Konkurencja jako warunek rozwoju społeczno-gospodarczego gmin i regionów – perspektywa regulacji sektora rolnego

Szanowni Czytelnicy !

W marcu tego roku nastąpiło zakończenie kadencji władz poz- nańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego działających w latach 2010–2015 i rozpoczęcie nowej kaden- cji na kolejne pięć lat. Relacja z podsumowania działalności oddziału, jakie zostało dokonane na marcowym zjeździe, zna- lazła miejsce na łamach niniejszego numeru „Przeglądu Eko- nomicznego”. Ja natomiast w tym miejscu chciałbym wska- zać na najważniejsze kierunki rozwoju naszego Towarzystwa, jakie zostały wypracowane przez uczestników zjazdu.

Najważniejszym zadaniem wynikającym w prostej linii z misji Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego uznano upowszechnianie wiedzy ekonomicznej w społeczeństwie.

Następować ma to przede wszystkim poprzez organizowanie konferencji i seminariów naukowych, ale również poprzez organizowanie spotkań (prelekcji, odczytów) z osobami pełniącymi ważne funk- cje w sferze gospodarczej i politycznej. Jako bardzo ważne zadanie oddziału postrzegana jest edu- kacja ekonomiczna młodzieży, głównie poprzez współpracę z nauczycielami przedmiotów ekono- micznych w szkołach ponadpodstawowych oraz organizowanie Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej, ale także organizowanie wykładów dla młodzieży studenckiej nieekonomicznych kierunków studiów.

Kolejnym priorytetem Towarzystwa jest współpraca ze środowiskiem biznesu. Następować to będzie w ramach kursów i szkoleń z obszaru ekonomii, zarządzania oraz prawa gospodarczego, jak również poprzez świadczenie usług eksperckich i doradczych.

Dla PTE w Poznaniu bardzo ważnym partnerem są uczenie wyższe z terenu naszego woje- wództwa oraz jednostki samorządu terytorialnego. Współpraca z tymi podmiotami leży w ży- wotnym interesie naszego Towarzystwa. Pozwala ona na wspólną realizację projektów ważnych dla różnych środowisk zawodowych (finansistów, bankowców, księgowych, audytorów, prawni- ków) jak i społeczności lokalnych oraz przedsiębiorców. Projekty te mamy zamiar finansować mię- dzy innymi ze środków unijnych.

Ważnym zadaniem Towarzystwa jest działalność wydawnicza. Na tym polu w ostatnich pięciu latach mamy znaczne sukcesy. Oprócz regularnego publikowania „Przeglądu Ekonomicznego”, wy- daliśmy już osiem książek z zakresu ekonomii, zarządzania i prawa. Rozwój naszego wydawnictwa uznajemy za priorytet. Nasza działalność wydawnicza, w szczególności „Przegląd Ekonomiczny”

(w wersji papierowej, ale głównie w wersji on-line) służyć będzie również do prezentacji stanowiska PTE w zakresie bieżących, najważniejszych problemów społeczno-gospodarczych.

Zadania wyznaczone przez Zjazd postrzegamy jako odpowiedź na nowe wyzwania, przed którymi stoi środowisko ekonomistów i praktyków gospodarczych. Zapewne w trakcie najbliż- szych lat pojawią się nowe problemy w obszarze społeczno-gospodarczym (chociażby dyskuto- wana wciąż kwestia społecznego zabezpieczenia emerytalnego czy bardzo aktualna dziś kwestia emigrantów przybyłych do Europy). Jestem przekonany, że środowisko poznańskich ekonomi- stów znajdzie w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym dobrą platformę do wymiany poglądów na te i wiele innych tematów oraz wypracowywania rozwiązań pojawiających się problemów.

Szanowni Czytelnicy!

