1
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI
k
...
...
" . Q r & C 5V. .vKi...
5 s - . / i - b I./l. Relacja /vu
I./2. D okumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora —
T /3 . Inne materiały dokum entacyjne dotyczące relatora X o . A - 5 . A - &
"II. M ateriały uzupełniające relację i J 4 s . A - A A III./l. M ateriały dotyczące rodziny relatora ~
III./2. M ateriały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. —
III./3. M ateriały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — III./4. M ateriały dotyczące ogólnie okresu po 1945 —
u>
III./5. Inne rr r- IV. Korespondencja
... £ 5
\3
K ) . :. sK tfT .ę? O w J ^ ... . % i.. P . . A 7 %
V. N azwiskowe karty inform acyjne f 1 VI Fotografie Ł i o j j
2
3
Dodatkowa re-lacja dotycząca udziału pew^aczek w ruchu oporu w latach 1939 — 1945
f
1. Halina Lipska-Koziołowa, w r. 1939 Lipska, ur. w Lublinie dn. 1920 - 10 - 29, adres: 01-357 Warszawa,
data relacji : 1985 - 11 -07
2. a/ stopień w PWK - nie pamiętam dokładnie - cj^ba st.ochotndc&a Pfczebieg pracy w PWK do sierpnia 1939 r.:
Do organizacji PWK wstąpiłam w r. szk.1935/36
Komendantką hufca w Miejskim Gimnazjum Żeńskim w Toruniu
była Elżbieta Zawacka , szefem hufca - Monika Dyms$£
W lipcu 1936 r. /-może t4fey£-r.l937?/ byłam na obozie w Rećło-- wie /zdaje mi się, że Komendantką obozu była Przewodniczka Uniea*z rzycka0/% komendantką mojego plutonu - Celina Grudzińska/
W roku szk.1936/37 i 37/38 hufiec mój prowadziła Przewodniczka Maria Nowicka.
W lecie 1938 r. , najprawdopodobniej w sierpniu , byłam na podins^uktorskim obozie Legii Akademickiej w Istebne#.
Komendatką obozu była Poinspektorka^/Erena Monsioraka, Komendant
ką mojej kompanii - St.Przewodniczka /?/ Maria Szymkiewicz, 1 innych instruktorek pamiętam Antoninę Mijał i Stefanię Woź
niak.
Od października do stycznia 1938 brałam udział w odprawach Legii Akademickiej w Warszawie i w odprawach warszawskiego koła
instruktorek.
b/.ostatni stały przydział w 1939 r.,funkcja, gdzie
Od stycznia 1939 r. przeniosłam się do Poznania ,uczestni
czyłam. w odprawach koła instruktorek, wydaje masię, że komendan- ką koła była p. Halina Stojowska. Powierzono mi prowadzenie
hufca w Studium Wychowania Fizycznego. Członkiniami hufca
były studentki V roku, które obowiązywało szkolenie z zakresu PVl przed dyplomem.Szefem hufca była Hanna D0łbner.wyaa3sx3iixsi^xxi Mam. wrażenie,że o przydziale pracy zadecydowała podinspektorka Maria Szymkiewicz.
c^przydział w akcji obozowej lipiec-sierpień 1939
~ ~ T ----
f/ Zl 2:12 ‘-rsł31!1 udziału w akcji obozowej , 1 1
% l! ~ /ko t i i c z n t aj
1 > T
4
d/«. opia organizacji pracy danej komórki, jej obsadę, stan li
czebny, przebieg przygotowań na wypadek wojny - po Walnym Zjeździe PWK w marcu 1939 r. do września t.r.
Mie pamiętam nic poza informacjami w p-kcie b.
Hufiec Studium WF liczył ok 20 osób.
e/.opis dni sierpniowych, szczególnych przygotowań do ±x3exx$±
obrony przed inwazją.
Ostatnie wakacje spędzałam z rodziną, nie brałam udziału w 30r przygotowaniach do obrony.
f/ ogdzie przebywała i co robiła w dniach 30 i 31 sierpnia Byłam w Toruniu , nie pamiętam, co robiłam;
czy miała kartę mob* : nie
3.a/. Jakie pamięta nazwiska*funkcje*stopień - pewiaczek z terenu swego przydziału z 1 9 3 9r.
b/. o kim z pewiaczek wie, gdzie przebywa obecnie , czy ma adres, ss*
czy może nawiązać kontakty i otrzymać relacje
z Janiną Kępską i z Anną Otto ,obecnie Siecińską.
c/«>ezy posiada dokumenty z pracy w PWK nie^
4.Opis własnej pracy :
a/. od wybuchu wojny - 1 września 19 3 9 - do wkroczenia okupanta w miejscu pobytu relatorki /data, gdzie, własna sytuacja,re- akcja itp/,-
1 września byłam w Toruniu, pamiętam że w pierwszych dniach wrześnie chodziłam w towarzystwie pewiaczki Łucji Baranows
kiej z torbą sanitaną /patrol sanitarny ?/.W przeddzień pla
nowanego wysadzenia mostu wypłynęliśmy z Torunia motorówką, Niemcy wkroczyli w czasie p b y t u xxxr£±x&idraaibc w :ir' e jscowoś-
jak w p-kcie 2 b/
Spróbuję nawiązać kontakt
ci V w ok. Włocławka/
b/. pod Okupacją do czasu przejścaa do konspiracji
5
■ %
praca 1.praca zawodowa , środki utrzymania,sposób zarobkowania,paca- spo
łeczna
- 3 ’ -
Po. wysiedleniu z Torunia w październiku 1939 r. początkowo korzy' stałam, z pomocy rodziny i zajęć doraźnych., od 1942 praco
wałam w chrakterze opiekuna niejakiego w IV Ośrodku Zdrowia i Opie ki Społecznej / UL.Puławska, potem - Belgijska 4a/
2./ Data i miejsce wstąpienia
do konspiracji, prsez kogo., nazwa organizacji
'ii zimie 1941/42 :aiałam krótkotrwały kontakt z AK* Nie pamiętam,
1 tW&faehrtljeJi >
kto mnie wprowadził, kontakt urwał sięTpo wizycie u dr Janiny Misiewicz ..ieszka jące j wówczas przy ul. Kopernika ^ -Ł-prgycsyn
zdrowotnych«> W maju 1942r. p»Elżbieta Zawacka, moja pierwsza Ko
mendantka PWK, skontaktowała śnie jednocześnie z prof Jleleną Bad—
lińską i z Dyrektorką Tajnego Pedagogium Ziem Zachodnich - p.Ste-ą i z Dyrektorką Tajnego Pedagogium Ziem
p. SM feućźJ
Kazurkśwną.Preez rri-^ł^t^afiłam do organi;
fanią Mazurkówną.Freez i łam do organizacji Ojczyzna , a nieco później / w czerwcu 1942/zostałam również łączniczką Sekcji Zachodniej Departamentu Informacji.
3. Kryptonim komórki organizacyjnej,jej zadania,liczebnoś ,nazwiskj<W
... ..■■■■.■■■■■■..„■ni. ■— i ....■■.■■—■■-—■■i. ... ... .„i,.. i,,.— .. .. . ■■■ -■■■■i— . ... ... ..
i pseudonimy przełażonych* oraz uczestniczek,warunki ilprzebieg pracy komórki za czas od - do
a/erganizac ja Ojczyzna1' /kryptonim Omega/ miała na celu utrzymy
wania kontaktu z zachodnimi ziemami Polski i z ziemiami postulo
wanymi „.Grupa młodzieżowa tej organizacji»do której należałam, starała się przygotować do przeszłej pracy na tych ziemiach*
Liczba członków nie jest mi.znana, z kolegów Damietam Swe / Eugen i*
V>Ł£zepona /Józef Ryszka/
Kolbusz, obecnie Trzcińska / K Krystynę ,Monikę, Alojzego Męclew- skiego, z przełożonych?— s-ta r say c h—te o 1 e Alojzego Taisga /pseu<*
donim T.Iarcin/ i innysrfct których wymienię w p-kcie b.
t/. Sekcja Zachodnia Departamentu Informacji Delegatury Sząću na Kraj#kryptonim SZ - DI } zajmowała się zbieraniem i publikowaniem infornacji o Ziemiach Zachodnich i Ziemiach Postulowanych,redakcją dodatki do pisma Rzeczpospolita zatytułowanego Ziemie Zachodnie /kryptonim ziemniaki/>wydawnictwami książkowymi.Kierownikiem SZ był początkowo Konrad /Kirył Sosnowski/, potem - Andrzej /Edmund Męclewski/, redaktorami : Kuba /Adam Pohl/,Remigiusz/Aleksander Ro~
ga Iski/,Józek /Zbyszko Bednorz^ i wielu innych. Kierowniczką
6
t
łączności była R^ża /Stefanie Cieślińska/, pseudonimy łączniczek to Kasia, Emilka,Hela,Bożensj(Bs£ia, Staszfefe, Boguś,Iza,Maria,.
