficzny, t..77, s.325-341 ,

Nita J.. Myga.Piątek U., 2006, Kra.jobrazowe kierunki w zagospodarowaniu terenów pogórni.

czych, Przeg|ąd ceo|ogiczny, vol. 54. nr 3, s.256_262'

Pietrzyk-SokuIska E.,

200l,

Wa|oryzacja występowania

i

ekploatacji złóz zwięztych surowcóW skalnych na przykładzie Beskidów Zachodnich, Studia i Rozprawy Monografie 98' Wydawni.

ctwa Instytutu cospodarki Surowcami Mineralnymi

i

Energi4 PAN. PAN, Kraków.

Pietrzyk.Soku |ska E., 2004' Kamieniołomy kopa|in skalnych w krajobrazie Karpat _ atrakcyjnośc złóz i ich otoczenia _[w:] Myga-Piątek U. (red.), Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat

-

wybrane aspekty. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 3. Sosnowiec, s. 63-76.

Sikorska.Maykowska M. (red.), 200l, Wa|oryzacja środowiska przyrodniczego i identyfikacja jego zagrozeń na terenie województwa ś|ąskiego, Państwowy Instytut ceo|o8iczny, Urząd Mar- ęałkowski Województwa Ś|ą,skiego, Wa6zawa.

The assessment of the geological formation for needs of keeping geo-diversity

The article presents the uses of computer techniques application to the estimation of natural and geo|ogical va|ues of the |andscape on the example of the Silesian Upland and częstochowa Upland. Described techniques of the assessment of the geological formation are possible to use in all areas with high landscape virtues. Presented methods of the assessment can be used in preparing plans for protecting areas. or making site planning. They also can help in making a decision concerning nature space management. Proposed geologic al assessment refers regions, areas and objects and can be presented in two aspects

-

^rank and valorization class.