Uwagi wstĊpne
WielkoĞü jest waĪną cechą róĪnicującą gospodarstwa rolne. Te maáe mają niewielkie zasoby ziemi i zazwyczaj brak wolnego kapitaáu, lecz charakteryzują je najwiĊksze nakáady pracy na jednostkĊ powierzchni uĪytkowanych gruntów.
Skáada siĊ to na maáą produktywnoĞü pracy, to zaĞ skutkuje dochodami w przeliczeniu na jednostkĊ nakáadu tego czynnika produkcji mniejszymi nawet od Ğredniej stawki wynagrodzenia pracowników najemnych w rolnictwie [Abramczuki in. 2016]. W rezultacie posiadacze maáych gospodarstw rolnych wykazują ograniczone zainteresowanie wzrostem i rozwojem swoich gos-podarstw, a Ĩródeá dochodu szukają, pracując poza posiadanym gospodarstwem, równieĪ w sąsiednich gospodarstwach rolnych. W literaturze tematu moĪna wiĊc spotkaü opiniĊ o schyákowoĞci tych gospodarstw [Wojewodzic 2010], oraz o káopotach, jakie mają ich posiadacze ze znalezieniem nastĊpcy [Dudek 2013].
Powoduje to, Īe czĊĞü gospodarstw maáych zanika corocznie od dziesiĊcioleci, jednak niewielka czĊĞü innych podejmuje dziaáania, które przynoszą wzrost wartoĞci produkcji rolniczej w stopniu zapewniającym przejĞcie do grupy gospodarstw rolnych Ğredniej wielkoĞci. WaĪną przesáanką sprzyjającą uru-chomieniu takich dziaáaĔ są dopáaty do gospodarstwa w ramach realizowanej polityki rolnej, poprawa koniunktury oraz ewentualnie inne czynniki.
Gospodarstwa Ğredniej wielkoĞci oddzielają te, których liczba maleje od tych, których liczba roĞnie, albo inaczej wyznaczają granicĊ dzielącą gos-podarstwa maáe od duĪych. Liczba gospodarstw tej poĞredniej grupy ulega niewielkim zmianom z roku na rok, a to oznacza, Īe liczba maáych, ale aktyw-nych gospodarczo tych, które ją zasilają, jest bliska liczbie tych, które podjĊáy skuteczne dziaáania zapewniające przejĞcie do grupy gospodarstw duĪych [Abramczuk 2017].
W gospodarstwach Ğredniej wielkoĞci dochód rolniczy przeliczony na godzinĊ pracy we wáasnym gospodarstwie jest wiĊkszy od opáaty pracy robotnika najemnego rolnictwie, ale mniejszy od opáaty parytetowej. Niecelowe jest zatem podejmowanie pracy zarobkowej w innych gospodarstwach rolnych, a w innych podmiotach tylko wtedy, jeĞli stawka wynagrodzenia jest wiĊksza od róĪnicy dochodu z godziny czasu pracy wáasnej w posiadanym gospodarstwie i przypadającej na nią czĊĞci kosztów dojazdu do pracy. Zasadne jest teĪ powiĊkszanie wartoĞci produkcji w stopniu zapewniającym przejĞcie
gospo-darstwa do grupy duĪych. Gospogospo-darstwa duĪe pozwalają bowiem uzyskiwaü dochody zbliĪone do parytetowej opáaty pracy wáasnej w posiadanym gosdarstwie, lub przekraczające tĊ granicĊ oraz Ğrodki na modernizacjĊ i po-wiĊkszanie jego majątku produkcyjnego. Tworzy to przesáanki dáugiego czasu trwania takich podmiotów gospodarczych.
Z tabeli 1 wynika, Īe granica oddzielająca gospodarstwa duĪe od Ğrednich znajdowaáa siĊ w Polsce w latach 2010-2016 na styku grup wielkoĞciowych 15- -20 i 20-50 ha uĪytków rolnych. Interpolacja stosownych danych zaczerpniĊtych z opracowaĔ GUS [Charakterystyka 2017] pozwoliáa ustaliü, Īe granicą tą byáa Ğrednia powierzchnia uĪytków rolnych mieszcząca siĊ w graniach 28-29 ha uĪytków rolnych. W dalszej czĊĞci rozdziaáu przyjĊto jednak granicĊ 30 ha tych uĪytków, poniewaĪ obowiązuje ona w Eurostacie.