Zachęcam do lektury niniejszego „Przeglądu Ekonomicznego”. Znajdą w nim Państwo artykuły au- torstwa pracowników nauki (ekonomistów, prawników), ale też – dzielących się swoimi doświad- czeniami zawodowymi – praktyków. Szczególnie polecam felieton prof. Janusza Tomidajewicza o granicach wolności gospodarczej. Jak zwykle po lekturze tekstów Profesora to, co wydawało nam się dotychczas oczywiste, zaczyna budzić nasze wątpliwości.

Z wyrazami szacunku i poważania,

Prof. UAM dr hab. Ryszard Kamiński Prezes Zarządu

Poznańskiego Oddziału

Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Konkurencja jako warunek rozwoju społeczno-gospodarczego gmin i regionów – perspektywa regulacji sektora rolnego – Eryk Kosiński, Michał Flieger ...

Nowe akty prawne w zakresie opieki konsularnej – Stanisław H. Kaj ...

Zarządzanie projektami w małej firmie. Od etatu do... – Marcin Żółtak ...

Na marginesie (głównego nurtu) Granice wolności gospodarczej – Janusz J.

Tomidajewicz ...

Wykorzystanie badań jakości życia, monitoringu strategicznego oraz konsultacji społecznych w strategicznym zarządzaniu miastem (przykład Poznania) – Tomasz J.

Kayser ...

Sprawozdanie finansowe przedsiębiorstw – nowe spojrzenie – Maria Mazurek ...

Sprawozdanie z IV Międzynarodowej konferencji naukowej ”Systemy zabezpieczenia społecznego wobec wyzwań demograficznych, ekonomicznych i technologicznych” – Agata Budzyńska-Biernat ...

XXII Zjazd członków Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Oddział w Poznaniu – Maciej Mikulewicz ...

 

  

   

5 12 17

20

22

30

31

33

1. Współczesne pojęcie procesu konkurencji Słowo „konkurencja” pochodzi z języka łacińskie- go, oznaczając pierwotnie „wspólne poszukiwa- nie” (Grupa Lizbońska, 1996).

Współcześnie pojęcie konkurencji stano- wi jedno z najbardziej interdyscyplinarnych po- jęć, znajdując zastosowanie w wielu naukach, w tym w naukach prawnych, przyrodniczych, w socjologii, psychologii, ekonomii.

Współcześnie przez konkurencję należy ro- zumieć „rywalizację, współzawodnictwo mię- dzy poszczególnymi osobami lub grupami za- interesowanymi w osiągnięciu tego samego celu”

(Szymczak, 1992). W znaczeniu ekonomicznym konkurencja to „rywalizacja między osobami prywatnymi lub jednostkami gospodarczymi, mająca na celu zdobycie rynków zbytu, źró- deł zakupu surowców i osiągnięcie jak najwięk- szych korzyści przy sprzedaży towarów” (Ławicki, 2000), „rywalizacja jednostek gospodarczych o rynki zbytu, rynki surowców, siły roboczej, wdrażanie wynalazków, innowacji” (Dowgiałło, 1996), „wolna, całkowita i prawdziwa rywali- zacja wszystkich podmiotów gospodarczych w sferze popytu i podaży dóbr i usług, środ- ków produkcji i środków kapitałowych o korzy- ści ekonomiczne, przy wykorzystaniu wszelkich metod promocji i reklamy” (Smid, 2000) czy „za- biegi współczesnych przedsiębiorstw o wzglę- dy klientów” (Wojcik, 1995). Według Alfreda Marshalla konkurencja to po prostu „współza- wodnictwo” (Marshall, 1925).

Robert H. Bork wyróżnia pięć znaczeń ter- minu „konkurencja”. Po pierwsze, konkurencja to proces rywalizacji. Po drugie, stan braku ogra- niczania wolności gospodarczej przedsiębiorcy przez innych przedsiębiorców na rynku. Po trze- cie, taką sytuację rynkową, kiedy indywidualny nabywca bądź sprzedawca nie wpływa na cenę poprzez swoje zakupy czy sprzedaż. Po czwar- te, stan rozdrobnienia danych sektorów i ryn- ków. Wreszcie, po piąte, konkurencja to sytuacja, kiedy dobrobyt konsumencki (consumer welfare) osiąga najwyższy możliwy poziom (Bork, 1978).