Justynka i inne.Bardzo dzielna była maszynistka NATA/Wands Rafałska>
'A Warunki pracy do czasu Powsta^nia bywały różne. W czasie Powsta
nia część naszej grupy analazła się na Starym Mieście, część w Sacug Śródmieściu -Fołudnie* Po 1 września , kiś<3y koledzy ze Starówki;
pTZEJKZ±ixkaH3B±aja3±xMs gdzie wydawali czasopismo W Walce f przeszli kanałami do Śródmieścia, spotkaliśmy się w dzA^lnicy Śród nieśeie- PÓłELOC*
4.Własne pseudonimy „.przeszkolenie, przebieg służby od -do Pseudonim Ola,. funkcja łączniczki do czasu Powstania , od
do 15-go siernia i od 18 #»ześnrś do 5 października łącznicz-
- 4 -
ocy*
ka i kolporterka prasy, w dniach, u.0 sierpnia do 17 września po.moc w pracy personelu szpitala AK w hotelu Terminus przy ul.
Chmielnej, kierowanym przez dr rned. Józefa Keniga.
5.Obozy
Po powstaniu obóz jeńców wojennych w Łambinowicach /Lamsdorf/, Muhlbergu, Hohstein /komendarówka pracy w Radebergu i KirschauA
c/» Czy przystąpienie do konspiracji relatorka traktowała jako dalszy ciąg służby podjętej w Organizacji PWK
tak
7
T - k - ? r ( > l ę ę g I
~ ■ ! w^fc H alina Lipska-Koziołowa
c. W incentego Lipskiego i M arii z Zielińskich, ur.29 października 1920 w Lublinie.
. Od trzeciego m iesiąca życia m ieszkała w Toruniu. U kończyła M iejskie G im nazjum Żeńskie ^ C rozpoczęła studia, początkow o w W arszaw ie, potem w Poznaniu. W czerw cu 1930 roku
zaliczyła pierw szy rok chem ii na W ydziale M atem atyczno-Przyrodniczym U niw ersytetu A dam a M ickiew icza^ uzyskała m ożliw ość przeniesienia się na W ydział Lekarski tej uczelni w nowym roku akadem ickim .
W 193 roku w stąpiła do PWK, w lipcu 1938 roku ukończyła kurs podinstruktorski na obozie jeg ii fikademickiej w Istebnej, w 1939 pełniła obow iązki kom endantki hufca w
Studium W ychow ania Fizycznego w Poznaniu.
We w rześniu 1939 roku przebyw ała w Toruniu, skąd w październiku została w raz z rodziną przesiedlona do W arszawy. Była reprezentantką Pom orza w grupie m łodzieży należącej do organizacji niepodległościowej „O jczyzna” o kryptonim ie Q , i łączniczką sekcji zachodniej D epartam entu Informacji i Prasy D elegatury Rządu na Kraj. U kończyła tajne Pedagogium Ziem Zachodnich, przygotow ujące do pow ojennej pracy na Ziemiach
postulow anych. D ziałalność konspiracyjną ułatw iało zatrudnienie w charakterze opiekunki terenow ej w IV O środku Zdrow ia i O pieki Społecznej oraz legitym acja RGO, upow ażniająca do pozyskiw ania w pryw atnych dom ach obiadów dla dzieci.
Zm obilizow ana na czas Pow stania W arszaw skiego^ pełniła funkcje łączniczki, kolporterki i sanitariuszki w rejonie Śródm ieście-Północ (hotel Royal, Szpital AK w hotelu Term inus przy ulicy Chm ielnej). W e w rześniu, po pow rocie kanałam i batalionu „Łukasiński” , wTÓciła do obow iązków łączniczki, redaktora batalionow ej gazety „W W alce” . 17 w rześnia przeszła w rejon Śródm ieście-Południe. 5 października w yszła z W arszaw y przez W olę i O żarów do obozu jeń có w wojennych. W e w rześniu 1945 roku w yjechała z w ojskow ego obozu w D arm stadt do Belgii, na studia m edyczne, które ukończyła w W arszaw ie 1950 roku.
Od 1956 roku była nauczycielem akadem ickim , w 1965 uzyskała stopień doktora m edycyny, w 1972 roku objęła stanow isko ordynatora O ddziału C horób W ew nętrznych. Przeszła na em eryturę w 1980 roku, w latach 1980-1994 pracow ało w Instytucie Transplantologii i w przyklinicznej poradni nefrologicznej w w ym iarze pół etatu. Jest członkiem Komisji Nefrologicznej PAN. O d ośm iu lat pracuje ja k o nefrolog w Przychodni Specjalistycznej Fundacji Armii Krajowej.
M d c i u / f W W “
8
9
W N IO SE K
o nadanie M edalu „Pro M em oria” A
Nazwisko/ lub nazwa osoby prawnej/
LIPSK A -K O ZIO ŁO W A
Imiona H A L I N A
Imię ojca
W IN C E N T Y
Imię i nazwisko rodowe matki
M A R IA Z D. Z IE L IŃ SK A
PESEL/ lub nr z rejestru sądowego/
Data urodzenia
29.10.1920
Miejsce urodzenia
LU BLIN
Obywatelstwo
polskie
Miejsce zameldowania na pobyt stały/ lub adres osoby prawnej/
02- - 735 W ARSZAW A UL. STU D EN C K A 28/18
Uzasadnienie wniosku
H alina Koziołowa z d. Lipska , córka W incentego i M arii z d. Zielińskiej, ur. dn. 29 X 1920 w Lublinie, dzieciństw o spędziła w Toruniu. Tu w 1938 r. ukończyła M iejskie G im nazjum Żeńskie, a następnie podjęła studia uniw ersyteckie początkow o w W arszaw ie, a później w Poznaniu na W ydziale M atem atyczno - Przyrodniczym . Po zaliczeniu I roku chem ii uzyskała m ożliw ość przeniesienia się na W ydział Lekarski tej uczelni.
Od 1935 r. aktywnie działała w O rganizacji PW K. W lipcu 1938 r. ukończyła kurs podinstruktorski na obozie Legii Akadem ickiej w Istebnej i do wybuchu II w ojny św iatow ej, jak o podinspektorka PW K, pełniła obow iązki kom endantki hufca w Studium W ychow ania Fizycznego w Poznaniu.
