Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne
wobec zmian klimatu i polityki rolnej (4)
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY
Pantone 348C;
Pantone 382C;
Pantone 108 C.
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO ISBN 978-83-7658-752-3 76
WARSZAWA 2018
M O N O G R A FI E P R O G R A M U W IE LO LE TN IE G O N R 7 6
i gospodarstwo rolne
wobec zmian klimatu
i polityki rolnej
(4)
Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej (4)
Warszawa 2018 Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. hab. Wojciecha Józwiaka i dr. inż. Marka Zielińskiego Autorzy:
mgr Łukasz Abramczuk mgr inż. Irena Augustyńska mgr inż. Arkadiusz Bębenista mgr inż. Aleksander Dargiewicz prof. dr hab. Wojciech Józwiak mgr Zofia Mirkowska dr Benedykt Pepliński dr hab. Aldona Skarżyńska, prof. IERiGŻ-PIB mgr Jolanta Sobierajewska dr inż. Marek Zieliński prof. dr hab. Wojciech Ziętara mgr inż. Marcin Żekało ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+
WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE
Producentów Trzody Chlewnej.
Dr Benedykt PepliĔski jest pracownikiem Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Pozostali Autorzy są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego.
PracĊ zrealizowano w ramach tematu
PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej
Jest to czwarta z serii piĊciu publikacji poĞwiĊconych zachowaniu siĊ krajowych przedsiĊbiorstw oraz gospodarstw rolnych w warunkach dyktowanych zachodzącymi zmianami klimatu i spodziewaną zmianą polityki rolnej, jaka moĪe zajĞü w 2021 roku, a dalej – jej realizacją w kilku nastĊpnych latach.
Recenzent
dr hab. Józef Kania, prof. Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Koááątaja w Krakowie
Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska
Korekta Joanna Gozdera
Redakcja techniczna Leszek ĝlipski
Projekt okáadki Leszek ĝlipski
ISBN 978-83-7658-752-3
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy
ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444
faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
OD AUTORÓW ... 7
NAJWAĩNIEJSZE PROBLEMY, KTÓRE GOSPODARSTWA ROLNE NAPOTKAJĄ W NAJBLIĩSZEJ DEKADZIE ... 11
Zmiany klimatu ... 11
Zmiany sytuacji spoáecznej ... 17
Podsumowanie i wnioski ... 23
Literatura ... 27
ROLA DUĩYCH GOSPODARSTW ROLNYCH WE WZROĝCIE PRODUKTYWNOĝCI PRACY W ROLNICTWIE POLSKIM NA TLE SYTUACJI W WYBRANYH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ ... 31
Uwagi wstĊpne ... 31
Metoda oceny ... 32
Zmiany produktywnoĞci pracy i jej przyczyny w latach 2005-2016 ... 34
Podsumowanie i wnioski ... 40
Literatura ... 42
OBSZARY NATURA 2000 W UE, W TYM W POLSCE I ICH WPàYW NA FUNKCJONOWNIE GOSPODARSTW ROLNYCH ... 43
WstĊp ... 43
Metoda ... 44
Charakterystyka sieci obszarów Natura 2000 w UE, w tym w Polsce ... 50
Stan realizacji i charakterystyka beneficjentów pakietu „Cenne siedliska i zagroĪone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000” ... 53
Struktura analizowanych gospodarstw beneficjentów i gospodarstw pozostaáych ... 57
Ocena funkcjonowania analizowanych gospodarstw beneficjentów na tle gospodarstw pozostaáych ... 58
Czynniki wpáywające na uczestnictwo gospodarstw z obszarów Natura 2000 w pakiecie „Cenne siedliska i zagroĪone gatunki ptaków na obszarach Natura 2000” ... 63
Podsumowanie i wnioski ... 64
Literatura ... 66
KONKURENCYJNOĝû POLSKICH GOSPODARSTW TRZODOWYCH NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ ... 69
Wprowadzenie ... 69
Cel badaĔ, Ĩródáa i metody ... 70
Miejsce i rola produkcji Īywca wieprzowego w Polsce ... 73
Zmiany w pogáowiu trzody chlewnej w Polsce w latach 1990-2017 ... 74
Pogáowie trzody chlewnej w Polsce i wybranych krajach ... 79
w produkcji Īywca wieprzowego ... 82
Polskie gospodarstwa trzodowe na tle analogicznych gospodarstw z wybranych krajów ... 84
Bariery i kierunki rozwoju polskich gospodarstw trzodowych ... 108
Podsumowanie i wnioski ... 111
Literatura ... 113
REGIONALNE ZRÓĩNICOWANIE OPàACALNOĝCI PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2017 ROKU ... 115
WstĊp ... 115
Cel, Ĩródáa danych i metodyka badaĔ ... 116
Produkcja, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia z wybranych produktów rolniczych w 2017 roku – ujĊcie regionalne ... 119
Podsumowanie ... 162
Literatura ... 168
Aneks tabelaryczny ... 171
PODSUMOWANIE I WNIOSKI ... 187
OD AUTORÓW
1Zapoczątkowanie rewolucji naukowo-technicznej i caákowita rezygnacja z waluty záotej pod koniec lat czterdziestych ubiegáego wieku otworzyáo nowe perspektywy wzrostu produkcji i poprawy jej efektywnoĞci. Staáo siĊ to teĪ moĪliwe w rolnictwie. Oba te zjawiska pozwoliáy bowiem wykorzystywaü Ğrodki produkcji bĊdące noĞnikami róĪnych form postĊpu: technicznego, genetycznego, agro- i zootechnicznego, organizacyjnego i innego. Stosowane nowatorskie Ğrodki zaczĊáy zastĊpowaü pracĊ ludzką i zwiĊkszaü produktywnoĞü ziemi oraz zwierząt produkcyjnych. UsuniĊcie bariery niedostatku kredytów uáatwiáo modernizacjĊ efektywnie funkcjonujących podmiotów gospodarujących i powiĊkszanie posiadanego przez nie majątku. Industrializacja krajów poáączo- na z urbanizacją i postĊpem w Ğrodkach transportu umoĪliwiającym przemiesz- czanie produktów rolnych na duĪe odlegáoĞci sprzyjaáy wzrostowi popytu na nie i zagospodarowywaniu nadwyĪek zasobów pracy wĞród ludnoĞci rolniczej.
W Polsce zjawiska te mogáy zaistnieü na szerszą skalĊ dopiero po 1989 roku. Zmiana systemu spoáeczno-gospodarczego na rynkowy wyzwoliáa aktywne postawy czĊĞci rolników, polegające przede wszystkim na wysuniĊciu na pierwsze miejsce wĞród celów, które sobie stawiali, dochodu rolniczego, a nawet zysku z zainwestowanych w gospodarstwo Ğrodków. Motywy te two- rzyáy nakaz maksymalizacji wartoĞci produkcji wedáug logiki przyrostu kosztów kraĔcowych.
Poza tym na początku pierwszej dekady bieĪącego wieku nastąpiáa poprawa warunków gospodarowania. ZaczĊáy wtedy obowiązywaü wspóáfinan- sowane przez UniĊ Europejską programy PHARE i SAPARD, które dostarczyáy Ğrodków na rozwój gospodarki ĪywnoĞciowej. Mimo relatywnie niewielkich kwot miaáy one – jak siĊ póĨniej okazaáo – duĪe znaczenie w dostosowywaniu siĊ tego sektora gospodarki krajowej do warunków produkcji, które miaáy zaistnieü po zyskaniu przez PolskĊ czáonkostwa w Unii Europejskiej.
Zyskanie dostĊpu do rynku Unii Europejskiej byáo nie do przecenienia dla polskich producentów ĪywnoĞci, poniewaĪ wczeĞniej rynek ten chroniáy cáa i zapory pozataryfowe. Byá to rynek bardzo duĪy, a poza tym ujawniáa siĊ przewaga komparatywna polskich producentów ĪywnoĞciowych, gdyĪ koszty wiĊkszoĞci towarów spoĪywczych w Polsce byáy mniejsze niĪ w krajach dawnej UE-15.
1 WstĊpna czĊĞü monografii zostaáa zaczerpniĊta czĊĞciowo z opracowania W. Józwiaka, Rozwój krajowych przedsiĊbiorstw rolnych osób fizycznych w Ğwietle idei „spirali wzrostu”, IERiGĩ-PIB, Program Wieloletni 2011-2014, nr 113, Warszawa, 2014.
W pierwszych latach po akcesji stopieĔ integracji pionowej rolnictwa z przetwórstwem byá niewielki, choü stale rosnący, ale wymagania stawiane przez firmy przetwarzające surowce pochodzenia rolniczego prowadziáy do zmiany struktur produkcyjnych rolnictwa przy doĞü stabilnej strukturze wielkoĞ- ciowej gospodarstw. ĝrodki wsparcia pochodzenia unijnego liczone w cenach staáych byáy poza tym znacząco wiĊksze niĪ te oferowane w ramach programu PHARE i SAPARD. Przyczyniáy siĊ one do dalszej poprawy konkurencyjnoĞci krajowej gospodarki ĪywnoĞciowej i bardziej zrównowaĪonego niĪ dotąd rozwoju rolnictwa.