Tabela 1. Zmiany liczby krajowych gospodarstw rolnych o powierzchni powyĪej 1 ha uĪytków rolnych w latach 2010-2016
Lata
Gospodarstwa o powierzchni uĪytków rolnych w ha
Ogóáem z tego:
1-2 2-3 3-5 5-10 10-15 15-20 20-50 50 Liczba w tysiącach
2010 1509,1 300,6 213,3 276,5 346,3 151,5 72,0 97,0 27,0 2016 1410,7 271,2 201,7 264,2 309,9 137,3 66,9 102,0 34,7
2010 = 100
2016 93,5 90,2 94,6 95,6 89,5 60,6 92,9 105,1 128,2 ħródáo: Ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowania [Charakterystyka… 2017, str. 61].
W rozdziale poddano analizie zmiany produktywnoĞci pracy zachodzące w latach 2005-2016 w duĪych polskich gospodarstwach rolnych na tle analogicznych danych pochodzących z gospodarstw innych wybranych krajów Unii Europejskiej. Celem analizy jest udzielenie odpowiedzi dotyczących dwu kwestii. Pierwsza o moĪliwoĞü zmniejszania róĪnic dzielących produktywnoĞü w duĪych gospodarstwach rolnych w Polsce od produktywnoĞci duĪych gospodarstw w krajach tzw. starej Unii (UE-15). Druga natomiast to stwier-dzenie, czy zmiany zachodzące w Polsce odbiegają od tych zachodzących w duĪych gospodarstwach rolnych w innych krajach postkomunistycznych i ustalenie, na czym polegają ewentualne rozbieĪnoĞci oraz tendencje.
Metoda oceny
Analizowano zmiany sytuacji duĪych gospodarstw rolnych w latach 2005--2016. Byáy to gospodarstwa dysponujące uĪytkami rolnymi o powierzchni 30 ha i wiĊcej. Do realizacji celu posáuĪyáy informacje charakteryzujące zmiany liczby gospodarstw duĪych oraz ich: struktury wielkoĞciowej (wydzielono
podgrupy: 30-49,9 ha, 50-99,9 ha oraz 100 i wiĊcej ha), zasobów ziemi uĪytkowanej rolniczo, ponoszonych nakáadów pracy, a takĪe osiąganej przez gospodarstwa wydajnoĞci pracy oraz roli, jaką w tym zakresie peániáa powierzchnia uĪytków rolnych gospodarstw i produkcja zwierzĊca.
DziaáalnoĞü inna niĪ rolnicza nie byáa brana pod uwagĊ przy obliczeniach wartoĞci produkcji. WydajnoĞü pracy policzono jako iloraz wartoĞci produkcji standardowej (SO – Standard Output), czyli liczonej metodą wspóáczynnikową i nakáadów pracy przeliczonych na osoby peánozatrudnione (AWU – Annual Work Unit). UĪyte przy liczeniu SO wspóáczynniki przeliczeniowe odpowiadają rocznej wartoĞci produkcji okreĞlonej dziaáalnoĞci rolniczej, roĞlinnej i zwie-rzĊcej, pozyskanej z jednego hektara lub od jednego zwierzĊcia w przeciĊtnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych. Wspóáczynniki te wyraĪone są w tysiącach euro i są wielkoĞciami Ğrednimi z piĊciu lat odpowiedniego okresu.
Inwentarz Īywy zostaá natomiast wyraĪony w jednostkach przeliczeniowych LU (LU – Livestock Unit) odpowiadającej masie jednej krowy.
Zmiany wielkoĞci analizowanych cech zmierzono wskaĨnikiem:
WZn = 100 (W1n / W2n – 1) gdzie:
- WZ to wskaĨnik zmiennoĞci cechy n, - W1n to wielkoĞü cechy n w 2016 roku, - W2n to wielkoĞü cechy n w 2005 roku.