W ybuch wojny zastał j ą w Toruniu. N iezm obilizow ana, w łączyła się do pom ocy sanitarnej dla ludności do czasu w kroczenia okupanta do Torunia. W październiku 1939 r. w raz z rod zin ą została przesiedlona do W arszaw y w ram ach akcji represyjnej stosowanej przez okupanta w obec m ieszkańców Pomorza. Tu naw iązała kontakt z ZW Z, który jednak został przerw any ze w zględów zdrow otnych H. Lipskiej. W m aju 1942 r. przez kom endantkę PW K z toruńskiego gim nazjum Elżbietę Zawacką, naw iązała kontakt z O rganizacją Ziem Z achodnich „O jczyzna”, kryptonim „O m ega”. Została pracow nikiem Sekcji Zachodniej D epartam entu Inform acji Delegatury Rządu RP na Kraj. Jako „O la” pełniła m.in. funkcję łączniczki, kurierki oraz kolporterki w ydaw nictw Biblioteki Ziem Zachodnich. Do realizacji zadań konspiracyjnych w ykorzystyw ała także zatrudnienie w charakterze opiekunki terenowej w IV O środku Zdrow ia i O pieki Społecznej w W arszaw ie oraz legitym ację Rady Głównej O piekuńczej (RGO), upoważniającej do pozyskiw ania obiadów dla dzieci w pryw atnych domach. U kończyła także Tajne Pedagogium Ziem Zachodnich, przygotow ujące do powojennej pracy na Ziem iach Postulowanych. Zm obilizow ana na czas Pow stania W arszaw skiego w alczyła w batalionie
„Łukasiński” . Pełniła funkcję łączniczki, kolporterki i sanitariuszki w rejonie Śródm ieście - Północ (hotel „R ogal”, szpital A K w hotelu „ Term inus”). Od w rześnia 1944 r. w róciła do obow iązków łączniczki i redaktorki gazetki batalionu pt. „ W w alce” . Dn. 17 IX 1944 r. przeszła w rejon walk Śródm ieście - Południe; 5 X 1944 r. w yszła z W arszawy przez W olę i O żarów do obozu jeń ców wojennych. Przebyw ała m.in. obozie jenieckim w L am sd orf.
We w rześniu 1945 r. w yjechała z w ojskow ego obozu w Darmstadt. W Belgii podjęła studia medyczne, które ukończyła w W arszaw ie w 1950r. . Od 1956 r. była nauczycielem akadem ickim , w 1965 uzyskała stopień doktora medycyny, w 1972 objęła stanow isko ordynatora O ddziału
10
Chorób W ewnętrznych. N a emeryturę przeszła w 1980 r., w latach 1980 - 1994 pracow ała]
jeszcze w Instytucie Transplantologii i w przyklinicznej poradni nefrologicznej w w ym iarze pół etatu. Od 1991 zatrudniona w Przychodni Specjalistycznej Fundacji Arm ii Krajowej ja k o nefrolog: członkini Komisji N efrologicznej PAN.
Od w ielu lat bardzo aktywnie w spółpracuje z gen. prof. dr hab. E lżbietą Zaw acką. G rom adzi m ateriały źródłow e na tem at konspiracji pom orskiej i udziału Polek w działaniach w ojennych.
Pani H. Lipska należy także do działającego przy Fundacji W ydawnictwa, je st czło n k in ią kom itetu redakcyjnego serii wydawniczej pt. „S łużba Polek na frontach II w ojny św iatow ej” . W cześniej w spółpracow ała z K om isją H istorii K obiet w W alce o N iepodległość w przygotow aniu „Słow nika uczestniczek w alk o niepodległość Polski 1939 - 1945” i należała do inicjatorek utw orzenia Stow arzyszenia Ż ołnierzy Armii Krajowej. O becnie aktywnie pracuje w Światowym Zw iązku Żołnierzy A rm ii K rajow ej (Środowisko im. Batalionu Łukasiński), w Zarządzie K lubu im. Stefana R ow eckiego „G rota” i jako przedstaw icielka M em oriału gen.
M arii W ittek, który działa przy Fundacji; bardzo efektywnie w spółpracuje ze środow iskam i kom batanckim i.
O dznaczona Krzyżem Armii Krajowej, K rzyżem Pow stania W arszaw skiego. Złotym K rzyżem Zasługi, oraz Z ło tą Syrenką za Zasługi dla W arszaw y.
Występujący z wnioskiem
F U N D A C J A
„Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek"
8 7 - 1 0 0 T oruń, ul. P o d m u r n a 9 3 tel 05 6 65 22 186, e-mail: fapak@ wp.pl IMIP 95 6 16 25 127: REGON 8 7 0 5 0 2 7 3 6
KRS 0 0 0 0 0 4 1 6 9 2
Nr r-ku 82 1090 UjS 0000 0000 5002 0244
PREZES ZARZĄDU
data pieczęć
Adnotacje Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych
11
12
[ f f o ^ o o ^ cZ ?. 03-/j9^*3,
D Z IE JE I LU D ZIE 7 W RZES
Losy pewiaczek z Hufca nr 4
Torunianki w konspiracji
Wśród wielu pam ią te k zgrom adzonych w Fundacji Archiw um Pomorskiej Armii Krajowej w Toruniu znajduje się p okaźny zbiór fotografii, a m ię d zy in
nymi i takie, które stanowią rodzinną pamią tk ę nie tylko w znaczeniu d o słownym, ale i przenośnym.
A oto j e d n a z n ic h : w k h a k i b l u z a c h i g r a n a t o w y c h s p ó d n i c a c h s t o j ą w d w u s z e r e g u ( z io n k i n i e H u f c a n r 4 P r z y s p o s o b i e n i a W o j s k o w e g o K o b ie t (PWK) w T o r u n i u , k t ó r y m n a z b i ó r k a c h , o b o z a c h i s z k o l e n i a c h to w a r z y s z y ły s ł o w a p i o s e n k i : ..p e w ia c z k i to b o h a t e r s k i , z w ią z e k , a jego h a s ł e m móc i ch cie ć".
H u f i e c P r z y s p o s o b i e n i a W o j s k o w e g o Kobiet p rzy ż e ń s k i m G i m n a z j u m H u m a n i s t y c z n y m u t w o r z y ł a n a u c z y c i e l k a tej szk o ły , i n s t r u k t o r PWK m g r Elżbie ta Zawacka, później ż o łn i e r z k o n s p i r a cji.
W ro c z n i c ę t a m t e g o w r z e ś n i a . H u lie c b o w i e m p o w s t a ł n a p o c z ą t k u r o k u s z k o l n e g o 1 9 3 5 / 3 6 , w a r t o p o z n a ć losy c h o c i a ż n i e k t ó r y c h d z ie w c z ą t z f o t o g r a fii. W p i e r w s z y m s z e r e g u od p r a w e j s t r o n y s t o ją : k o m e n d a n t k a Elżbieta Zawacka. dale j Zofia Ja ckow iak d r u ż y n o w a . a o b o k niej s z e f H u f c a Monika Dymska. P ie rw szy s z e r e g z a m y k a n a j m ł o d s z a p e w i a c z k a Halina A n to n ie wicz
N a j t r a g i c z n i e j s z ą p o s t a c i ą j e s ! M o n ika D y m s k a . k t ó r a z a r a z p o u z y s k a n i u d y p l o m u n a u c z y c i e l s k i e g o , 1 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r. z o s t a ł a p o w o ł a n a d o p o m o c n i c z e j s ł u ż b y w o j s k o w e j j a k o s a n i t a r i u s z k a i w r a z z. a m b u l a n s e m w o j s k o w y m d o t a r ł a d o H r u b i e s z o w a . D o T o r u n i a p o w r ó c i ł a w p a ź d z i e r n i k u 1 9 3 9 r o k u i b ę d ą c j u ż p r z e d w o j n ą z a p r z y s i ę ż o n ą c z ł o n k i n i ą t a j n e j o r g a n i z a c j i w o j s k o w e j .. G r u n w a l d " , p e ł n i ł a f u n k c j ę w y w i a d o w c z y m i o r g a n i z a t o r k i o g n i w t e r e n o w y c h s i a t k i w y w i a d o w c z e j tej o r g a n i z a c j i . R ó w n o c z e ś n i e w s p ó ł d z i a ł a ł a w o p i e c e n a d j e ń c a m i . J e s i e n i ą 1 9 4 0 r o k u . g d y „ G r u n w a l d " z o s t a ł r o z b i t y p r z e z g e s t a p o , „ N ik it a " ( t a k i m i a ł a p s e u d o n i m k o n s p i r a c y j n y ) z n a l a z ł a s i ę w p o m o r s k i e j s i a t c e w y w i a d o w czej Z w i ą z k u J a s z c z u r c z e g o i u t r z y m y w a ł a ł ą c z n o ś ć z E k s p o z y t u r ą
W ś r ó d g r u p y d z ie w c z ą t jest t a k ż e Ho
norata Modrzyńska k t ó r a z a r a z po m a t u r z e w 1 9 3 7 r p o d j ę t a s t u d i a w W a r s z a w i e . P rz e ż y ła o b l ę ż e n i e stolicy i po p o w r o c ie d o T o r u n i a w p a ź d z i e r n i k u 1 9 3 9 r o k u . p o d o b n i e j a k Z o sia, c z ł o n k i n i KOP. d z i a ł a ł a w jego k o m ó r c e w y w i a d o w c z e j , b ę d ą c t a k ż e k u r i e r k ą p o m o r s k ą d o W a r s z a w y . J e s i e n i ą 1 9 4 0 r o k u z d o ł a ł a u c i e c p r z e d p o s z u k u j ą c y m jej g e s t a p o d o B ydgoszcz)', a p ó ź n ie j d o W a r s z a w y . Po P o w s t a n i u W a r s z a w s k i m z a m i e s z k a ł a w B y d g o s z c z y i l u z m a r ł a