Dokonujący siĊ postĊp w ujĊciu iloĞciowym i poprawa jakoĞci produktów w poáączeniu z korzystnymi zmianami cen spowodowaáy, Īe suma przychodów rolnictwa krajowego liczona w cenach bieĪących byáa Ğrednio w szeĞcioleciu 2010-2015 wiĊksza o 80,3% rocznie niĪ w szeĞcioleciu przedakcesyjnym (lata 1998-2003). Liczona w ten sam sposób suma dochodów producentów rolnych byáa natomiast wiĊksza o 283,2%. Udziaá dopáat w do-chodzie wynosiá jednak aĪ 49,1% i wzrósá w porównywanych okresach o 39,6 punktu procentowego (p.p.). Efekty liczone w cenach staáych byáy jednak skromniejsze. Suma przychodów rolnictwa krajowego liczona w ten sposób byáa na przykáad w szeĞcioleciu 2010-2015 Ğrednio wiĊksza o 11,2% rocznie w porównaniu z szeĞcioleciem przed akcesją (lata 1998-2003).
Przemianom zachodzącym w polskim rolnictwie towarzyszyáy w charak- teryzowanym okresie niekorzystne zmiany klimatu, których oddziaáywanie zaczĊto odczuwaü mocniej w latach osiemdziesiątych ubiegáego wieku, skutki trzeciej fali globalizacji zapoczątkowanej w 1980 roku i wydarzenia zachodzące w Unii Europejskiej począwszy od 2008 roku. Zjawiska te nasiliáy niepewnoĞü gospodarowania w rolnictwie. TĊ niepewnoĞü potĊguje dodatkowo starzenie siĊ ludnoĞci w Polsce, które pogáĊbi odpáyw ludnoĞci z gospodarstw rolnych.
Aby odpowiedzieü na pytanie o wpáyw tych zjawisk na dalszą ewolucjĊ krajowego rolnictwa w okresie do 2028 roku, podjĊte zostaáo w 2015 roku przedsiĊwziĊcie badawcze pod tytuáem „PrzedsiĊbiorstwa i gospodarstwa rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej”, bĊdące czĊĞcią duĪego wieloletniego programu rządowego „Rolnictwo polskie i Unii Europejskiej 2020+. Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”, który zostanie zakoĔczony w 2019 roku.
Prezentowana monografia zawiera wyniki badaĔ czwartego etapu realizacji tego
przedsiĊwziĊcia i stąd wziąá siĊ jej tytuá, toĪsamy z tytuáem caáego charaktery-
zowanego przedsiĊwziĊcia badawczego z dodatkiem [4]. Dotychczasowe wyniki
badaĔ i badaĔ, które bĊdą realizowane w 2019 roku, staną siĊ podstawą
opracowania sumarycznego, które zostanie opublikowane po zakoĔczeniu
procesu badawczego.
Pierwszy rozdziaá prezentowanej monografii zawiera charakterystykĊ podstawowych problemów, które gospodarstwa rolne napotykają i bĊdą napo- tykaü w kolejnej dekadzie. Są to skutki zachodzących zmian klimatu i zmiany uwarunkowaĔ polityki rolnej. Wykorzystano w tym celu opracowania naukowe zawierające analizĊ i projekcje sytuacji klimatycznej oraz polityczno-spoáeczno- -gospodarczej w krajach o rozwiniĊtej gospodarce, w tym równieĪ w Polsce.
Kolejne rozdziaáy monografii pogáĊbiają i zarazem aktualizują charakte- rystykĊ wybranych aspektów prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej. Takie podejĞ- cie wymagaáo kaĪdorazowo wykorzystania materiaáów Ĩródáowych wáaĞciwych danej problematyce i swoistych metod ich analizy.
Rozdziaá drugi nawiązuje do kwestii związanych z funkcjonowaniem gospodarstw rolnych róĪniących siĊ wielkoĞcią. W 2015 roku zarysowano schemat analizy dziaáalnoĞci gospodarczej nawiązującej do idei „spirali wzrostu”, a to staáo siĊ podstawą do zajĊcia siĊ w 2016 roku gospodarstwami maáymi, z których czĊĞü miaáa nawet cechy gospodarstw domowych z produkcją rolniczą.
W ubiegáym roku zwrócono uwagĊ na gospodarstwa Ğredniej wielkoĞci, to jest te o wielkoĞci 15-25 tys. euro SO
2. Analizy sporządzane w obu tamtych latach przedstawiaáy gospodarstwa maáe i o wielkoĞci Ğredniej na tle gospodarstw duĪych, mających cechy przedsiĊbiorstw. W 2018 roku te ostatnie znalazáy siĊ w centrum uwagi. W rezultacie rozdziaá zawiera analizĊ produktywnoĞci pracy w duĪych krajowych gospodarstwach rolnych na tle analogicznej cechy odnoszącej siĊ do gospodarstw w wybranych krajach Unii Europejskiej.
Trzeci rozdziaá zawiera charakterystykĊ gospodarstw krajowych funkcjo- nujących w róĪnych warunkach przyrodniczo-organizacyjnych. Problematyka badaĔ w 2015 roku dotyczyáa sytuacji ekonomicznej rolniczych podmiotów gospodarujących, które prowadziáy dziaáalnoĞü na obszarach szczególnie naraĪonych na wystĊpowanie susz w okresach wegetacji roĞlin uprawnych.
Stosowny rozdziaá w monografii z 2016 roku przedstawiaá wyniki analizy obejmującej gospodarstwa poáoĪone na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), a monografia ubiegáoroczna zawieraáa wyniki analizy oceniającej funkcjonowanie gospodarstw zalesiających czĊĞü posiadanych gruntów rolnych. W prezentowanej monografii natomiast poruszono kwestiĊ
2 Akronim SO (standard output) pochodzi z jĊzyka angielskiego i oznacza wielkoĞü produkcji gospodarstwa rolnego mierzoną metodą wspóáczynnikową. Wspóáczynnikami są zróĪnicowa- ne regionalnie Ğrednie piĊcioletnie ceny uzyskiwane ze sprzedaĪy poszczególnych produktów na terenie gospodarstwa rolnego, z pominiĊciem podatku VAT od produktów oraz dopáat bezpoĞrednich. Miernik SO jest sumą iloczynów tych wskaĨników i rozmiarów produkcji poszczególnych dóbr wytwarzanych w gospodarstwach.
obszarów Natura 2000, z podkreĞleniem ich oddziaáywania na funkcjonowanie krajowych gospodarstw rolnych.
Rozdziaá kolejny kontynuuje analizĊ organizacji i konkurencyjnoĞci polskich gospodarstw rolnych na tle gospodarstw rolnych z wybranych krajów unijnych. W 2015 byáy to gospodarstwa specjalizujące siĊ w uprawach polowych. W nastĊpnym roku analogiczną analizą objĊto gospodarstwa ogrodnicze, a w 2017 roku te z chowem krów mlecznych i bydáa miĊsnego.
Prezentowana analiza zawiera natomiast ustalenia wypracowane w 2018 roku, a dotyczące gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie trzody chlewnej.
Piąty z rozdziaáów zawiera analizy zmian opáacalnoĞci produkcji wybranych dóbr pochodzenia rolniczego. W 2015 roku ustalenie kosztów produkcji wybranych produktów staáo siĊ podstawą sporządzenia ich projekcji w perspektywie Ğrednioterminowej. Monografia z 2016 roku zawieraáa ustalenia dotyczące bezpoĞrednich kosztów produkcji jako czynnika zaleĪnego w duĪym stopniu od producenta rolnego. Problematyka bezpoĞrednich kosztów produkcji byáa kontynuowana w 2017 roku, lecz w ujĊciu regionalnym. W 2018 roku natomiast poddano analizie problematykĊ regionalnego zróĪnicowania opáacalnoĞci produkcji wybranych dóbr pochodzenia rolniczego pozyskanych w sposób konwencjonalny i z wykorzystaniem ekologicznych metod gospodarowania.
Prezentowaną monografiĊ koĔczy podsumowanie poáączone z wnioskami.
NAJWAĩNIEJSZE PROBLEMY, KTÓRE GOSPODARSTWA ROLNE NAPOTKAJĄ W NAJBLIĩSZEJ DEKADZIE
SpoĞród wieloĞci czynników wywierających wpáyw na funkcjonowanie i rozwój krajowych gospodarstw rolnych w perspektywie nastĊpnej dekady lat wybrano dwa. Jeden to skutki zmian klimatu, drugi natomiast to zmiany uwarunkowaĔ polityki rolnej. Wybór ten jest rezultatem lektury opracowaĔ zawierających analizĊ i projekcje sytuacji krajów gáównie o rozwiniĊtej gospodarce.
Opracowując treĞci obu podanych zakresów wykorzystano wybrane pozycje literatury naukowej.
Zmiany klimatu
Na początku osiemnastego wieku rozpoczĊáa siĊ tak zwana rewolucja przemysáowa, która zapoczątkowaáa wiele przemian. Ich kontynuowanie w la- tach 1700-1998 doprowadziáo miĊdzy innymi do ponad dwukrotnego wydáu- Īenia Ğredniego czasu Īycia ludzkiego, okoáo dziesiĊciokrotnego wzrostu liczby ludnoĞci Ğwiata, a byáo to moĪliwe dziĊki okoáo czterokrotnemu wzrostowi w tym okresie produktu krajowego brutto liczonego w cenach staáych na osobĊ [Ziewiec 2012]. Niezamierzonym, ale istotnym skutkiem tych zmian jest miĊdzy innymi wzrost zawartoĞci w atmosferze ziemskiej tak zwanych gazów cieplarnianych. Udziaá w atmosferze ziemskiej tylko jednego z nich – dwutlenku wĊgla – wzrósá na przykáad w latach 1960-2010 o okoáo 22% [Kundzewicz 2013]. Wzrost zawartoĞci w atmosferze ziemskiej gazów cieplarnianych ogranicza ucieczkĊ w przestrzeĔ kosmiczną czĊĞci promieni sáonecznych odbitych od powierzchni ziemskich lądów oraz wód powodując ocieplanie siĊ klimatu
3.