WskaĨniki zmiennoĞci policzono dla cech charakteryzujących analizowane gospodarstwa rolne w wybranych krajach unijnych. Poza Polską w ich skáad weszáy kraje znajdujące siĊ na obszarach o zbliĪonej szerokoĞci geograficznej. Zrezygnowano jednak z Irlandii i Wielkiej Brytanii, z uwagi na morski klimat tych krajów. Ostatecznie w analizowanej grupie krajów tzw.
starej Unii (UE-15) znalazáy siĊ: Austria, Belgia, Dania, Holandia i Niemcy, a spoĞród grupy tych przyjĊtych w skáad Unii Europejskiej w 2004 roku – Czechy, Litwa, àotwa, Sáowacja i WĊgry.
NaleĪy podkreĞliü, Īe w Czechach, Litwie, àotwie, Sáowacji i na WĊg-rzech w okresie gospodarki centralnie planowanej nastąpiáy w rolnictwie radykalne zmiany wáasnoĞciowe, które w Polsce przebiegaáy zdecydowanie wol-niej. Powrót do gospodarki rynkowej przebiegaá wiĊc w Polsce inaczej i w od-miennym tempie niĪ w owych piĊciu krajach.
Do obliczeĔ wykorzystano wyniki monitoringu Eurostatu, wedáug stanu z marca 2018 roku. Skorygowano jednak liczbĊ gospodarstw w Polsce w 2005 roku, dopasowując ją do definicji gospodarstwa rolnego obowiązującej w roku 2016.
Zmiany produktywnoĞci pracy i jej przyczyny w latach 2005-2016 Z tabeli 2 wynika, Īe produktywnoĞü pracy w rolnictwie polskim byáa w 2016 roku bardzo bliska tej w rolnictwie litewskim, áotewskim i wĊgierskim.
W rolnictwie sáowackim i czeskim byáa ona natomiast okoáo trzykrotnie wiĊksza, a w krajach tzw. starej Unii (UE-15) wiĊksza co najmniej czterokrotnie, a w Danii nawet trzynastokrotnie. Jest oczywiste, Īe róĪnice te warunkowaáy zróĪnicowanie dochodów uzyskiwanych przez producentów rolnych miĊdzy poszczególnymi krajami.
Tabela 2. ProduktywnoĞü pracy w rolnictwie polskim i w innych wybranych krajach unijnych w 2016 roku a udziaá duĪych gospodarstw rolnych
Kraje
ĝrednia produk-tywnoĞü pracy
w rolnictwie1
Udziaá duĪych gospodarstw rolnych (%) liczony:
powierzchnią
1. ProduktywnoĞü pracy wyraĪona w tys. euro SO w przeliczeniu na osobĊ pracującą w gospodarstwie w peánym wymiarze czasu pracy.
ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie wyników monitoringu Eurostatu zestawione przez Z. Mirkowską wedáug stanu z kwietnia 2018 roku.
Z przytoczonej tabeli wynika zarazem druga cecha wskazująca na unikalnoĞü rolnictwa polskiego. WyróĪniaá go na tle innych najmniejszy udziaá gospodarstw duĪych, i to niezaleĪnie od sposobu liczenia tego wskaĨnika.
Liczby z tabeli 2 wskazują nadto, Īe Ğrednia produktywnoĞü pracy w rolnictwie analizowanych krajów byáa doĞü wyraĨnie skorelowana z udziaáem liczby gospodarstw duĪych w áącznej liczbie gospodarstw. Korelacja miĊdzy udziaáem podgrup duĪych gospodarstw rolnych, wydzielonych wedáug powierzchni posia-danych przez nie uĪytków rolnych, a Ğrednią produktywnoĞcią pracy w rolnic-twie nie przedstawiaáa siĊ jednak prosto. Wskazuje na to tabela 3.
Tabela 3. ProduktywnoĞü pracy1 w gospodarstwach duĪych o róĪnej powierzchni uĪytków rolnych w 2016 roku
Kraje ĝrednia produk-tywnoĞü pracy w rolnictwie
ProduktywnoĞü w procentach produktywnoĞci Ğredniej w gospodarstwach o powierzchni uĪytków rolnych (ha):
30-49,9 50-99,9 100 i wiĊcej
Dania 197,2 50,4 74,2 137,5
Holandia 156,8 105,5 124,3 141,2
Niemcy 94,3 80,1 124,4 144,5
Belgia 70,4 107,9 129,7 227,4
Austria 60,4 138,6 162,2 170,2
Czechy 49,2 58,9 68,5 118,9
Sáowacja 41,4 80,7 121,7 120,0
WĊgry 16,7 130,5 177,2 267,7
àotwa 15,9 84,3 137,1 304,0
Litwa 15,0 144,7 209,3 276,0
Polska 15,2 201,3 282,2 521,7
1. ProduktywnoĞü pracy wyraĪona w tys. euro SO w przeliczeniu na osobĊ pracującą w gos-podarstwie w peánym wymiarze czasu pracy.