13 X 1 9 7 3 r.
Halę L ip s k ą o b e c n i e Kozio ło w ą, m o ż n a b y ł o 1 w r z e ś n i a 1 9 3 9 z o b a c z y ć n a u l i c a c h n a s z e g o m i a s t a z t o r b ą s a n i t a r i u s z k i n a r a m i e n i u . Po w y s i e d l e n i u z T o r u n i a w s t ą p i ł a d o k o n s p i r a c y j n e j o r g a n i z a c j i „ O j c z y z n a ", a w i o s n ą 1 9 4 2 r. z o s t a ł a ł ą c z n i c z k ą S e k c j i Z a c h o d n i e j D e p a r t a m e n t u I n f o r m a c j i D e l e g a t u r y R z ą d u n a Kra]
O n a t a k ż e w a l c z y ł a n a b a i - v k . u l a c h p o w s t a ń c z e j W a r s z a w y , a p o u p a d k u P o w s t a n i a z n a l a z ł a s i ę w o b o z a c h j e ń c ó w w o j e n n y c h . O b e c n i e m i e s z k a w W a r s z a w i e , w s p ó ł p r a c u j ą c / F u n d a c j ą A r c h i w u m P o m o r s k i e A r m i i K r a j o w e j w T o r u n i u .
C z ę s t y m g o ś c i e m t o r u ń s k i e j F u n d a c j i i ś c i s ł ą jej w s p ó ł p r a c o w n i c ą je s t k o l e j n a p e w i a c z k a - J a n i n a Urszula B e d n a r s k a o b e c n i e K e n tz e r o w a :<
r a z m i e s z k a j ą c a w G d a ń s k u B y ła łą c z n i c z k a . I n s p e k t o r a t u AK T o m u . a w c z e ś n i e j s w e g o o j c a A lo jz e g o B e d n a r s k i e g o p s . „ K s a w e r y " , k t ó r y p o c z ą t k o w o d z i a ł a ł w „ G r u n w a l d z i e p ó ź n i e j w P o l s k i e j A r m i i P o w s t a n i a (PAP). „U la", t a k i b y ł p s e u d o n i m k o n s p i r a c y j n y J a n i n y , d o k o ń c a w o j n y b a r d z o o f i a r n i e u c z e s t n i c z y ł a w r o ż n y c h a k c j a c h s a m o o b r o n y s p o ł e c z n e j
P r e z e n t a c j e d z i e w c z ą t z l o t o g r a l i i
13
uj. w p ic i w a ^ y in s z e r e g u u u p r a w e | s t r o n y s t o ją : k o m e n d a n t k a Elżbieta Zawacka. d alej Zoila Jackow iak d r u ż y n o w a . a o b o k niej s z e f H u f c a Monika Dym ska P ie r w s z y s z e r e g z a m y k a n a j m ł o d s z a p e w i a e z k a Halina A n ton ie wicz
N a j t r a g i c z n i e j s z ą p o s t a c ią j e s l M o n ika D y m s k a . k t ó r a z a r a z p o u z y s k a n i u d y p l o m u n a u c z y c i e l s k i e g o , 1 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r. z o s t a ł a p o w o ł a n a d o p o m o c n i c z e j s ł u ż b y w o j s k o w e j j a k o s a n i t a r i u s z k a i w r a z z a m b u l a n s e m w o j s k o w y m d o t a r ł a d o H r u b i e s z o w a . D o T o r u n i a p o w r ó c i ł a w p a ź d z i e r n i k u 1 9 3 9 r o k u i b ę d ą c ju ż p r z e d w o j n ą z a p r z y s i ę ż o n ą c z ł o n k i n i ą t a j n e j o r g a n i z a c j i w o j s k o w e j . . G r u n w a l d " , p e ł n i ł a f u n k c j ę w y w i a d o w c z y m i o r g a n i z a t o r k i o g n i w t e r e n o w y c h s i a t k i w y w i a d o w c z e j tej o r g a n i z a c j i . R ó w n o c z e ś n i e w s p ó ł d z i a ł a ł a w o p i e c e n a d j e ń c a m i . J e s i e n i ą 1 9 4 0 r o k u . g d y „ G r u n w a l d " z o s t a ł r o z b i t y p r z e z g e s t a p o . ..N ik ita" ( t a k i m i a ł a p s e u d o n i m k o n s p i r a c y j n y ) z n a l a z ł a s ię w p o m o r s k i e j s i a t c e w y w i a d o w c zej Z w i ą z k u J a s z c z u r c z e g o i u t r z y m y w a ł a ł ą c z n o ś ć z E k s p o z y t u r ą Z w i ą z k u , k t ó r a z k o le i w s p ó ł p r a c o w a ł a z O d d z i a ł e m I n f o r m a c y j n o - W y - w i a d o w c z y m S z t a b u K o m e n d y G ł ó w n e j p o d z i e m n e g o w o j s k a . 2 3 . 0 8 . 1 9 4 2 r. r a z e m z r o d z i c a m i z o s t a ł a a r e s z t o w a n a . a ś l e d z t w o p r o w a d z o n e w B e r lin ie z a k o ń c z y ł o s i ę 1 2 . 0 3 . 1 9 4 3 r.
r o z p r a w ą p r z e d S ą d e m W o j e n n y m R z e s z y i w y r o k i e m ś m i e r c i w y k o n a n y m w P l u t z e n s e e 2 5 . 0 6 . 1 9 4 3 r.
p r z e z ś c i ę c i e g i l o t y n ą . S y m b o l i c z n a m o g i ł a M o n i k i z n a j d u j e s i ę n a c m e n t a r z u w o j s k o w y m w T o r u n i u .
D r u ż y n o w a Zosia J a c k o w i a k już w p a ź d z i e r n i k u 19 3 9 r. z in i c ja t y w y por. P a w ia P i ą t k o w s k ie g o , o r g a n i z a t o r a K o m e n d y O b r o ń c ó w P ols ki (KOP) n a P o m o r z u , w e s z ł a w s k ł a d p ie r w s z e j w T o r u n i u k o m ó r k i lej o r g a n i z a c j i k o n s p i r a c y j n e j . z o s t a ł a k u r i e r k ą P o m o r s k ieg o O k r ę g u KOP i p r z y c z y n i ła się d o r o z b u d o w y jej sieci t e r e n o w y c h n a P o m o r z u . J a k w ia d o m o , ro k 1 9 4 0 p r z y nió sł falę d e k o n s p i r a c j i c z ł o n k ó w o r g a niz acji k o n s p i r a c y j n y c h w T o r u n i u . Z o fia J a c k o w i a k w r a z z i n n y m i z o s t a ł a a r e s z t o w a n a 3 XI i o s a d z o n a w S t u t - thof ie. g d zie p r z e b y w a ł a d o 1 9 4 5 r.
s i e d l e n i u z T o r u n i a w s t ą p i ł a d o k o n s p i r a c y j n e j o r g a n i z a c j i . . O j c z y z n a " , a w i o s n ą 1 9 4 2 r. z o s t a ł a ł ą c z n i c z k ą S e k c j i Z a c h o d n i e j D e p a r t a m e n t u I n f o r m a c j i D e l e g a t u r y R z ą d u n a K raj.