3 Pogląd ten nie jest jednak akceptowany powszechnie. Niektórzy historycy [Gumilow L.,
ĝladami cywilizacji wielkiego stepu, PaĔstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1973] są przekonani, Īe co najmniej od 2500 lat niĪe znad Atlantyku docieraáy nad EuropĊ i stepy ĝrodkowej Azji w okreĞlonym rytmie. Kilkusetletnie okresy wilgotne przedzielane byáy okresami o mniej wiĊcej tym samym czasie trwania, kiedy niĪe docieraáy rzadziej. W Europie nasilaáy siĊ wtedy susze, a Ğrodkowoazjatyckie stepy pustynniaáy. W IV wieku p.n.e. stepy byáy wilgotne, a w wiekach I-III n.e. wysychaáy, by w nastĊpnych wiekach ponownie pokryü siĊ roĞlinnoĞcią. W poáowie I tysiąclecia n.e. susze powróciáy, przerwaá je na krótko okres wilgotny i w X wieku zacząá siĊ kilkusetletni okres susz.
Okresowe pustynnienie klimatu na stepach Ğrodkowej Azji potwierdzają migracje tamtejszych plemion koczowniczych, gdyĪ brak paszy dla zwierząt wyganiaá je na zielone obrzeĪa Azji i Europy, mimo Īe w tych okresach one teĪ odczuwaáy niedobory opadów. Wydarzenia te odnotowaáy kroniki chiĔskie, hinduskie, perskie, cesarstwa rzymskiego a ostatnie z nich miaáy miejsce w paĔstwach wschodniej oraz Ğrodkowo-wschodniej Europy na początku dziesiątego
Stwierdzono, Īe na skutki ocieplenia klimatu w skali globalnej skáadają siĊ [Kundzewicz 2013]:
– ponad dwukrotny od 1970 roku wzrost powierzchni obszarów bardzo suchych;
– coraz czĊstsze wystĊpowanie na wielu obszarach fal upaáów przedzielanych intensywnymi opadami;
– wzrost na póákuli póánocnej (szczególnie w okresach jesienno-zimowych) rocznych opadów atmosferycznych w Ğrednich i wyĪszych szerokoĞciach geogra-ficznych;
– spadek o okoáo 10% globalnej powierzchni pokrywy ĞnieĪnej w zestawieniu z sytuacją z lat szeĞüdziesiątych ubiegáego wieku;
– malejąca powierzchnia lodów na obszarach okoáobiegunowych i lodowców górskich, a takĪe rzadsze lub trwające krócej zamarzanie licznych rzek i jezior.
Mniej ekstremalne są teĪ fale mrozu;
– wystĊpowanie cyklonów na terenach tropikalnych i intensywnych wiatrów na obszarach innych. Są to zjawiska niebezpieczne dla bytowania ludzkiego i są zarazem przyczynami strat gospodarczych z powodu zniszczeĔ budynków i budowli, powstawania wyáomów leĞnych itd.;
– Ğredni roczny wzrost poziomu mórz i oceanów w latach 1993-2003 o okoáo 3 mm nasilający miĊdzy innymi erozjĊ brzegów.
Zmiany klimatu wpáywają poza tym na wzrost temperatury wód w rze- kach, jeziorach i zbiornikach wodnych, a to jest przyczyną coraz czĊstszego wystĊpowania zjawiska tak zwanego toksycznego zakwitania glonów. Po 1750 roku nastąpiá teĪ wzrost kwasowoĞci wód morskich o 0,1 pH, ograniczając dostrzegalnie bioróĪnorodnoĞü raf koralowych.
W Europie w XX wieku odnotowano zróĪnicowane tempo zmian Ğrednie- go rocznego poziomu opadu [Kundzewicz i in. 2006]. Spadki poziomu opadów nawet o 20% odnotowano w poáudniowej czĊĞci Europy, a towarzyszący temu zjawisku wzrost temperatur powietrza nasilaá wystĊpowanie susz. Miaáy one zazwyczaj charakter dáugotrwaáy i byáy zjawiskiem nie lokalnym, a regio- nalnym. W czĊĞci póánocnej kontynentu nastąpiá natomiast wzrost poziomu opadów. Liczne badania wykazaáy teĪ na wiĊkszoĞci obszarów Europy wzrost czĊstotliwoĞci wystĊpowania opadów intensywnych w ciągu caáego roku lub w jego czĊĞci.
wieku. W Europie najbardziej znane są migracje wojowniczych związków plemiennych po- chodzenia Ğrodkowo-azjatyckiego znanych pod nazwami: Sarmatów, Hunów, Awarów, Mon- goáów i Madziarów, choü inwazji tego rodzaju byáo wiĊcej.
Obecnie obserwowane zmiany klimatu mogą byü zatem czĊĞcią kolejnego cyklu klimatycz- nego trwającego Ğrednio niespeána siedem wieków, na który od XVIII wieku nakáadają siĊ zmiany spowodowane rosnącym oddziaáywaniem czynnika antropogenicznego na klimat.
W Polsce problemem są ograniczone zasoby wodne umoĪliwiające nawadnianie upraw i niekorzystny rozkáad opadów rocznych. W tej sytuacji odnotowywany wzrost udziaáu dni sáonecznych i temperatury powietrza jest przyczyną coraz czĊstszego wystĊpowania susz. Podczas gdy w trzydziestoleciu 1951-1981 wystĊpowaáy one Ğrednio w co piątym roku, to w kolejnym trzydziestoleciu (lata 1982-2012) susze w róĪnych porach roku wystĊpowaáy Ğrednio w trzech latach w poszczególnych piĊcioleciach tego okresu [Abram- czuk i in. 2015]. Niedobór opadów w okresie wegetacji roĞlin byá odczuwalny w rolnictwie i oddziaáywaá negatywnie na plony roĞlin uprawnych.
Stwierdzono, Īe deficyt opadów dla wiĊkszoĞci upraw rolniczych wystĊpowaá najczĊĞciej w czĊĞci centralno-zachodniej na okoáo 1/3 obszaru Polski. ĝrednia roczna suma opadów na tym obszarze byáa w latach 1961-2009 mniejsza o 75,5 mm (o 12,1%) od Ğredniej krajowej opadów.
Deficyt wody ograniczają tylko czĊĞciowo zapory istniejące na wiĊkszych rzekach w kraju, na przykáad na WiĞle we Wáocáawku. Gromadzenie (retencjo- nowanie) wody w zbiornikach wodnych nie przekracza 6% Ğredniego rocznego odpáywu z terenu kraju do morza, podczas gdy w wielu innych krajach europejskich wskaĨnik ten jest okoáo dwukrotnie wiĊkszy [Maciejewski 2010].
Niedoceniana jest teĪ tak zwana maáa retencja, moĪliwa dziĊki odbudowie lub budowie nowych grobli, zastawek i jazów na strumieniach, tworzenie polderów na terenach z zaniechaną produkcją rolniczą wokóá rzek uregulowanych (rzeki- -kanaáy) i ich zalewanie przez przepusty ulokowane w rzecznych waáach ochronnych [Kosina 2015] itp.
W celu oceny skutków susz, analizie poddano gospodarstwa szczególnie zagroĪone wystąpieniem suszy rolniczej i gospodarstwa pozostaáe. Obie te grupy objĊte byáy monitoringiem Polskiego FADN w latach 2006-2013. Gospo- darstwa pierwszej grupy znajdowaáy siĊ jednak w gminach, w których susza dotknĊáa co najmniej jednego gatunku, lub grupy roĞlin uprawnych, nie mniej niĪ w siedmiu z oĞmiu lat objĊtych analizą. NastĊpnie kaĪdą z tych grup podzielono na dwie podgrupy kierując siĊ wskaĨnikiem bonitacji gleb (WBG).
Do gospodarstw z glebami záej jakoĞci zaliczono te z WBG 0,7.
Stwierdzono, Īe w gospodarstwach:
– z glebami záej jakoĞci i szczególnie zagroĪonych wystąpieniem suszy rolniczej wydajnoĞü pracy, liczona wartoĞcią produkcji wyraĪona w záoty na jedną osobĊ w peáni zatrudnioną, byáa Ğrednio rocznie o 16,9% mniejsza niĪ w gospo- darstwach pozostaáych, a wskaĨnik efektywnoĞci technicznej
4byá mniejszy o 11,7%;
4 Ustalony z wykorzystaniem metody DEA.
– z glebami dobrej jakoĞci i równieĪ szczególnie zagroĪonych wystąpieniem suszy rolniczej wydajnoĞü pracy, liczona w identyczny sposób, byáa Ğrednio rocznie mniejsza o 6,1% niĪ w gospodarstwach pozostaáych. Analogicznie li- czony wskaĨnik efektywnoĞci technicznej byá natomiast mniejszy o 4,5%.
Ustalenia powyĪsze wskazują na róĪnice w uzyskiwanych przez gospo- darstwa rolne efektach ekonomicznych we wspóáczesnym stanie zmian klimatu.