ħródáo: jak w tabeli 2.
ProduktywnoĞü pracy w gospodarstwach z powierzchnią uĪytków rolnych 30-49,9 ha byáa wiĊksza od produktywnoĞci Ğredniej w rolnictwie tylko w szeĞciu analizowanych krajach (Holandia, Belgia, Austria, WĊgry, Litwa i Polska), to jest w 54,5% ich ogóáu. W pozostaáych analizowanych krajach (Dania, Niemcy, Czechy, Sáowacja i àotwa) byáa ona mniejsza od produk-tywnoĞci Ğredniej w rolnictwie. Co wiĊcej, analogiczna sytuacja miaáa miejsce w gospodarstwach z uĪytkami rolnymi o powierzchni 50-99,9 ha w dwu krajach tej ostatniej podgrupy, to jest w Danii i Czechach. Z obu tych spostrzeĪeĔ wynika, Īe tylko gospodarstwa dysponujące powierzchnią 100 i wiĊcej ha uĪytków rolnych przyczyniaáy siĊ w kaĪdym z analizowanym krajów do wzrostu Ğredniej produktywnoĞci pracy w rolnictwie.
Liczby z tabeli 4 wskazują, Īe na produktywnoĞü pracy w gospodarstwach z powierzchnią 30-49,9 ha uĪytków rolnych niewielki wpáyw wywieraáa powierzchnia gruntów uĪytkowanych rolniczo, poniewaĪ Ğrednia ich powierz-chnia wahaáa siĊ w niewielkich granicach, bo od 37,9 do 39,4 hektarów.
Z produktywnoĞcią pracy byáa natomiast dodatnio skorelowana produkcja zwierzĊca. W mniejszym stopniu chodziáo o udziaá gospodarstw z inwentarzem Īywym, poniewaĪ w dziewiĊciu krajach (81,8% ogóáu) udziaá ten byá zbliĪony i mieĞciá siĊ w granicach 75,5-80,7%. Znaczenie miaáy natomiast obsada zwierząt (ich pogáowie wyraĪone w jednostkach przeliczeniowych i przeliczone
na jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych) oraz koncentracja stad zwierząt (liczba zwierząt wyraĪona w jednostkach przeliczeniowych) w gospodarstwach z inwentarzem Īywym. Ta druga cecha byáa skorelowana, z tym jednak, Īe ta druga cecha byáa oczywiĞcie skorelowana z pierwszą.
Obsada zwierząt w krajach tzw. starej Unii (UE-15) tylko w Danii byáa niemal identyczna z tą w Polsce. W Austrii i Belgii obsada byáa wiĊksza o 17,9%, a w Niemczech i Holandii wiĊksza odpowiednio o 58,8 i 60,8%.
Obsada zwierząt w polskich gospodarstwach byáa natomiast wiĊksza o co naj-mniej 26,4% od sytuacji w innych krajach postkomunistycznych.
Tabela 4. Charakterystyka wybranych czynników okreĞlających produktywnoĞü pracy1 w gospodarstwach rolnych z powierzchnią 30-49,9 ha uĪytków rolnych
w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej w 2016 roku
Kraje
1. ProduktywnoĞü pracy wyraĪona w tys. euro SO w przeliczeniu na osobĊ pracującą w gospodarstwie w peánym wymiarze czasu pracy.
2. Zatrudnienie liczone w osobach peánozatrudnionych (przeliczeniowych).
3. W przeliczeniu na gospodarstwo z inwentarzem Īywym.
ħródáo: jak w tabeli 2.
WiĊkszoĞü gospodarstw w krajach tak zwanej starej Unii (UE-15) z po-wierzchnią uĪytków rolnych mieszczącą siĊ w granicach 30-49,9 ha prowadziáa zatem produkcjĊ rolniczą, w której duĪe znaczenie miaá chów zwierząt prowa-dzony (w duĪym stopniu bądĨ gáównie) z wykorzystaniem pasz kupowanych.