O n a t a k ż e w a l c z y ł a n a b a r y k a d a c h p o w s t a ń c z e j W a r s z a w y , a p o u p a d k u P o w s t a n i a z n a l a z ł a s i ę w o b o z a c h j e ń c ó w w o j e n n y c h . O b e c n i e m i e s z k a w W a r s z a w i e , w s p ó ł p r a c u j ą c /. F u n d a c j ą A r c h i w a m i P o m o r s k i e A r m i i K r a j o w e j w T o r u n i u .
C z ę s t y m g o ś c i e m t o r u ń s k i e j F u n d a c j i i ś c i s ł ą jej w s p ó ł p r a c o w n i c ą jest k o l e j n a p e w i a e z k a - J a n i n a Urszula B ed na rska, o b e c n i e K e n t z e r o w a t e r a z m i e s z k a j ą c a w G d a ń s k u . B y ła ł ą c z n i c z k ą I n s p e k t o r a t u AK T o r u ń , a w c z e ś n i e j s w e g o o j c a A lo jz e g o B e d n a r s k i e g o p s . „ K s a w e r y " , k t ó r y |>o- c z ą t k o w o d z i a ł a ł w „ G r u n w a l d z i e p ó ź n i e j w P o l s k i e j A r m i i P o w s t a n i a (PAP). „U la", t a k i b y ł p s e u d o n i m k o n s p i r a c y j n y J a n i n y , d o k o ń c a w o p i y b a r d z o o f i a r n i e u c z e s t n i c z y ł a w r o ż n y c h a k c j a c h s a m o o b r o n y s p o ł e c z n e j.
P r e z e n t a c j ę d z i e w c z ą t z l o t o g r a f i i z a m y k a j ą lo s y n a j m ł o d s z e j p c w i a e / k : - H a lin y A n t o n i e w i c z p s „ H a n u s i a " . o b e c n i e l e k a r k i m i e s z k a j ą c e i w W a r s z a w i e . W d n i u w y b u c h u w o j n y w y p e ł n i a ł a r o z k a z y w w o j s k o w e j K o m e n d z i e P W w T o r u n i u , a n a s t ę p n i e r a z e m z o j c e m , l e k a r z e m , k t ó r y z o s t a ł z a m o r d o w a n y w S t u t t h o f i e . p r a c o w a ł a w S z p i t a l u G a r n i z o n o w y m w T o r u n i u j a k o s a n i t a r i u s z k a . Po w k r o c z e n i u N i e m c ó w d o T o r u n i a p r z y ł ą c z y ł a s i ę d o g r u p y h a r c e r e k F e r d y n a n d a T r a p p a . a p o p r z e s i e d l e n i u d o W a r s z a w y E l ż b i e t a Z a w a c k a w p r o w a d z i ł a ją d o g r u p y m i n e r e k K e d y w u ( K i e r o w n i c t w o D y w e r s j i AKI Po w o j n i e , s t u d i u j ą c m e d y c y n ę , b \T a k o i p o r t e r k ą p r a s y WiN l o r g a n i z a c ja W o l n o ś ć i N i e z a w i s ł o ś ć ) .
Na z a k o ń c z e n i e w a r t o o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i e , jaki wpływ n a u c z e s t n i c t w u p r z e d s t a w i o n y c h p e w i a c z e k w w a lc e n i e p o d l e g ło ś c io w e j m i a ł a ta O r g a n i z a cja. O tó ż w o p in i i n a s z y c h K o m b a t a n tek. nie ty lk o p r z y s p o s a b i a ł a d o u d z i a łu w w ojnie, a le k s z t a ł t o w a ł a c h a r a k t e r i d a w a ł a m ł o d z ie ż y cel i id eały. E.S.
14
4
r . i o s / u ^ l c , l - H ' (, „ e *
Halina Lipska-Koziołowa (Warszawa)
O UDZIALE KOBIET W ORGANIZACJI „OJCZYZNA”
Organizację niepodległościową „Ojczyzna” o kryptonimie „Omega" lub
„Q ” utworzyli w Poznaniu młodzi działacze ugrupowań patriotycznych za
interesowani głównie zagadnieniami polskich ziem zachodnich sięgających po Odrę. Nazwę organizacji, powstałej na przełomie września i października 1939 r., zaproponował jej protektor ks. infułat Józef Prądzyński1, pierwszy mąż zaufania Rządu RP, a od 1940 r. zastępca Delegata Rządu RP na Ziemie Zachodnie (z siedzibą w Poznaniu). Założycielami byli Kirył Sosnowski
„Konrad” i Witold Grott „Adam”. W maju 1941 r., po aresztowaniu J.
Prądzyńskiego, W. Grott objął funkcję przewodniczącego tej organizacji, a w styczniu 1942 r. został nim Jan Jacek Nikisch „Sielecki”2.
Na terenie Poznania zatarciu uległy granice między działalnością ZWZ, Delegatury Rządu i „Ojczyzny”. Ich trzon organizacyjny stanowili ci sami ludzie. Dotyczy to również członkiń „Ojczyzny” w Warszawie, które działały jednocześnie w swej macierzystej organizacji i w strukturach Delegatury Rządu RP na Kraj, a głównie w Departamencie Informacji i Prasy (zwłaszcza w jego Sekcji Zachodniej), Departamencie Oświaty i Kultury oraz referacie zdrowia i referacie opieki społecznej Departamentu Pracy i Opieki Społecz
nej.
Na początku 1940 r. Witold Grott przedstawił płk. Stefanowi Roweckiemu, wówczas komendantowi Obszaru nr 1 ZWZ Warszawa i terenu całej okupacji niemieckiej, sytuację na ziemiach zachodnichJ. Wkrótce potem płk Rudolf Ostrihansky, mianowany komendantem Okręgu ZWZ Poznań, powołał sztab, którego szefem został por. Kirył Sosnowski, szefem Wydziału V — ppor.
Franciszek Firlik, a jego łączniczką — Janina Pohl „Franka” (później przy
brała pseudonim „Iza”). Łączność zewnętrzną prowadził ppor. Grott wraz ze Stefanią Cieślińską „Urszulą”, jej siostrą M arią Cieślińską i Ireną Śliwicką4.
Janina Pohl i Stefania Cieślińską należały zarazem do „Ojczyzny” . Do
1 E. Serwański, Wielkopolska w cieniu swastyki, Warszawa 1970, s. 300.
2 A. K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939-1945, Warszawa 1996, s.
535, 540.
3 E. Serwański, op. cit., s. 300 i 314-316.
4 A Czubiński, Z. Szymankiewicz, Konspiracja Wielkopolska 1939-45, Poznań 1998, s. 13-14.
165
0 | D M . f e b '\ c o v i Q . ł l O L V i- 1 $ U u V o t , ? g t ó L . c ,
p l w L .
15
organizacji tej należały również dwie młodsze siostry Janiny Pohl: Halina
„Ewa” i Teresa „Ada”, będące łączniczkami, a jako jeden z pierwszych został przyjęty także jej brat Adam Pohl, przedwojenny przyjaciel Kiryła Sos
nowskiego, mieszkający w Warszawie, ale w grudniu 1939 r. wezwany przez organizację do Poznania.
Po masowych aresztowaniach w Poznaniu, które nastąpiły w 1941/42 r., Janina Pohl wyjechała do Warszawy, dokąd została przeniesiona służbowo i jako łączniczka wydziału zdrowia „Ojczyzny” utrzymywała kontakt z re
feratem zdrowia Departamentu Pracy i Opieki Społecznej DR (Delegatury Rządu), którym kierował dr Marcin Kacprzak5.