Gospodarstwa mogą zatem ograniczaü skutki tego zjawiska, dobierając typ (strukturĊ) produkcji, który pozwoli co najmniej zbilansowaü potrzeby w zakresie nawoĪenia organicznego gleb. Stwierdzono to, analizując gospo- darstwa osób fizycznych o róĪnych typach (strukturze) produkcji, objĊte moni- toringiem Polskiego FADN i poáoĪone na glebach o wskaĨniku WGB do 0,7, które w latach 2012-2014 byáy corocznie dotkniĊte suszami w okresie wegetacji roĞlin [ĩak, ZieliĔski 2017]. Miaáy one mniejszy dochód rolniczy przeliczony na 1 ha uĪytków rolnych niĪ gospodarstwa funkcjonujące na innych obszarach.
W gospodarstwach specjalizujących siĊ w uprawach polowych róĪnica ta byáa najwiĊksza i wynosiáa 42,4%, a okoáo trzykrotnie mniejsza w gospodarstwach specjalizujących siĊ w produkcji mleka krowiego, podczas gdy w tych z pro- dukcją roĞlinno-zwierzĊcą wynosiáa 20,7%. Susze zatem silniej oddziaáywaáy negatywnie na efekty ekonomiczne gospodarstw, które nie miaáy moĪliwoĞci zbilansowania potrzeb w zakresie nawoĪenia organicznego lub moĪliwoĞci te byáy ograniczone.
Brak inwentarza Īywego, lub niewielka jego liczba, nie musi wpáynąü negatywnie na efekty ekonomiczne gospodarstw naraĪonych na susze, jeĞli wprowadzone zostaną do gleby dostateczne iloĞci substytutów naturalnych nawozów organicznych pochodzenia odzwierzĊcego, na przykáad odpowiednio spreparowanej sáomy i poplonów uprawianych na przyoranie. HipotezĊ tĊ potwierdziáo badanie dwu grup gospodarstw rolnych bĊdących w posiadaniu osób fizycznych, które specjalizowaáy siĊ w produkcji zbóĪ i byáy objĊte monitoringiem Polskiego FADN w latach 2005-2010 [ZieliĔski 2012]. Na jedną grupĊ záoĪyáy siĊ gospodarstwa z dodatnim saldem sekwestracji dwutlenku wĊgla w glebie, poniewaĪ dostarczany glebie wĊgiel zawarty w substancji organicznej przewaĪaá nad iloĞcią wĊgla uwalnianego w trakcie jej mineralizacji, a na drugą grupĊ – z saldem ujemnym, poniewaĪ mineralizacja substancji organicznej dominowaáa nad jej uzupeánianiem. KwestiĊ emisji gazów cieplarnianych (metan, podtlenek azotu) pominiĊto, gdyĪ analizowane gospodarstwa prowadziáy produkcjĊ zwierzĊcą na maáą skalĊ.
Na tej podstawie stwierdzono, Īe gospodarstwa z ujemnym saldem emisji
dwutlenku wĊgla miaáy dochodowoĞü ziemi (dochód rolniczy przeliczony na
jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych) i dochodowoĞü pracy (dochód rolniczy
przeliczony na jednostkĊ nakáadów pracy) wiĊksze odpowiednio o 21,4 i 35,2%.
Obie analizowane grupy charakteryzowaáy siĊ rozszerzoną reprodukcją majątku trwaáego, ale stopa jego reprodukcji (relacja wartoĞci inwestycji netto do wartoĞci aktywów trwaáych) wynosiáa w gospodarstwach z ujemnym saldem dwutlenku wĊgla 4,0% i byáa wiĊksza o 3,5 punktu procentowego niĪ w grupie drugiej.
Innym sposobem ograniczania negatywnego wpáywu susz na efekty ekonomiczne gospodarstw rolnych jest nawadnianie upraw, ale istniejące w na- szym kraju warunki ograniczają stosowanie tego zabiegu. Skąpe są przede wszystkim zasoby wody. Z áącznej krajowej sumy opadów i zuĪycia wód podziemnych na przykáad w 2011 roku zaspokojenie potrzeb gospodarczych i bytowych (bez zuĪycia do nawadniania upraw) pocháonĊáo 4,7%, a 62,0%
wyparowaáo z powierzchni ziemi, wód i poprzez roĞliny, wsiąkáo, uzupeániając zasoby wody gruntowej, oraz uzupeániáo zasoby wody wyparowanej z jezior, innych zbiorników wodnych i bagien. Rzekami natomiast odpáynĊáo 32,8%
[Drugi projekt.. 2014]. Tylko 0,5% áącznych zasobów wody zuĪyto do nawadniania upraw, a potrzeby byáy i są duĪe. Szczególnie duĪo wody zuĪywają uprawy na gruntach z glebami piaszczystymi, na których woda przesiąka áatwo do podglebia i szybko staje siĊ niedostĊpna dla roĞlin. DuĪo wody, w przeliczeniu na jednostkĊ powierzchni uprawy, zuĪywają warzywa, buraki cukrowe, ziemniaki, oraz czĊĞü upraw pastewnych i trwaáych.
Istnieje kilka sposobów nawadniania upraw, które róĪnią siĊ stopniem strat wody. Najmniejsze są one przy deszczowaniu niskociĞnieniowym, a przede wszystkim przy nawadnianiu kropelkowym.
Poza brakiem wody są jeszcze inne przyczyny ograniczonego stosowania nawadniania upraw rolnych. Jednym z nich jest brak wiedzy o opáacalnoĞci stosowania tego zabiegu. Przyrost kosztów nawadniania (liczony z pominiĊciem kosztów pracy) jest jednak rekompensowany z nadwyĪką przyrostem zbiorów, a w rezultacie takĪe przychodów. Przy nawadnianiu np. sadu jabáoniowego relacjĊ dochodu do kosztów, w gospodarstwach bez nawadniania i w roku z suszą w okresie wegetacji roĞlin, oszacowano na 18%, przy deszczowaniu na 52-53%, a przy nawadnianiu kropelkowym na 58% [Sobierajewska 2011].
Kolejne korzyĞci ekonomiczne związane z nawadnianiem producenci rolni mogą osiągaü, dopasowując terminy stosowania tego zabiegu do stopnia rozwoju roĞlin i nasilenia opadów [Sobierajewska 2011].
Na glebach zwiĊzáych natomiast celowe jest stosowanie tak zwanych
agromelioracji, które pozwalają odtwarzaü w wiĊkszym stopniu, niĪ bez tego
zabiegu, zasoby wody wgáĊbnej uĪywanej dla celów gospodarczych i bytowych
[KĊdziora 2005].
Wnioski z badaĔ ukierunkowanych na ograniczanie negatywnych skut- ków zmian klimatu bĊdą najprawdopodobniej przydatne co najmniej w per- spektywie najbliĪszego dziesiĊciolecia. Projekcje globalnych zmian klimatu opracowane z wykorzystaniem modeli matematycznych nie odbiegają bowiem znacząco od dotychczasowych ustaleĔ. Projekcje przewidują dalszy wzrost ocieplenia atmosfery, nawet o 0,4ࡈ C do 2032 roku [Kundzewicz 2013]. Urucho- mienie do tego roku produkcji energii o niewielkiej emisji gazów cieplar- nianych, i kosztach równych tej produkowanej z surowców kopalnych, nie powstrzyma jednak wzrostu Ğredniej temperatury powietrza. Zastąpienie jednego rodzaju Ĩródáa energii drugim nie jest bowiem aktem jednorazowym, lecz procesem. ZajĊcie na przykáad swego czasu przez ropĊ naftową i gaz ziemny udziaáu po 25% w caákowitym Ğwiatowym zuĪyciu energii trwaáo 40-50 lat [Smil 2014], poniewaĪ wartoĞü Ğrodków zainwestowanych w aktualnie wykorzystywane sposoby produkcji energii byáa zbyt duĪa, by moĪna byáo z nich zrezygnowaü przed ostatecznym wyeksploatowaniem.
Projekcje globalne przewidują poza tym: szczególnie duĪy wzrost Ğredniej temperatury powietrza na obszarach póákuli póánocnej o wysokiej szerokoĞci geograficznej, spadek liczby ekstremalnie zimnych nocy i dni, natomiast wzrost liczby dni i nocy ekstremalnie ciepáych, a takĪe wzrost udziaáu obszarów z niedostatkiem wody, jej okresowymi nadmiarami i obszarów z wodą záej jakoĞci. Niedostatki wody bĊdą odczuwane bardziej dotkliwie w okresach letnich w Ğrednich szerokoĞciach geograficznych.
Projekcje dla Europy [Kundzewicz 2013] wskazują na wzrost opadów na póánocy oraz póánocnym wschodzie i pogáĊbianie siĊ niedostatku wody w po- áudniowej czĊĞci kontynentu. Opady w Ğrodkowej jego czĊĞci bĊdą rosáy w okresach zimowych i w stopniu mniejszym w czasie wiosen oraz jesieni. Dla pory letniej prognoza jest mniej pewna. Najbardziej prawdopodobny jest scena- riusz polegający na wystĊpowaniu opadów intensywnych, nawet gdy opad caákowity bĊdzie mniejszy.
Warto zwróciü uwagĊ, Īe projekcja zmian klimatu potwierdza trafnoĞü zaáoĪeĔ (nieostatecznych jeszcze wersji) wspólnej polityki rolnej i tej dotyczą- cej obszarów wiejskich, które mają byü realizowane w krajach Unii Europejskiej w latach 2021-2027. KaĪde z paĔstw czáonkowskich ma przygotowaü bowiem wáasne plany tych polityk, kierując siĊ ogólnounijnymi ustaleniami dotyczącymi przede wszystkim celów politycznych oraz specyficznymi uwarun-kowaniami kaĪdego z krajów [COM (2018].