Rozmiary tej dziaáalnoĞci byáy róĪne w poszczególnych krajach, a jej maksy-malne granice wyznaczaáy moĪliwoĞci racjonalnego wykorzystania produktu ubocznego, jakim byáy nadwyĪki nawozów naturalnych. Liczby
charakte-ryzujące obsadĊ zwierząt w Niemczech i Holandii wskazują natomiast, Īe obsada byáa na tyle duĪa, Īe musiaá istnieü rynek nawozów naturalnych, by uniknąü stosowania dawek nadmiernych, które naruszają reguáy ekologiczne.
Polskie i sáowackie gospodarstwa rolne z powierzchnią uĪytków rolnych 30-49,9 ha wyróĪniaáy siĊ na tle analogicznych gospodarstw z innych krajów postkomunistycznych duĪą obsadą zwierząt, co pozwoliáo im osiągnąü najwiĊk-szą produktywnoĞü pracy w tej grupie krajów.
Nie moĪna oczywiĞcie wykluczyü wpáywu innych czynników na pro-duktywnoĞü pracy w gospodarstwach analizowanych krajów z powierzchnią uĪytków rolnych 30-49,9 ha, a mianowicie udziaáu w powierzchni uĪytków rolnych upraw intensywnych (o duĪych kosztach na jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych) – sadów, winnic, upraw pod osáonami itp.
Relatywnie duĪe zatrudnienie w analizowanych gospodarstwach krajów UE-15 miaáo zapewne przyczynĊ w duĪej koncentracji stad zwierząt. Podobne spostrzeĪenie odnosi siĊ równieĪ do gospodarstw polskich.
Tabela 5 zawiera liczby charakteryzujące gospodarstwa rolne w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej z uĪytkami rolnymi o powierzchni 50--99,9 ha. Gospodarstwa te miaáy w 2016 roku na tle grupy analizowanej wczeĞniej (z powierzchnią 30-49,9 ha uĪytków rolnych):
– wiĊkszą produktywnoĞü pracy,
– wiĊksze i zarazem maáo zróĪnicowane Ğrednie powierzchnie uĪytków rolnych, – zbliĪony udziaá gospodarstw z inwentarzem Īywym,
– mniejsze zatrudnienie w przeliczeniu na jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych,
– wiĊkszą obsadĊ zwierząt (liczbĊ zwierząt wyraĪoną w jednostkach przelicze-niowych przypadającą na 1 hektar powierzchni uĪytków rolnych) w gospo-darstwach z inwentarzem Īywym w siedmiu na jedenaĞcie analizowanych krajów.
ProduktywnoĞü pracy w gospodarstwach krajów tzw. starej Unii (UE-15) z powierzchnią uĪytków rolnych 50-99,9 ha byáa wiĊksza co najmniej o 81,2%
od tej w gospodarstwach krajów, które zyskaáy czáonkostwo Unii w 2004 roku, podczas gdy w gospodarstwach z powierzchnią uĪytków rolnych 30-49,9 ha analogiczny wskaĨnik byá wiĊkszy o 175,4%. WiĊksze gospodarstwa w krajach róĪniących siĊ staĪem czáonkowskim w Unii Europejskiej dzieliá zatem mniej-szy dystans w produktywnoĞci pracy niĪ gospodarstwa z powierzchnią uĪytków rolnych 30-49,9 ha.
Polskie gospodarstwa z powierzchnią uĪytków rolnych 50-99,9 ha znajdo-waáy siĊ wĞród gospodarstw z krajów postkomunistycznych na drugim miejscu, po Sáowacji.
Tabela 5. Charakterystyka wybranych czynników okreĞlających produktywnoĞü pracy1 w gospodarstwach rolnych z powierzchnią 50-99,9 ha uĪytków rolnych
w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2016 roku
Kraje
1. ProduktywnoĞü pracy wyraĪona w tys. euro SO w przeliczeniu na osobĊ pracującą w gospodarstwie w peánym wymiarze czasu pracy.
2. Zatrudnienie liczone w osobach peánozatrudnionych (przeliczeniowych).
3. W gospodarstwach z chowem inwentarza Īywego.
ħródáo: jak w tabeli 2.