W Warszawie znalazły się również obie jej siostry, wysiedlone z Pozna
nia. W czasie Powstania Warszawskiego Teresa Pohl uczestniczyła w obronie cywilnej i opatrywała rannych, a Halina nie brała udziału w walkach, ponie
waż musiała się opiekować swymi małymi dziećmi. Janina Pohl natomiast pracowała w szpitalach powstańczych Śródmieścia i wyszła z rannymi do obozu jenieckiego (miała już wtedy pseudonim „łza”). W stalagu Oberlangen zorganizowała opiekę pielęgniarską dla blisko 1800 dziewcząt — jeńców. Po wyzwoleniu obozu w kwietniu 1945 r. została skierowana do sztabu PWSK w Londynie i prowadziła tam szkolenie sanitarne, głównie w zakresie or
ganizacji szpitali polowych.
Warto tu przedstawić bliżej przynajmniej jeszcze parę spośród kobiet
„Ojczyzny”, aby dać pewne wyobrażenie o tym środowisku. Do jego typowych reprezentantek można zaliczyć np. „Urszulę”, „Jadwigę”, „Igę” i „Basię”.
Stefania Cieślińska „Urszula” pełniła od grudnia 1939 r. służbę kurierki w „Ojczyźnie”. W 1942 r., kiedy zdjęcie jej znalazło się w kartotece gestapo, otrzymała rozkaz przedostania się do Generalnego Gubernatorstwa. Jako Barbara Chowańska dotarła do Warszawy. W Sekcji Zachodniej Departa
mentu Informacji i Prasy DR otrzymała pseudonim „Róża”. Pełniła tam najpierw funkcję zwykłej łączniczki, a potem instruktorki i kierowniczki działu łączności. Podczas Powstania Warszawskiego docierała ze swoim zespołem do stale przemieszczających się kwater i placówek, kierując już wtedy łącznością całego tego departamentu6.
Organizatorką i kierowniczką służby łączności „Ojczyzny” była od po
czątku Zofia Prądzyńska „Jadwiga”, która pełniła tę funkcję do czasu, gdy została aresztowana, tj. do grudnia 1941 r.7 Sprawowała pieczę nie tylko nad
5 W. Grabowski, Delegatura Rzeczpospolitej na Kraj 1939-1945, Warszawa 1995, s. 87.
6 Z. Bednorz, Lata krecie i orłowe, Warszawa 1987, s. 41-42.
7 E. Serwański, op. cit., s. 307.
166
16
łącznością wewnętrzną, lecz także nad odprawą techniczną kurierek wysyła
nych za granicę. Należy podkreślić, że ta działalność kurierska rozpoczęła się bardzo wcześnie, bo już pod koniec 1939 r., a pierw szą która dotarła do Rządu RP na uchodźstwie, była Hanka Świeżawska. Druga kurierka, Jadwiga Rozmiarkówna, zginęła na granicy8.
Wiele oporów i trudności musiała pokonać młodziutka łączniczka „Iga”
(Janina Pakulska), przekonując J. Nikischa, przewodniczącego „Ojczyzny”, że musi być przyjęta do organizacji, by zastąpić (a może pomścić?) ojca rozstrzelanego przez Niemców9. Po dwóch latach służby została aresztowana, osadzona w więzieniu na Pawiaku i po pewnym czasie wywieziona do obozu w Ravensbriick.
W lecie 1940 r. Kirył Sosnowski odebrał przysięgę od Haliny Ryffert
„Basi”. Stworzyła ona jednoosobow ą komórkę szyfrów. Opracowany przez nią rodzaj szyfru służył do przekazywania informacji do Londynu, groma
dzenia dokumentacji i odszyfrowywania informacji przychodzących od rządu W. Sikorskiego. W nocy z 23 na 24 kwietnia 1942 r. „Basia” została aresztowana przez gestapo i po ciężkim śledztwie uwięziona w forcie VII w Poznaniu. Po pięciu miesiącach znalazła się w tzw. więzieniu transporto
wym w Berlinie, skąd została przewieziona do obozu w Ravensbruck10.
Członkowie „Ojczyzny” przebywający w Warszawie, a pochodzący ze Śląska, Wielkopolski i Pomorza, nawiązywali kontakt z Departamentem In
formacji i Prasy Delegatury Rządu RP na Kraj i w większości włączali się do pracy Sekcji Zachodniej (SZ) tego departamentu, której kierownikiem był Kirył Sosnowski, a po jego aresztowaniu — Edmund Męclewski. Sekcja ta wydawała dodatek do pisma „Rzeczpospolita Polska”, noszący nazwę „Zie
mie Zachodnie Rzeczypospolitej” (kryptonim „Ziemniaki”), a oprócz tego dodatku — „Biuletyn Zachodni” (BeZet), „Luźną Kartkę” i inne publikacje, w tym również książkowe. Szeroko zakrojone prace programowe dotyczyły wszystkich ziem zachodnich, łącznie z tzw. ziemiami postulowanymi".
W Sekcji Zachodniej DR funkcje kierownicze pełnili przeważnie mężczyźni, ale w trójosobowych władzach wydziału organizacyjnego znalazła się wspo
mniana już wyżej Stefania Cieślińska „Róża”12. Kierowała ona ponadto zespołem łączniczek tej sekcji, z których wiele należało do „Ojczyzny”
i pracowało jako łączniczki również w swojej macierzystej organizacji. Po-
8 E. Serwański, op. cit., s. 299.
9 Relacja J. J. Nikischa (w zbiorach A. Pietrowicz).
10 Relacja H. Ryffert (kopia w zbiorach autorki).
11 L. Gluck, Od Ziem Postulowanych do Ziem Odzyskanych, Warszawa 1971, s. 7-8.
12 W. Grabowski, op. cit., s. 104.
167
17
I
godzenie tych zadań nie nastręczało jednak większych trudności, ponieważ w obu przypadkach wspólny był zarówno krąg odbiorców, jak punkty roz
działu poczty.
Nie można pominąć udziału członkiń „Ojczyzny” w pracach na polu oświaty i kultury. Stefania Mazurkówna „Anna” pochodząca ze Śląska, wchodziła w skład Głównej Komisji Planowania w dziale szkół wyższych Departamentu Oświaty i Kultury DR i opracowywała akty prawne na okres powojenny13. Była też współorganizatorką i dyrektorką Pedagogium Ziem Zachodnich przygotowującego przyszłe kadry dla tych ziem 14. Z tej formy edukacji korzystało ok. 40 dziewcząt. Jedyny chłopak — zdolny poeta Józef Ryszka „Szczepon” (nie Szczepan) — zginął z rąk Niemców w 1943 r.15. Był on — podobnie jak wielu członków rady pedagogicznej i jak wiele słuchaczek
— członkiem „Ojczyzny” i pracował zarazem w Sekcji Zachodniej DR.
Z inicjatywy „Ojczyzny” powołany został Tajny Uniwersytet Ziem Zachod
nich, gdzie kształciło się 2237 studentów i studentek16. Niektórym dziewczę
tom udało się rozpocząć studia uniwersyteckie w pełnym wymiarze, dla innych łatwiejszy był udział w trwających krócej formach szkolenia, jak np.
Tajne Wyższe Kursy Dziennikarskie1 .
Ważną rolę odegrało szkolenie sanitarne kobiet. Prowadziła je w War
szawskiej Szkole Pielęgniarskiej przy ul. Koszykowej Maria Aleksandrowicz
„Ewa”, pielęgniarka odznaczona orderem Florence Nightingale. Wykładała tam również Janina Pohlówna, która w 1997 r. także uzyskała ten zaszczytny order pielęgniarski. Marii Aleksandrowicz powierzono początkowo obowiązki łączniczki szefa wydziału technicznego „Ojczyzny”, później jednak skiero
wano j ą do służby zdrowia, z którą zresztą od dawna miała do czynienia jako wykwalifikowana pielęgniarka. Pełniąc tę służbę współpracowała z kie
rownikiem wydziału zdrowia „Ojczyzny” Zdzisławem Jaroszewskim i z An
tonim Horstem z Departamentu Pracy i Opieki Społecznej w Delegaturze Rządu RP na Kraj.