Projekcje dla Polski [Kundzewicz 2013] wskazują natomiast, Īe:
rosnąü bĊdzie liczba dni z maksymalną temperaturą powietrza przekraczającą
30ࡈ C, a maleü liczba dni bardzo mroĨnych i z przymrozkami. To ostatnie
zjawisko bĊdzie przyczyną wydáuĪania siĊ okresu bez przymrozku w ciągu roku, lecz nie moĪna wykluczyü wystĊpowania przymrozków póĨnowio- sennych w niektórych latach;
tylko czĊĞü scenariuszy wskazuje wzrost Ğrednich opadów w okresach letnich (czerwiec – sierpieĔ), ale moĪe rosnąü udziaá opadów o duĪej intensywnoĞci.
W okresach zim (grudzieĔ – luty) natomiast wszystkie scenariusze wskazują wzrost opadów, gáównie deszczów. Maleü bĊdzie okres zalegania pokrywy ĞnieĪnej, równieĪ w mniej wysokich partiach gór;
rosnąü bĊdą zimowe przepáywy wody w strumieniach i rzekach, maleü bĊdą natomiast w okresach letnio-jesiennych.
Z powyĪszego opisu zmian klimatycznych wynika, Īe w naszym kraju w wiĊkszoĞci lat rosnąü bĊdzie wystĊpowanie: susz w okresach wegetacji roĞlin, nieznanych wczeĞniej patogenów, erozji wietrznej i wodnej na polach bez okrywy roĞlinnej, powodzi w róĪnych porach roku, osuwisk gruntu na obszarach o duĪych skáonach terenu itd. Wydarzenia te bĊdą wywieraü wpáyw na orga- nizacjĊ i wyniki produkcji rolniczej, a wiĊc takĪe na sytuacjĊ ekonomiczną gospodarstw rolnych. ĝwiadome poczynania producentów rolnych mogą jednak ograniczaü skutki czĊĞci tych niekorzystnych zjawisk.
NaleĪy dodaü, Īe przedstawione projekcje mogą ulec korekcie. Obecne modele komputerowe uĪyte do ich okreĞlenia nie doĞü precyzyjnie uwzglĊdniają fizykĊ chmur, a przecieĪ Ğrednio zakrywają one okoáo 70% nieba. Stosowne badania trwają, wiĊc nie moĪna jeszcze odpowiedzieü na pytanie, czy zmiany zjawisk zachodzące w chmurach w sytuacji wzrostu temperatur powietrza bĊdą nasilaü, czy teĪ ograniczaü niekorzystne zmiany klimatu ziemskiego. Inna ta- jemnica kryje siĊ w oceanach, a chodzi o znaczącą czĊĞü planktonu oceanicznego i morskiego zwanego miksotrofami. Te maleĔkie hybrydowe organizmy korzystają z energii sáonecznej jak roĞliny i polują jak zwierzĊta, a ich wystĊpowanie jest ekologicznie istotne. Przyczyniają siĊ one do usuwania dwutlenku wĊgla z wody, a wiĊc poĞrednio takĪe z powietrza i magazynowania go w osadach dennych w formie związków wĊgla [Mitra 2018]. Nie jest znana jeszcze odpowiedĨ na pytanie o wpáyw tego zjawiska na ocieplanie siĊ klimatu.
Przedstawione projekcje nie biorą teĪ pod uwagĊ skutków wywoáanych:
cyklami pogodowymi powodowanymi okresowymi zmianami aktywnoĞci sáoĔca, wybuchami wulkanów i kolizjami wiĊkszych meteorytów z Ziemią.
Zmiany sytuacji spoáecznej
Istniaáy i istnieją róĪne opinie o przyczynowoĞci wydarzeĔ natury spo-
áecznej zachodzących w miarĊ upáywu czasu. O. Spengler, autor cenionego
w poáowie ubiegáego wieku dzieáa pt. „Zmierzch Zachodu”, byá na przykáad
przekonany, Īe historii nie moĪna ująü w Īaden logiczny schemat. Dzieje, wed- áug niego, to narastające po sobie i pojawiające siĊ przypadkowo kultury (a za- tem zjawiska natury duchowej), osadzone w kontekĞcie przyrody i gospodarki [Król 1998]. Inny pogląd na ten temat przedstawili M. Starnawski i P. Wielgosz [2007], powoáując siĊ na F. Braudela, który wyróĪniá trzy kategorie wydarzeĔ historycznych: najliczniejsze, o krótkim czasie trwania skutków i z trudnymi do ustalenia przyczynami, natury cyklicznej oraz te o dáugim czasie trwania i dáu- gotrwaáych skutkach prowadzących do zmian strukturalnych, w tym równieĪ do wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Do ostatniej kategorii zjawisk nawiązaá w 1930 roku J. M. Keynes w tekĞcie pt. Economic Possibilities for our Grandchildren [Mas-Colell 2014].
OkreĞliá w nim doĞü trafnie przyszáoĞü gospodarki w krajach rozwiniĊtych gospodarczo w perspektywie kolejnych dziewiĊüdziesiĊciu lat. PodkreĞliá celowoĞü oddzielania w pracach prognostycznych trendów krótko- i Ğrednioter- minowych od dáugoterminowych oraz celowoĞü wykorzystywania tylko tych ostatnich do sporządzania prognoz dáugoterminowych.
W gospodarce znane są zjawiska natury cyklicznej. Interesującą charak- terystykĊ historii cykli koniunkturalnych w Europie moĪna znaleĨü miĊdzy innymi u J. Huerty de Soto [2010]. UwspóáczeĞnioną wersjĊ schumpeterows- kiej teorii endogenicznego wzrostu, zawierającej aspekty cyklicznoĞci, przedstawiá natomiast M. BrzeziĔski [2015], powoáując siĊ na opracowania P. Anghiona, P. Howitta, A. Rouleta, G. Cette i E. Cohena.
Wydarzenia spoáeczne natury cyklicznej, a wiĊc równieĪ gospodarcze, nie mają ksztaátu koáa, mimo Īe jedno ze znanych przysáów orzeka, Īe „historia koáem siĊ toczy”. Zmiany cykliczne lepiej oddaje motto, do jakiego odwoáaá siĊ G. Wharton [2016] w jednym ze swych opracowaĔ, Īe „historia nie powtarza siĊ, ona siĊ rymuje”, choü oczywiĞcie motta tego nie naleĪy rozumieü dosáow- nie. WiĊkszoĞü bowiem nowych chwil w historii nawiązuje do czasu poprzed- niego, ale jest juĪ nową, dotąd nie znaną rzeczywistoĞcią, gáównie z powodu ludzkiej kreatywnoĞci, rozwoju gospodarki, starzenia siĊ Īyjących ludzi, wchodzenia w Īycie dorosáe nowego pokolenia o nieco innej wiedzy i doĞwiadczeniach oraz realizowanego procesu wychowawczego.
H. Ch. Binswanger [2014] natomiast wyraziá przekonanie, Īe rozwój spoáeczno-gospodarczy ma ksztaát spirali.
W latach siedemdziesiątych ubiegáego wieku zaczĊto jednak mówiü,
a potem pisaü, o analizie systemowej jako wymogu badawczym w naukach
spoáecznych. MyĞl tĊ wyraziá I. Wallerstein [2007] pisząc, Īe analiza taka wy-
maga áączenia przedmiotu badania ze „…spoáecznym wymiarem czasu oraz
barierami, które zostaáy wzniesione miĊdzy róĪnymi dyscyplinami w obrĊbie
nauk spoáecznych”. Podobnie teĪ naleĪy postĊpowaü, zastanawiając siĊ nad przyszáoĞcią.
RóĪny jest obecnie stosunek polskich autorów do poruszonej wyĪej kwestii. M. Szyszkowska [2010], nawiązująca do filozofii dziejów, jest na przy- káad zdania, Īe przyszáoĞü spoáeczeĔstw zaleĪy w duĪym stopniu od stanu ĞwiadomoĞci ludzi, to zaĞ przesądza „..o rozwiązaniach prawnych – a te o roz- strzygniĊciach ekonomicznych i spoáecznych…”. J. Hausner [2017] natomiast jest przekonany, Īe rzeczywistoĞü spoáeczna nie ma charakteru systemowego, lecz kompleksowy, modularny i meandryczny. KompleksowoĞü powoduje, Īe nie da siĊ programowaü rozwoju, ale moĪna go modulowaü, czyli pobudzaü okreĞlone wspóázaleĪnoĞci, by móc ksztaátowaü przyszáy poĪądany stan rzeczy- wistoĞci spoáecznej. CyrkularnoĞü przejawia siĊ natomiast w meandrycznej naturze zjawisk spoáecznych zachodzących w miarĊ upáywu czasu. Nikt nie jest w stanie zrozumieü i zinterpretowaü wszystkich tych meandrów, tym bardziej Īe wraz z upáywem czasu rzeczywistoĞü spoáeczna powiĊksza siĊ i komplikuje.
NaleĪy zatem staraü siĊ zrozumieü cyrkularnoĞü rzeczywistoĞci spoáecznej, by móc dostrzec jej przejawy i formy sprzyjające podtrzymywaniu rozwoju.
W przeciwnym razie narastają przesáanki nasilające moĪliwoĞü wystąpienia zjawisk spoáecznie niepoĪądanych. W poprzednich wiekach byáy to w Europie gáównie wojny i rewolucje, obecnie mogą to byü poza nimi ekstremalne wydarzenia pogodowe, migracje i ataki terrorystyczne na wielką skalĊ itp.