Ostatnią analizowaną grupą wielkoĞciową są gospodarstwa z powierz-chnią uĪytków rolnych 100 i wiĊcej hektarów. Ich liczbową charakterystykĊ zawiera tabela 6.
Gospodarstwa z powierzchnią uĪytków rolnych 100 i wiĊcej ha odróĪ-niaáa w 2016 roku od tych z powierzchnią 50-99,9 ha uĪytków rolnych wiĊksza produktywnoĞü pracy oraz wiĊksze i zarazem zróĪnicowane miĊdzy analizo-wanymi krajami Ğrednie powierzchnie uĪytków rolnych tych gospodarstw.
Mniejsze zatrudnienie w przeliczeniu na jednostkĊ powierzchni uĪytków rolnych byáo natomiast skorelowane (przynajmniej w czĊĞci) z mniejszym udziaáem gospodarstw z inwentarzem Īywym.
Istniaá dystans dzielący produktywnoĞü pracy w gospodarstwach krajów tzw. starej Unii (UE-15) od tej osiąganej w gospodarstwach krajów, które zyskaáy czáonkostwo Unii w 2004 roku, licząc razem z Polską.
ProduktywnoĞü pracy w polskich gospodarstwach z powierzchnią uĪytków 100 i wiĊcej ha byáa najwiĊksza wĞród gospodarstw z krajów postkomunistycznych. Wynosiáa ona poza tym 77,1% wielkoĞci tego wskaĨnika obliczonego dla gospodarstw austriackich, w duĪym stopniu zapewne dlatego, Īe tamte charakteryzowaáy siĊ zbliĪonym udziaáem tych z inwentarzem Īywym i zbliĪoną obsadą zwierząt.
Tabela 6. Charakterystyka wybranych czynników okreĞlających produktywnoĞü pracy1 w gospodarstwach rolnych z powierzchnią 100 i wiĊcej ha uĪytków rolnych w Polsce oraz w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2016 roku
Kraje
1. ProduktywnoĞü pracy wyraĪona w tys. euro SO w przeliczeniu na osobĊ pracującą w gospodarstwie w peánym wymiarze czasu pracy.
2. Zatrudnienie liczone w osobach peánozatrudnionych (przeliczeniowych).
3. W gospodarstwach z inwentarzem Īywym.
ħródáo: jak w tabeli 2.
W koĔcowej czĊĞci rozdziaáu zwrócono uwagĊ na dynamikĊ zmian liczby gospodarstw róĪnej wielkoĞci w analizowanych krajach i w latach 2005-2016.
Podstawą oceny tego zjawiska są liczby z tabeli 7.
Z tabeli wynika, Īe we wszystkich analizowanych krajach miaá miejsce w latach 2005-2016 ubytek liczby gospodarstwach rolnych. WiĊksze natĊĪenie tego zjawiska wystĊpowaáo w krajach postkomunistycznych i miaáo to zapewne związek ze zmianą ustroju spoáeczno-gospodarczego zapoczątkowaną na przeáo-mie dziewiątej i dziesiątej dekady lat ubiegáego wieku.
We wszystkich analizowanych krajach postĊpowaá takĪe ubytek liczby gospodarstw z powierzchnią uĪytków rolnych do 29,9 hektara i w tym przypadku teĪ wiĊksze zmiany ujawniáy siĊ w krajach postkomunistycznych.
Odnotowano natomiast wzrost liczby gospodarstw z 30-49,9 ha uĪytków rolnych aĪ w czterech krajach tej ostatniej grupy (licząc razem z Polską), czyli w 66,7 % ogóáu, podczas gdy w czterech krajach tzw. starej Unii (UE-15), czyli w 80% ogóáu, nastąpiá spadek ich liczby i tylko w jednym kraju wzrosáa liczba analizowanych gospodarstw, ale nieznacznie.
Tabela 7. Zmiany liczby gospodarstw rolnych ogóáem i róĪnej wielkoĞci w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej miĊdzy latami 2005 i 2016
Kraje
WskaĨniki zmian liczby gospodarstw (%) ĝrednio w
kraju
z tego w gospodarstwach z powierzchnią uĪytków rolnych:
1. Podano liczby skorygowane. W ustaleniach Eurostatu byá bowiem báąd, poniewaĪ nie zostaáa wziĊta pod uwagĊ zmiana definicji gospodarstwa rolnego wprowadzona przez GUS w 2013 r., która ograniczyáa wyraĨnie liczbĊ gospodarstw z powierzchnią uĪytków rolnych do 29,9 ha. Skorygowana szacunkowo liczba gospodarstw rolnych ogóáem wynosiáa w 2005 roku 1704 tys. gospodarstw, a nie 2476,5 tys., jak to podaá Eurostat.