Od początku swojego istnienia „Ojczyzna” poświęcała wiele uwagi także różnym formom opieki społecznej, obejmując nią przede wszystkim więź
niów i ich rodziny oraz rodziny osób zamordowanych, ale w miarę możli
wości rozszerzając j ą również na innych potrzebujących pomocy. Świadcze
niem tej pomocy zajmowały się głównie kobiety.
13 W. Grabowski, op. cit., s. 115.
14 R. Bednorz, Tajne Pedagogium Ziem Zachodnich w Warszwie 1942-44, Opole 1975. s. 39-40 15 Z. Bednorz, op. cit., s. 57.
16 E. Serwański, op. cit., s. 483-484.
17 Z. Bednorz, op. cit., s. 31.
168
18
Wobec przewidywanego wybuchu Powstania Warszawskiego opracowano plan mobilizacyjny, obejmujący m.in. członkinie „Ojczyzny”. Miejscem zbiórki były dla nich na ogół placówki Delegatury Rządu RP lub oddziałów AK. Maria Aleksandrowicz i Janina Pohl miały przydział do powstańczych szpitali. Punktem zbornym łączniczek delegatury był hotel „Royal” przy ul.
Chmielnej. Niestety nie wszystkim udało się dotrzeć do wyznaczonych miejsc. Na przykład spora grupa dziennikarzy „Ojczyzny” została odcięta na Starym Mieście. Nie mogąc się stamtąd wydostać i dotrzeć do wyznaczonych im punktów, podjęli pracę w prasie wydawanej na terenie staromiejskim.
Eugenia Kolbusz-Trzcińska „Ewa” i Krystyna Wiza-Łyczywkowa „Iga”
były reporterkami, a Wanda Rafalska „Nata” pełniła funkcję maszynistki i sekretarza redakcji gazetki batalionu AK im. Łukasińskiego „W Walce”, którą redagował Edmund Męclewski „Andrzej”. Pomagali mu w tym: Juliusz Kolipiński „Bartek” i Adam Pohl „Kuba” („Karski”) 18.
Pod koniec walk powstańczych łączniczki „Ojczyzny” brały udział w se
lekcji i zabezpieczaniu dokumentów, wyjmowanych ze skrytek. Po kapitulacji Zuzanna Kwiatkowska „Emilka” przeniosła bardzo cenne archiwum Sekcji Zachodniej na punkt w Brwinowie pod Warszawą. Dzięki jej poświęceniu dokumenty ocalały.
„Ojczyzna” była otwarta na poglądy innych ugrupowań patriotycznych19, stosując się do zalecenia zawartego w przemówieniu radiowym Ignacego Paderewskiego, który nawoływał do podjęcia „wspólnej walki z okupantem o Ojczyznę wszystkich Polaków”20. Po zakończeniu działań wojennych or
ganizacja uznała swoje zadania konspiracyjne za zakończone i rozwiązała się w dniu 15 lipca 1945 r.
Powyższy tekst został opracowany wspólnie przez autorką i trzy siostry Pohlówny: Janiną Mizerską, Haliną Górną i Teresą Stefańską.
18 B. Ziółkowski, Batalion Armii Krajowej „Łukasiński”, Instytut Kultury PAN, Warszawa 1998, s. 20.
19 A. Pietrowicz, Służba kobiet w organizacji „ Ojczyzna”, w: Służba Polek na frontach II Wojny Światowej, część 2, Arch. PAK, Toruń 1998, s. 201.
20 E. Serwański, op. cit., s. 300.
169
19
Lipska Halina
Halina Koziołkowa z d. L ipska, córka W incentego i Marii z d. Zielińskiej, ur. dn. 29 X 1920 w Lublinie, dzieciństwo spędziła w Toruniu. Tu w 1938 ukończyła Miejskie Gimnazjum Żeńskie, a następnie podjęła studia uniwersyteckie początkowo w Warszawie, a później w Poznaniu na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Po zaliczeniu I roku chemii uzyskała m ożliwość przeniesienia się na Wydział Lekarski tej uczelni.
Od 1935 aktywnie działała w Organizacji PWK. W lipcu 1938 ukończyła kurs podinstruktorski na obozie Legii Akademickiej w Istebnej i do wybuchu II wojny światowej, jako podinspektorka PWK, pełniła obowiązki komendantki hufca w Studium Wychowania
Fizycznego w Poznaniu.
Wybuch wojny zastał ją w Toruniu. Niezmobilizowana, włączyła się do pomocy sanitarnej dla ludności do czasu wkroczenia okupanta do Torunia. W październiku 1939 wraz z rodziną została przesiedlona do Warszawy w ramach akcji represyjnej stosowanej przez okupanta wobec mieszkańców Pomorza. Tu nawiązała kontakt z ZWZ, który jednak został przerwany ze w zględów zdrowotnych H. Lipskiej. W maju 1942 przez Elżbietę Zawacką, komendantkę PWK z toruńskiego gimnazjum, nawiązała kontakt z Organizacją Ziem Zachodnich
„Ojczyzna”, kryptonim „Omega”. Została pracownikiem Sekcji Zachodniej Departamentu Informacji Delegatury Rządu RP na Kraj. Jako „Ola” pełniła m.in. funkcję łączniczki , kurierki oraz kolporterki wydawnictw Biblioteki Ziem Zachodnich. D o realizacji zadań konspiracyjnych wykorzystywała także zatrudnienie w charakterze opiekunki terenowej w IV Ośrodku Zdrowia i Opieki Społecznej w Warszawie oraz legitymację Rady Głównej Opiekuńczej (RGO), upoważniającej do pozyskiwania obiadów dla dzieci w prywatnych domach. Ukończyła także Tajne Pedagogium Ziem Zachodnich, przygotowujące do powojennej pracy na Ziemiach Postulowanych. Zmobilizowana na czas Powstania Warszawskiego walczyła w batalionie „Łukasiński”. Pełniła funkcję łączniczki, kolporterki i sanitariuszki w rejonie Śródmieście-Północ ( hotel „Rogal”, szpital AK w hotelu „ Terminus”). Od września 1944 wróciła do obowiązków łączniczki i redaktorki gazetki batalionu pt. „ W walce”. Dn. 17 IX 1944 przeszła w rejon walk Śródmieście-Południe; 5 X 1944 wyszła z Warszawy przez W olę i Ożarów do obozu jeńców wojennych. Przebywała m .in.obozie jenieckim w Lam sdorf.
W e wrześniu 1945 wyjechała z w ojskow ego obozu w Darmstadt. W B elgii podjęła studia medyczne, które ukończyła w Warszawie w 1950. Od 1956 była nauczycielem akademickim, w 1965 uzyskała stopień doktora medycyny, w 1972 objęła stanowisko ordynatora Oddziału Chorób Wewnętrznych. Na emeryturę przeszła w 1980, w latach 1980-1994 pracowała jeszcze w Instytucie Transplantologii i w przyklinicznej poradni nefrologicznej w wymiarze pół etatu.. Od 1991 zatrudniona w Przychodni Specjalistycznej Fundacji Armii Krajowej jako nefrolog: członkini Komisji Nefrologicznej PAN.
Od w ielu lat bardzo aktywnie współpracuje z Fundacją „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek” : gromadzi relacje, dokumenty, artykuły, książki . Jako przedstawicielka Fundacji w Warszawie efektywnie współpracuje ze środowiskiem kombatanckim.
20
V
„SŁUŻYŁAM P O L SC E , JA K UMIAŁAM NAJLEPIEJ".
(Gen. P ro f D r hab. Elżbieta Zawacka „ ZO ”.)