NiĪej w rozdziale przedstawiono zatem dwojakiego rodzaju poglądy na cyrkularnoĞci zjawisk spoáecznych zachodzące w miarĊ upáywu czasu i wska- zano na moĪliwoĞci oraz ograniczenia formowania na ich podstawie projekcji.
N. Howe i W. Strauss [1992], analizując historiĊ Stanów Zjednoczonych i Anglii dostrzegli w ostatnich czterystu latach cztery kompletne cykle zmian cech charakteryzujących kolejne pokolenia ludzi, piąty cykl natomiast dobiega obecnie koĔca. RóĪne cechy charakteryzujące poszczególne pokolenia, skáada- jące siĊ na kaĪdy z tych cykli, róĪnicowaáy postawy ludzkie, te zaĞ wywieraáy wpáyw na rodzaj, skalĊ i zakres podejmowanych dziaáaĔ kulturowych, gospo- darczych, politycznych i innych.
Cytowani autorzy podjĊli starania, by udowodniü, Īe ich ustalenia odno- szą siĊ równieĪ do krajów: Europy Zachodniej i ĝrodkowo-Wschodniej oraz do bardziej rozwiniĊtych krajów azjatyckich.
Pokolenie obejmuje ludzi urodzonych w czasie kolejnych okoáo dwu-
dziestu lat, licząc od narodzin pierwszych osób do przyjĞcia na Ğwiat pierwszego
dziecka z rodziców tego pokolenia. Ludzie ci, Īyjąc w podobnym kulturowym
i historycznym Ğrodowisku, mają podobne doĞwiadczenia, podobnie rozwiązują
swoje problemy i mają podobne perspektywy Īyciowe. Pokolenia oddzielają od
siebie wydarzenia o znaczeniu ogólnokrajowym lub Ğwiatowym, przeĪyte emo- cjonalnie i powszechnie. Zwane są one punktami zwrotnymi, poniewaĪ panujące wtedy warunki wywierają wpáyw na zmianĊ mentalnoĞci osób wspóáczesnych.
Punkty zwrotne nie wystĊpują regularnie i jest to przyczyną, Īe czas ksztaáto- wania siĊ pokolenia moĪe byü róĪny od czasu Ğredniego. Punkty zwrotne mają poza tym róĪną siáĊ oddziaáywania, poniewaĪ róĪny jest udziaá osób prze- Īywających emocjonalnie ich skutki.
Na cykl pokoleniowy (saeculum) skáadają siĊ cztery fazy: wzlotu, przebu- dzenia (kontestacji), rozprĊĪenia (dezintegracji) i kryzysu spoáecznego. Tej osta- tniej fazy nie naleĪy oczywiĞcie myliü z etapem kryzysu bĊdącego czĊĞcią cykli gospodarczych. W cyklu pokoleniowym przedmiotem uwagi są bowiem nie tylko zjawiska gospodarcze, lecz równieĪ inne zjawiska natury spoáecznej.
W kaĪdej z tych faz kontaktują siĊ osoby z trzech pokoleĔ ludzi dorosáych:
máodych-dorosáych liczących 20-41 1at, w wieku Ğrednim wynoszącym 42-62 lat oraz tych liczących 63 lata i wiĊcej [Strauss, Howe 2007].
W pierwszej fazie kaĪdego saeculum dominują postawy prospoáeczne,
równieĪ obywatelskie, w drugiej istniejący porządek spoáeczny jest kontestowa-
ny, w kolejnej fazie – dezintegracji duĪą czĊĞü spoáecznoĞci cechuje nastawienie
indywidualistyczne [Leggewie, Weltzer 2012] bądĨ wąsko grupowe, a zjawisku
temu towarzyszy sáabniĊcie instytucji spoáecznych. Powoduje to, Īe w czwartej
i ostatniej fazie cyklu roĞnie udziaá osób, które czują siĊ zagubione [Mirkowska
2017], co powoduje wĞród nich wzrost „… popytu na liderów…”. Ukierunko-
wują oni róĪnorako swoich zwolenników, a w wyniku sporów zaczynają wyáa-
niaü siĊ zarysy fazy wzlotu nastĊpnego saeculum. Nie jest to jednak proces pro-
sty. Wedáug J. Haidta [2014] ludzi cechuje postawa opiekuĔcza (zajmowanie siĊ
dzieümi, osobami chorymi i poszkodowanymi) i poczucie sprawiedliwoĞci. Ale
tylko czĊĞü z nich jest ciekawa Ğwiata, ma umysá czerpiący przyjemnoĞci z wol-
noĞci, nowoĞci, zmiennoĞci oraz róĪnorodnoĞci i tacy mają zazwyczaj poglądy
liberalne, chociaĪ nie jest to przesądzone. Drugą czĊĞü spoáecznoĞci natomiast
tworzą osoby o postawie konserwatywnej. Są one zazwyczaj gorzej wyeduko-
wane, boją siĊ zmian i nowoĞci. Ludzie ci są zapatrzeni w przeszáoĞü, bo to daje
im poczucie pewnoĞci. Są zarazem religijni i ulegają autorytetom. Podziaáy spo-
áeczne na liberaáów i konserwatystów są zatem gáĊbokie, poniewaĪ mają naturĊ
etyczną i po czĊĞci uwarunkowania genetyczne. Co wiĊcej, wiĊkszoĞü ocen mo-
ralnych dokonywanych przez tych drugich ma charakter intuicyjny, wiĊc dopie-
ro po sformuáowaniu oceny szukają argumentów, Īe to oni mają racjĊ. JeĞli je
znajdą, nabierają przekonania, Īe druga strona jest „Ğlepa na prawdĊ”. W spo-
rach zatem trudno o rozsądek. Jest to przyczyną, Īe rozstrzygniĊcia zachodzące
w fazie kryzysu spoáecznego mogą mieü naturĊ bardziej dramatyczną niĪ tylko debaty i spory, a mogą one nawet przyjąü formĊ konfliktu zbrojnego.
Przedstawiona struktura saeculum tworzy wykáadniĊ do sporządzania projekcji zachowaĔ pokoleniowych na przyszáoĞü. Od punktu zwrotnego w 2008 roku Īyjemy w fazie kryzysu spoáecznego bĊdącego czĊĞcią cyklu pokolenio- wego – saeculum, który zacząá siĊ w 1946 roku. MoĪna zatem oczekiwaü, Īe faza ta zakoĔczy siĊ za niespeána 10 lat, to jest mniej wiĊcej w czasie, kiedy dobiegnie koĔca nastĊpna unijna perspektywa finansowa. Wtedy teĪ zacznie siĊ kolejne saeculum.
Wedáug cytowanego wczeĞniej I. Wallersteina [2007] obecny najwiĊkszy konflikt spoáeczny Ğwiata rozgrywa siĊ na osi – neoliberalny i elitarny „duch Davos” a ruch alterglobalistyczny, którego zwolennicy poszukują systemowych alternatyw w formie instytucji demokratycznych i egalitarnych, jak choüby glo- balizacja praw czáowieka wyraĪająca siĊ w podniesieniu standardów zatrud- nienia, a takĪe praw kobiet i mniejszoĞci. A jakie wartoĞci w tym Ğwietle wniesie pokolenie wstĊpujące w czynne Īycie spoáeczne?
Brakuje krajowych i europejskich badaĔ cech charakteryzujących wiĊk- szoĞü osób z pokolenia wstĊpującego obecnie w czynne Īycie spoáeczne.
W Stanach Zjednoczonych natomiast pokolenie to, zwane millenialsami (ludzie urodzeni od poáowy lat osiemdziesiątych ubiegáego wieku do 2008 roku), charakteryzuje powszechne wykorzystywanie innowacyjnych technologii infor- matycznych w Īyciu codziennym, roszczeniowoĞü wobec paĔstwa i praco- dawców oraz poszukiwanie autorytetów wĞród ludzi starszych, choü nie zawsze towarzyszy temu postawa szacunku. Millenialsi chĊtnie mieszkają razem z ro- dzicami, by mogli im pomagaü w wychowaniu dzieci. Stronią od ryzyka i kon- centrują siĊ na dziaáaniach wspólnych [Mirkowska 2017]. Szeroko uĞwia- domione zagroĪenie páynące z niekorzystnych zmian klimatu moĪe umocniü te prospoáeczne postawy.
Obserwowany szybki przepáyw nowych idei ponad granicami paĔstw skáania do sformuáowania opinii, Īe polscy millenialsi równieĪ zaczynają wnosiü wkáad do wspólnego Īycia obywateli naszego kraju, a takie postawy bĊdą mieü rosnący udziaá. Z przyczyn naturalnych zanika bowiem udziaá osób starszych z postawami indywidualistycznymi i wąsko grupowymi.
Wspomniana wyĪej rewolucja informatyczna mieü bĊdzie nie tylko
korzyĞci, ale takĪe stronĊ drugą. ZáoĪy siĊ na nią analfabetyzm cyfryzacyjny
[Castells 2007], który pozbawi takie osoby „…szans na wytwarzanie i konsu-
mowanie zasobooszczĊdnych dóbr”, a takĪe indywidualizacja Īycia spoáecznego
(dominacja kontaktów spoáecznych poprzez gadĪety elektroniczne) [WoĨniak
2010]. Nie potrafimy obecnie ustaliü skutków spoáecznych tych zjawisk.