ħródáo: jak w tabeli 2.
We wszystkich krajach postkomunistycznych, áącznie z Polską, nastąpiá natomiast wzrost liczby gospodarstw w dwu kolejnych grupach wielkoĞcio-wych, to jest 50-99,9 i 100 oraz wiĊcej ha. Inaczej przedstawiaáa siĊ sytuacja w krajach tzw. starej Unii (UE-15). W dwu krajach tej grupy (40% ogóáu) nastąpiá spadek liczby gospodarstw z 50--99,9 ha uĪytków rolnych, a w jednym kraju (Austria) nawet gospodarstw ze 100 i wiĊcej ha. Przyczyną tej sytuacji byáa zapewne zbyt maáa produktywnoĞü pracy (patrz tabela 6), by dochód z pracy wáasnej w posiadanym gospodarstwie zaspokajaá aspiracje producentów rolnych i czáonków ich rodzin odnoszące siĊ do warunków ich Īycia. Z tabeli 6 wynika poza tym, Īe przyczyną tej sytuacji byáa najprawdopodobniej w Austrii niewielka jak na warunki unijne powierzchnia uĪytków rolnych gospodarstw, bardzo maáy udziaá tych z produkcją zwierzĊcą i niewielkie jej rozmiary.
Podsumowanie i wnioski
Kraje Unii Europejskiej róĪnią siĊ znacznie Ğrednią produktywnoĞci pracy w rolnictwie. W kraju z najmniejszą produktywnoĞcią (Litwa) wynosiáa ona w 2016 roku zaledwie 7,7% poziomu produktywnoĞci w Danii, gdzie byáa najwiĊksza. WielkoĞü charakteryzowanego wskaĨnika byáa doĞü wyraĨnie sko-relowana dodatnio z udziaáem gospodarstw duĪych w áącznej liczbie
gospo-darstw w kaĪdym z analizowanych krajów. Istniaáy jednak od tego wyjątki.
W gospodarstwach piĊciu krajów (Dania, Niemcy, Czechy, Sáowacja i àotwa) z 30-49,9 ha uĪytków rolnych produktywnoĞü ta byáa mniejsza od Ğredniej krajowej. Analogiczna sytuacja istniaáa w dwóch krajach (Dania i Czechy) w gospodarstwach z powierzchnią uĪytków rolnych 50-99,9 ha. Przyczyn tego zjawiska byáo kilka, a mianowicie: duĪy udziaá gospodarstw najwiĊkszych obszarowo, w których Ğrednia powierzchnia uĪytków rolnych mieĞciáa siĊ w przedziale od 152,7 ha do 697,6 ha, oraz wysoki udziaá gospodarstw z chowem zwierząt Īywionych paszami pochodzącymi z zakupu, co pozwalaáo na duĪą obsadĊ zwierząt. Hipotetycznie moĪna dodaü jeszcze jeden czynnik, to jest znaczący udziaá w powierzchni uĪytków rolnych upraw intensywnych, czyli wymagających duĪych nakáadów Ğrodków produkcji i/lub pracy na jednostkĊ powierzchni gruntów uĪytkowanych rolniczo: sadów, upraw warzywnych uprawianych w uprawie polowej i pod osáonami, produkcji grzybów jadalnych, produkcji sadzonek in vitro itd.