SETNA ROCZNICA URODZIN ŚP. GEN. ELŻBIETY ZAWACKIEJ „ZO”
W WARSZAWIE..
Klub Historyczny im. gen. S. Roweckiego „GROTA”
i Warszawska Grupa „ Memoriału im. gen.. Marii Wittek”
czczą pamięć wielkiej Polki.
Dnia 18.marca 2009 r. w przeddzień setnej rocznicy urodzin gen. prof. dr hab. Elżbiety Zawackiej , zmarłej w dniu 10. stycznia 2009 r. odbyło się uroczyste spotkanie członków warszawskiego Klubu Historycznego im. gen. Stefana Roweckiego „Grota” , poświęcone pamięci tej wielkiej patriotki, która dla naszego Klubu była przew odniczką, wspierającą od początku jego działalność.
Spotkanie składało się z dwóch części. W pierwszej - wykład pt. „ Z DZIEJÓW WYDZIAŁU ŁĄCZNOŚCI ZAGRANICZNEJ KOMENDY GŁÓWNEJ AK, KRYPTONIM
„ZAGRODA ” wygłosił minister Andrzej Przewoźnik, Sekretarz Generalny Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. W drugiej części wyświetlono film o gen. prof. dr Elżbiecie Zawackiej wg scenariusza Marka Widawskiego.pt. „MIAŁAM SZCZĘŚLIWE ŻYCIE”.
Na początku spotkania wiceprezes Klubu im gen. „Grota” dr Maria Dmochowska powitała gości spotkania z Prezesem Światowego Związku Żołnierzy AK płk Czesławem Cywińskim i ministrem Andrzejem Przewoźnikiem na czele. Przedstawiła również obecnym członkinie Klubu, które są równocześnie członkiniami „Memoriału im. gen. Marii Wittek” , wieloletnimi współpracowniczkami gen. E. Zawackiej w dziele upamiętnienia czynu bojowego polskich kobiet w walce o wolność i niepodległość Polski. Osoby te przedstawiała kolejno Izabelle Kuczyńska, przewodnicząca warszawskiej grupy „Memoriału”. Izabeili Kuczyńskiej, zawdzięczamy zrealizowanie - wspólnie Eugenią Szymczak - jednego z zamierzeń gen. Elżbiety Zawackiej, a mianowicie : wystawienie na dziedzińcu Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie ufundowanego przez Panią Generał pomnika pierwszej kobiety- generała Wojska Polskiego, Marii Wittek.
Pierwszą członkinią Memoriału, przedstawioną przez Izabellę Kuczyńską była Irena Makowska, realizatorka drugiego pomnika , ufundowanego również przez gen. Elżbietę Zawacką, a poświęconego „Pamięci Polek Walczących o Wolność i Niepodległość Ojczyzny”. Pomnik ten wzniesiono w Parku Wolności przy Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie.. Irena Makowska przypomniała obecnym, że Msza Św. za spokój duszy śp gen. E. Zawackiej ma się odbyć w dniu 20.marca br. w Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie, przy ul. Długiej 13/15 o godz. I8.00 Zaprosiła wszystkich obecnych do uczestniczenia w tej mszy.
Następną członkinią „Memoriału”, przedstawioną przez Izabellę Kuczyńską, była Janina Kulesza-Kurowska, która wyraziła wdzięczność Pani Generał za to, że zachęcając kombatantki - starsze już osoby - do twórczej pracy, przywróciła im drugą młodość.
Długoletnią współpracownicą „ZO” była Halina Lipska-Koziołowa, którą jako uczennicę Gimnazjum Miejskiego w Toruniu prof. Zawacka nie tylko uczyła matematyki. Była także jej instruktorką Przysposobienia Wojskowego Kobiet w tym gimnazjum.Współpraca Haliny z „ZO” trwała do końca życia Pani Generał.
Niezwykle ważną dla tematyki wykładu ministra Przewoźnika była obecność następnej członkini „Memoriału” Anny Koźmińskiej - Kubarskiej ps. „Maja”, kurierki
„Zagrody” w latach wojny. „Maja” mogła bowiem porównać swoje osobiste doświadczenia ze służby w tamtych czasach z wypowiedziami wykładowcy.
21
Z obecności min. Andrzeja Przewoźnika skorzystała członkini Memoriału Irena Stankiewicz , autorka słynnego drzeworytu „Matka Boska AK”, która - wyrażając swą wdzięczność Panu Ministrowi za ocalenie pamięci ofiar Katynia i innych miejsc kaźni polskiej inteligencji - podarowała mu piękną odbitkę swego drzeworytu.
Wykład min. A. Przewoźnika , opracowany z głębokim znawstwem tematu, ilustrowany fotografiami i wykresami tras kurierskich, pokazał znaczenie działalności Elżbiety Zawackiej w tej organizacji. Była ona bowiem kurierką „Zagrody”, przecierającą liczne szlaki dla innych kurierów. Przewoziła również z Berlina do Warszawy przekazywane przez Rząd Polski na Uchodźstwie drogą przez mające swe siedziby w Berlinie banki krajów neutralnych, fundusze na działalność Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Szczególnie ważnym dokonaniem „ZO” była jej wyprawa jako emisariuszki Dowódcy Armii Krajowej gen, Stefana Roweckiego „Grota” do Naczelnego Wodza gen.
Władysława Sikorskiego w Londynie i jej powrót po Kraju skokiem spadochronowym.
Obecni przyjęli wykład min. Przewoźnika z wielkim uznaniem.
W drugiej części spotkania wyświetlono film o gen Elżbiecie Zawackiej „ZO”, oparty o wywiad, którego Pani Generał udzieliła przedstawicielom Fundacji Filmowej Armii Krajowej w roku 1996. Reżyserował Marek Widawski. Tytuł filmu : „MIAŁAM SZCZĘŚLIWE ŻYCIE” potwierdza, że jej życie było jednym pasmem służby dla Kraju. Z wypowiedzi „ZO” pochodzą słowa motta tego sprawozdania „Służyłam Polsce jak umiałam najlepiej.”.. Wykorzystano w nim również liczne fotografie rodzinne i osobiste „ZO”, ilustrujące przebieg jej życia , pracy i służby dla Ojczyzny. Film oglądano z dużym zainteresowaniem.
W dniu 20. marca 2009 r. została odprawiona w Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie, przy ul. Długiej 13/15 uroczysta Msza Św. za spokój duszy śp. gen. Elżbiety Zawackiej „ZO”, oraz za pomyślny rozwój wielkich dzieł jej życia : Fundacji „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej, oraz Wojennej Służby Polek” w Toruniu, a także
„Memoriału im. gen. Marii Wittek”. O wystrój artystyczny ołtarza zadbało Dowództwo Garnizonu Wojska Polskiego w Warszawie, szczególnie zaś Oddział Desantowy „Grom”, którego patronami są „Cichociemni”. Obecny był również poczet sztandarowy „Gromu” . Ołtarz ozdobił portret Pani Generał, oraz jej odznaczenia z Krzyżem Srebrnym Orderu
„Virtuti Militari”, oraz Orderem Orła Białego .
Mszę Św. odprawił Ks. Komandor Leon Szot, który wygłosił również okolicznościowe kazanie. Podkreślił w nim wielkie zasługi Pani Generał , oraz jej bezgraniczne poświęcenie w służbie dla Ojczyzny.
Mszy Św. towarzyszył chór „Spokojne Niebo”, złożony z emerytowanych członków Reprezentacyjnego Chóru Wojska Polskiego. Pieśni religijne i patriotyczne w ich wykonaniu wzruszały do głębi. Katedrę wypełniali weterani , a wśród nich członkinie
„Memoriału im. gen. Marii Wittek”. które z pewnością będą w dalszym ciągu wykonywały przyjęte na siebie obowiązki utrwalania pamięci o czynach polskich kobiet w walce o wolność i niepodległość Ojczyzny
Janina Kulesza-Kurowska.