Autorem drugiego analizowanego opracowania nawiązującego do cyk- licznoĞci zjawisk spoáecznych jest M. Kowalski [2016]. Korzystając z opra- cowaĔ autorów krajowych i zagranicznych oraz prowadząc wáasne badania, doszedá do wniosku, Īe przyczyną zaistnienia kolejnych cykli są poáączone skutki nagáej i nieprzewidzianej presji wydarzeĔ politycznych z nieuchronnym zastĊpowaniem ludzi starszych przez ludzi wchodzących w Īycie dorosáe.
Zdaniem cytowanego autora, zmiana opinii podzielanych w kwestiach spo- áecznych nastĊpuje wtedy, kiedy wiĊkszoĞü dorosáych jest zbyt máoda, aby pamiĊtaü doĞwiadczenia ksztaátujące ludzi starszych. Moment ten zwany przesileniem dzieli 30-40 lat od poprzedniego analogicznego wydarzenia. Do dalszej analizy M. Kowalski przyjąá jednak modelowo, Īe:
Ɣ cykl pokoleniowy trwa Ğrednio 36 lat, poniewaĪ wielkoĞü ta nawiązuje do Ğredniej róĪnicy wieku miĊdzy pokoleniami rodziców i dzieci;
Ɣ efektem przesilenia jest kulminacja, czyli wybory dokonujące przeáomu w paĔstwach demokratycznych, oraz rozruchy spoáeczne i wojny w paĔstwach autorytarnych. Wydarzenie to poprzedza 18 lat, w czasie których wĞród osób dorosáych narastają nowe tendencje, a po kulminacji w czasie nastĊpnych osiemnastu lat „… uciera siĊ kompromis miĊdzy starym i nowym”;
Ɣ punktem odniesienia modelowej periodyzacji cykli jest 1980 rok, poniewaĪ nastąpiáa wtedy synchronizacja przeáomowych wydarzeĔ politycznych w wielu krajach.
Na powyĪszej M. Kowalski ustaliá, Īe pierwszy cykl pokoleniowy obej- mujący caáą EuropĊ trwaá w latach Rewolucji Francuskiej oraz wojen napoleoĔ- skich (lata 1782-1818). Okres ten zapoczątkowaá czasy nowoĪytne, w których cytowany autor dopatrzyá siĊ piĊciu kolejnych peánych cykli i poddaá je analizie.
Cytowany autor odwoáaá siĊ poza tym do ustaleĔ N. Daviesa o duĪej zbieĪnoĞci dat wydarzeĔ natury militarnej w Polsce i w USA, a takĪe do obserwacji antropologów, Īe w plemieniu Kikuju w Kenii co 30-40 lat nastĊpuje zmiana grupy rządzących osób. Pozwoliáo mu to (nie moĪna wykluczyü, Īe przedwczeĞ- nie) sformuáowaü opiniĊ, Īe dokonane ustalenia mają charakter uniwersalny.
Wedáug cytowanego autora obecny, szósty, cykl pokoleniowy zostaá zapoczątkowany w 1998 roku i w czasie jego trwania, analogicznie jak w po- przednich europejskich cyklach pokoleniowych, krystalizują siĊ nowe rozwiąza- nia terytorialne i polityczno-ustrojowe oraz nowy ukáad stosunków miĊdzynarodowych.
MoĪna na tej podstawie stwierdziü, Īe projekcja ta juĪ siĊ speániáa. W cza-
sie dotychczasowego dwudziestoletniego trwania bieĪącego cyklu pokolenio-
wego miaáa bowiem na Ukrainie miejsce tak zwana rewolucja pomaraĔczowa,
nastąpiáa aneksja Krymu przez RosjĊ i trwa rosyjsko-ukraiĔska wojna w rejonie
Donbasu. W krajach islamskich poáoĪonych nad Morzem ĝródziemnym zaist- niaáa tak zwana „arabska wiosna”, powstaáo i upadáo paĔstwo ISIS, oraz trwa wojna domowa w Syrii. Szeregi Unii opuĞciáa Anglia i nie jest jasna przyszáoĞü dalszych kontaktów gospodarczych ugrupowania unijnego z tym krajem, podobnie jak ze Stanami Zjednoczonymi.
Kulminacja bieĪącego cyklu pokoleniowego zaszáa w 2016 roku, a to informuje, Īe do koĔca cyklu pozostaáo jeszcze szesnaĞcie lat. W tym okresie zakres i nasilenie siĊ wydarzeĔ sugerowanych przez cytowanego autora moĪe powiĊkszyü siĊ. Projekcja wydarzeĔ spoáecznych wynikająca z analizowanego opracowania jest wiĊc nie doĞü konkretna. Nie moĪna bowiem wskazaü, czy wydarzenia te mają równomierny rozkáad w czasie trwania cyklu, czy teĪ koncentrują siĊ w jakimĞ jego fragmencie. MoĪna jednak sformuáowaü opiniĊ, Īe wydarzenia sugerowane przez M. Kowalskiego mają duĪe znaczenie ogólnospoáeczne. Nawet jeĞli wystąpią na obrzeĪach Europy, lub poza nią, to ich skutki bĊdą odczuwalne w krajach unijnych, a wiĊc równieĪ w Polsce.
Podsumowanie i wnioski
Podejmując próbĊ nakreĞlenia warunków, w jakich bĊdą funkcjonowaü krajowe gospodarstwa rolne pod koniec najbliĪszego dziesiĊciolecia zwrócono uwagĊ na skutki zmian dwojakiego rodzaju, jakie notuje siĊ w Europie od okoáo dwu wieków, to jest na zmiany klimatu i uwarunkowania spoáeczno-polityczno- -kulturowe Īycia gospodarczego. Wykorzystano do tego celu wybrane najnowsze pozycje literatury naukowej.
Jest doĞü prawdopodobne, Īe bliski jest moment pojawienia siĊ niskoemisyjnych technologii pozyskiwania energii elektrycznej nie droĪszej od tej pozyskiwanej z surowców kopalnych. Jej wdraĪanie bĊdzie jednak trwaü przez kilka kolejnych dziesiĊcioleci, wiĊc niekorzystne zmiany klimatu bĊdą z pewnoĞcią postĊpowaü w najbliĪszym dziesiĊcioleciu.
Skutki zmian klimatu dostrzec moĪna w caáej Europie. NajwiĊksze zainteresowanie budzą susze nasilające siĊ w okresie wegetacji roĞlin, gáównie w poáudniowej i Ğrodkowej czĊĞci kontynentu, w tym takĪe w Polsce.
Szczególnie duĪe nasilenie susz odnotowano na okoáo 1/3 powierzchni naszego
kraju, w jego Ğrodkowo-zachodniej czĊĞci. Ich skutki są najbardziej dokuczliwe
w gospodarstwach z glebami jakoĞci poniĪej Ğredniej, które nie stosują
nawoĪenia organicznego lub stosują je w niedostatecznej iloĞci. To ostatnie
zjawisko narasta, poniewaĪ roĞnie udziaá gospodarstw bez produkcji zwierzĊcej,
a ostatnio udziaá ten wynosi okoáo 48%. Bardzo ograniczone jest nawadnianie
upraw. Obejmuje ono 0,5% powierzchni uĪytków rolnych, podczas gdy Ğrednia
Ğwiatowa wynosi 18%. Gáówną tego przyczyną jest niedostatek lub záy stan
urządzeĔ powstrzymujących bezproduktywny spáyw wody rzekami do Baátyku okoáo 38% áącznych Ğrednich rocznych jej zasobów.
Susze w okresach wegetacji roĞlin to tylko czĊĞü skutków zmian klimatycznych. Problemem stają siĊ nie tylko huragany bĊdące przyczyną niszczenia zabudowaĔ i urządzeĔ infrastrukturalnych oraz powstawania wiatro- áomów w lasach, ale takĪe rzadkie, lecz niekiedy bardzo intensywne opady w okresach zimowych i letnich, skutkujące lokalnymi powodziami oraz osuwiskami gruntu na terenach o duĪych skáonach. Pojawiáy siĊ nieznane dotąd choroby, czego ewidentnym przykáadem jest afrykaĔski pomór ĞwiĔ.
Projekcje sporządzane przez klimatologów wskazują, Īe zmiany klimatu dotkną Europy w sposób swoisty. BĊdzie postĊpowaü wzrost opadów i áago- dzenie temperatur w okresach zimowych na póánocy oraz póánocnym wschodzie kontynentu i pogáĊbianie siĊ niedostatku opadów w poáudniowej jego czĊĞci.
Opady w Ğrodkowej czĊĞci kontynentu bĊdą rosáy natomiast w okresach zimowych i w mniejszym stopniu w czasie wiosen oraz jesieni. W okresach letnich najbardziej prawdopodobne jest nasilone wystĊpowanie opadów intensywnych, nawet gdy zmaleje poziom opadów caáorocznych. Nie moĪna zatem wykluczyü zapoczątkowania procesu zmian struktury produkcji rolniczej, szczególnie w czĊĞci póánocnej i poáudniowej kontynentu.