Z przeprowadzonej analizy wynika, Īe waĪną przyczyną niewysokiej produktywnoĞci pracy w gospodarstwach krajów postkomunistycznych byáa niewielka obsada zwierząt w gospodarstwach z produkcją zwierzĊcą. Licząc bez Polski, wskaĨnik ten wynosiá od 35,3 do 89,8 sztuki przeliczeniowej na 100 ha uĪytków rolnych, podczas gdy w krajach tak zwanej starej Unii (UE-15) analogiczny wskaĨnik mieĞciá siĊ w granicach od 48,5 do 293,4 sztuki przeliczeniowej. Na powyĪszym tle korzystnie przedstawiaáy siĊ duĪe polskie gospodarstwa. Gospodarstwa z powierzchnią 30-49,9 ha i 50-99,9 ha uĪytków rolnych plasowaáy siĊ pod wzglĊdem produktywnoĞci pracy na drugim miejscu wĞród analizowanych krajów postkomunistycznych, a te ze 100 i wiĊcej ha na miejscu pierwszym. DuĪy i pozytywny udziaá miaáa w tym obsada zwierząt wyraĪona liczbą sztuk przeliczeniowych przypadających na 100 ha uĪytków rolnych w gospodarstwach z produkcją zwierzĊcą, która wynosiáa odpowiednio:
113,5 sztuki, 104,6 sztuki i 121,3 sztuki.
We wszystkich analizowanych krajach miaá miejsce w latach 2005-2016 ubytek liczby gospodarstw rolnych. WiĊksze natĊĪenie tego zjawiska, z wyjąt-kiem Polski, wystĊpowaáo w krajach postkomunistycznych i miaáo to zapewne związek ze zmianą ustroju spoáeczno-gospodarczego zapoczątkowaną na przeáomie dziewiątej i dziesiątej dekady lat ubiegáego wieku.
We wszystkich analizowanych krajach postĊpowaá takĪe ubytek liczby gospodarstw z powierzchnią uĪytków rolnych do 29,9 hektara, a w krajach tak zwanej starej Unii (UE-15) takĪe w wiĊkszoĞci tych z 30-49,9 i w czĊĞci tych z powierzchnią 50-99,9 hektarów uĪytków rolnych. Byáy to w tych krajach po-wierzchnie zbyt maáe, by zapewniü byt producentom rolnym i czáonkom ich
rodzin na poziomie uznanym za zadowalający i Ğrodki na inwestycje umoĪ-liwiające im adaptacjĊ do zmieniających siĊ warunków gospodarowania.
Polska wyróĪniaáa siĊ na tle wszystkich innych analizowanych krajów najmniejszym spadkiem áącznej liczby gospodarstw rolnych i tych z powierz-chnią do 29,9 ha uĪytków. Byáa poza tym wraz z Czechami, WĊgrami, Sáowacją i Austrią w gronie tych, w których liczba gospodarstw duĪych wzrastaáa we wszystkich ich analizowanych klasach wielkoĞciowych.
Przeprowadzona analiza pozwala takĪe zarysowaü przyszáe zmiany struktury wielkoĞciowej gospodarstw w naszym kraju. BĊdzie maleü liczba gospodarstw maáych i zmieniaü siĊ ich definicja w miarĊ upáywu czasu. Coraz wiĊksze obszarowo gospodarstwa bĊdą zwane maáymi, gdyĪ osiągane przez nie dochody nie bĊdą w stanie zaspokoiü aspiracji posiadaczy i ich rodzin co do poziomu Īycia oraz zapewniü Ğrodków na reprodukcjĊ rozszerzoną ich majątku.
CzĊĞü z nich zakoĔczy egzystencjĊ, inne bĊdą modernizowaü siĊ i powiĊkszaü volumen produkcji. Proporcje miedzy tymi dwoma scenariuszami zaleĪeü bĊdą od realizowanej polityki rolnej i/lub koniunktury. W rezultacie rosnąü bĊdzie udziaá duĪych gospodarstw rolnych, które bĊdą coraz wiĊksze.
Literatura
1. Abramczuk L., Chlebicka A., Czuáowska M., JabáoĔski K., Józwiak W., Sobierajewska J., SkarĪyĔska A., ZieliĔski M., ZiĊtara W., ĩekaáo M., PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej [2], praca zbiorowa pod redakcją W. Józwiaka, IERiGĩ-PIB, Monografie Programu Wieloletniego, nr 28, Warszawa 2016.
2. Abramczuk L., Adamski M., AugustyĔska I., Czuáowska M., Józwiak W., SkarĪyĔska A., ZieliĔski M., ZiĊtara W., ĩekaáo M., PrzedsiĊbiorstwo i
2. Abramczuk L., Adamski M., AugustyĔska I., Czuáowska M., Józwiak W., SkarĪyĔska A., ZieliĔski M., ZiĊtara W., ĩekaáo M., PrzedsiĊbiorstwo i