W Ğrodkowej czĊĞci Europy, a wiĊc równieĪ w Polsce, rosnąü bĊdzie czĊstotliwoĞü wystĊpowania zjawisk ekstremalnych: susz, intensywnie wieją- cych wiatrów oraz intensywnych opadów w okresach zimowych. Wzrosną zatem koszty gromadzenia wody do nawadniania upraw; konserwacji i wzmac- niania zapór wodnych, obwaáowaĔ rzek i innych budowli oraz urządzeĔ, które bĊdą zapobiegaü powodziom, a takĪe koszty odbudowy zniszczeĔ: zabudowaĔ, sieci energetycznych, fragmentów dróg, mostów i innych. BĊdący w koĔcowej fazie przygotowaĔ projekt uelastycznienia wspólnej polityki rolnej i polityki dotyczącej obszarów wiejskich na lata 2021-2027 tworzy jednak istotną przesáankĊ umoĪliwiającą ustalenie polityki adekwatnej do specyfiki naszego kraju. Znaczenia nabiorą dziaáania poprawiające retencjĊ wody, docenione zos- tanie znaczenie nawoĪenia organicznego itp. Ryzyko powodowane inwazjami nieznanych dotąd chorób i szkodników wymusi nowy, bardziej rygorystyczny sposób organizowania produkcji rolniczej. Nacisk poáoĪony zostanie poza tym na wdraĪaniu organizacji gospodarstw i technologii produkcji rolniczej ograni- czającej emisjĊ gazów cieplarnianych.
NaleĪy dodaü, Īe przedstawione projekcje zmian klimatu i skutków tych
zmian mogą ulec korekcie. Obecne modele komputerowe uĪyte do ich
okreĞlenia nie doĞü precyzyjnie uwzglĊdniają bowiem fizykĊ chmur i zjawiska
biologiczne zachodzące w wodach otwartych (oceanicznych, morskich,
jeziornych itd.) w sytuacji wzrostu Ğredniej temperatury powietrza. Są jednak przesáanki wskazujące, Īe korekty te bĊdą niewielkie w najbliĪszych latach.
Druga czĊĞü rozdziaáu wskazuje na uwarunkowania wystĊpowania szeroko rozumianych zjawisk spoáecznych w czasie najbliĪszego dziesiĊciolecia.
Wykorzystane zostaáo w tym celu dwa opracowania nawiązujące do cykli pokoleniowych. Pokolenie obejmuje ludzi urodzonych w czasie kolejnych okoáo dwudziestu lat, licząc od narodzin pierwszych osób do przyjĞcia na Ğwiat pierwszego dziecka rodziców z tego pokolenia. Ludzie ci, Īyjąc w podobnym kulturowym i historycznym Ğrodowisku, mają podobne doĞwiadczenia, podobnie rozwiązują swoje problemy i mają podobne perspektywy Īyciowe.
Pokolenia oddzielają od siebie wydarzenia róĪnej natury o znaczeniu ogólnokrajowym lub Ğwiatowym, których skutki zostaáy przeĪyte emocjonalnie i powszechnie. Wydarzenia te zwane są punktami zwrotnymi, poniewaĪ zmieniają mentalnoĞü osób im wspóáczesnych, gáównie máodszych. W obu cytowanych opracowaniach uĪyto jednak odrĊbnych metod i wykorzystano róĪne zestawy dokumentacji empirycznej, a ich autorzy podkreĞlają, Īe ich ustalenia mają charakter uniwersalny. Opracowania te prowadzą do kilku ustaleĔ.
Ɣ Jedna z przedstawionych analiz wykazaáa, Īe wspóáistnieniu dwu kolejnych pokoleĔ, wstĊpującemu i dominującemu, trwającemu 30-40 lat, towarzyszą od ponad dwustu lat w róĪnych miejscach Ğwiata zmiany terytorialne i polityczno- -ustrojowe oraz tworzenie nowych ukáadów stosunków miĊdzynarodowych.
Obecny taki cykl, polegający na wspóáistnieniu dwu kolejnych pokoleĔ, zostaá zapoczątkowany w ostatnich latach XX wieku i od owej pory w Europie oraz na innych kontynentach wydarzenia takie miaáy miejsce. Nastąpiá zabór czĊĞci ziem paĔstwa na wschodnich rubieĪach Europy, trwa wojna miĊdzy zaborcą tych ziem a krajem poszkodowanym, a na Bliskim Wschodzie powstaáo i zanikáo wojownicze paĔstwo islamskie oraz trwa dáugoletnia wojna domowa w jednym z krajów tego obszaru. Nastąpiáo poszerzenie Unii Europejskiej o kilkanaĞcie nowych paĔstw oraz wyjĞcie jednego z paĔstw czáonkowskich z tego ugrupowania. Mimo to nie moĪna wykluczyü, Īe w dalszej czĊĞci cyklu nie wystąpią zmiany podobnego rodzaju.
NaleĪy dodaü, Īe wskazane wyĪej wydarzenia wywaráy i wywierają
wpáyw nie tylko na sytuacjĊ spoáeczną krajów bĊdących ich bezpoĞrednimi
uczestnikami, ale takĪe na kraje trzecie. Powstanie wojowniczego paĔstwa
islamskiego na Bliskim Wschodzie wzmogáo na przykáad akty terroru w krajach
Zachodniej Europy, a trwająca wojna domowa w kraju poáoĪonym w tej samej
czĊĞci Azji nasiliáa zjawisko imigracji do krajów zachodniej czĊĞci ugrupowania
unijnego. Charakteryzowane wydarzenia nie wywaráy natomiast ujemnego
wpáywu na produkcjĊ rolniczą i produkcjĊ ĪywnoĞci w Unii Europejskiej. Unia
jako caáoĞü jest liczącym siĊ w Ğwiecie eksporterem netto produktów rolno- -ĪywnoĞciowych, a Polska ma w tym od 2003 roku udziaá rosnący.
Ɣ Na kolejny schemat myĞlenia kategoriami cyklu spoáecznego skáadają siĊ cztery fazy zmian pokoleniowych. W kaĪdej z tych faz Īyją obok siebie trzy pokolenia ludzi dorosáych liczących 21-41 lat, 42-62 lata i starszych. Obecnie Īyjemy w fazie cyklu pokoleniowego zwanej kryzysem spoáecznym. FazĊ zapoczątkowaá ostatni kryzys gospodarczy i bĊdzie ona trwaáa zapewne do koĔcowych lat nastĊpnej dekady. W poprzedniej fazie, zwanej okresem dez- integracji, dominowaáy postawy indywidualistyczne oraz wąsko grupowe i pos- tĊpowaáo osáabianie wielu instytucji, wiĊc duĪa czĊĞü osób z pokolenia wchodzącego w Īycie dorosáe podziela troskĊ o przyszáoĞü kraju i chĊtnie podejmuje konstruktywne dziaáania wspólne. Ludzie tego pokolenia stronią od ryzyka i charakteryzuje ich roszczeniowoĞü wobec paĔstwa i pracodawców.
Poszukują autorytetów wĞród ludzi starszych, choü nie zawsze towarzyszy temu postawa szacunku. Poza tym wykorzystują powszechnie w Īyciu codziennym innowacyjne technologie informatyczne.
MoĪna na powyĪszej podstawie wnosiü, Īe w gospodarce, a w tym w rol- nictwie, bĊdzie nasilaü siĊ wykorzystywanie technologii informatycznych umoĪ- liwiających rozwijanie zasobooszczĊdnych kierunków i sposobów prowadzenia produkcji rolniczej. Najprawdopodobniej nie bĊdą to tylko grupowe formy gospodarowania.
Ɣ WyjaĞnienia wymaga kwestia powiązaĔ wystĊpujących miĊdzy oboma przytoczonymi sposobami analizy zjawisk spoáecznych, to jest miĊdzy cyklem dwupokoleniowym i czteropokoleniowym.
Reasumując moĪna stwierdziü, Īe w najbliĪszych dwu latach niezbĊdny bĊdzie duĪy wysiáek polegający na przygotowaniu planu polskiej polityki rolnej i polityki odnoszącej siĊ do obszarów wiejskich w nawiązaniu do ramowych ustaleĔ ogólnounijnych i specyficznych uwarunkowaĔ naszego kraju, wáącznie z ambicjami osób zamieszkujących obszary wiejskie.
W dziesiĊciu najbliĪszych latach natomiast:
- róĪny bĊdzie zasiĊg i natĊĪenie zmian klimatu na obszarze Unii Europejskiej, wiĊc rosnąü bĊdzie pozycja tego ugrupowania jako redystrybutora dochodów producentów rolnych i wydatków budĪetowych miĊdzy poszczególnymi krajami czáonkowskimi, a moĪe nawet regionami;
- zmiany klimatu wymuszą wiĊksze niĪ obecnie wydatki polskiego rządu na
dziaáania ograniczające negatywne ich skutki oraz na usuwanie szkód
powstających w ich wyniku, a zarazem zmiany struktury wydatków budĪe-
towych z uwagi na celowoĞü podejmowania dziaáaĔ profilaktycznych;
- nie moĪna wykluczyü zaistnienia zmian terytorialnych i polityczno- -ustrojowych zachodzących na Ğwiecie oraz tworzenia nowych ukáadów stosun- ków miĊdzynarodowych. JeĞli zaistnieją, wywrą wpáyw na sytuacjĊ spoáeczną paĔstw unijnych, ale nie umniejszą gospodarczego znaczenia produkcji ĪywnoĞci, a w tym produkcji rolniczej;
- w rolnictwie, podobnie jak w caáej gospodarce, bĊdzie nasilaü siĊ wyko- rzystywanie technologii informatycznych umoĪliwiających rozwijanie zasobo- oszczĊdnych (oszczĊdzających ziemiĊ, nakáady pracy, czystą wodĊ i Ğrodki produkcji wytwarzane z surowców nieodnawialnych itd.) kierunków i sposobów prowadzenia produkcji rolniczej;
- w zasiĊgu producentów rolnych są dziaáania ograniczające niektóre negatywne skutki zmian klimatu oraz dziaáania pomniejszające negatywny wpáyw produkcji rolniczej na zmiany klimatu i bĊdą one wykorzystywane.
Literatura