Znamiennym jest fakt, że pierwsze w histo- rii nowoczesne ustawodawstwo ochrony kon- kurencji uchwalone w Stanach Zjednoczonych w dniu 2 lipca 1890 r. (Antitrust Act, zwany od nazwiska projektodawcy Sherman Act), przy- jęte zostało pod wpływem olbrzymiej presji społecznej, głównie ze strony amerykańskich rolników (Furse, 1996).

W większości państw, w tym w Unii Europejskiej oraz w Polsce, ustawodawstwo antymonopolowe zasadza się na dwóch pod- stawowych zakazach – zakazie stosowania po- rozumień ograniczających konkurencję oraz za- kazie nadużywania pozycji dominującej (ogól- nie zakazie stosowania praktyk ograniczających konkurencję).

Cele stawiane ustawodawstwu antymo- nopolowemu podzielić można na dwie grupy.

W pierwszej grupie znajdują się cele ekono- miczne, różnie rozumiane: wolna konkurencja

Konkurencja jako warunek rozwoju społeczno-gospodarczego gmin i regionów – perspektywa regulacji sektora rolnego

Eryk Kosi

ń

ski

Michał Flieger

na rynku, definiowana naj- częściej jako konkurencja doskonała (symetryczna), dobrobyt konsumentów (consumer welfare) czy eko- nomiczna efektywność. W drugiej grupie znaj- dują się z kolei cele społeczno-polityczne, jak pomoc dla małych i średnich przedsiębiorców (Korah, Rothnie, 1990), ochrona konsumentów przed wielkim biznesem (Cini, McGowan, 1998), ochrona określonych sektorów gospodarki (w tym rolnictwa), bezpieczeństwo energetycz- ne, ochrona środowiska naturalnego.

Wybór priorytetów społeczno-politycznych w konsekwencji oznacza konieczność dokona- nia wyboru prawnych środków realizacji danych celów i zadań oraz ułożenia odpowiednich rela- cji pomiędzy ogólną regulacją ochrony konku- rencji a regulacjami szczególnymi. Przykładem takiej konieczności jest regulacja prawna sek- tora rolnego w Unii Europejskiej oraz w Polsce jako państwie członkowskim.

W konsekwencji należy zbadać zakres za- stosowania ogólnych zakazów ochrony konku- rencji względem działań sektora rolnego (rolni- ków, producentów rolnych). Celem niniejszego artykułu jest analiza regulacji w obszarze kon- kurencji w sektorze rolnym zarówno w całej UE, jak i w Polsce i wskazanie specyfiki tych regu- lacji w aspekcie ograniczenia procesów konku- rencyjnych. Celem jest także wskazanie kierun- ków zmian Wspólnej Polityki Rolnej UE w tym zakresie w przyszłości.

2. Konkurencja w sektorze rolnym w Unii Europejskiej

Zgodnie z art. 36 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) regulacja prawna ochro- ny konkurencji, zawarta w Traktacie w art. 101–

109, odnosi się do sektora rolnego jedynie w za- kresie ustalonym przez Parlament Europejski i Radę zgodnie z celami stawianymi Wspólnej Polityce Rolnej. Wymieniony przepis upoważnia Parlament Europejski i Radę do przyjęcia przepi- sów wprowadzających w życie Wspólną Politykę Rolną, przyznając organom unijnym w tym za- kresie dużą swobodę (Czechowicz, Ziętara, 1995).

Według utrwalonego orzecznictwa sądów unijnych, ogólne przepisy ochrony konku- rencji obowiązują we wszystkich sektorach

gospodarki, o ile Traktat nie wyłącza ich zasto- sowania (Nikpay, Faull, 1999). Wyłączenie sek- tora rolnego jest jedynym wyraźnym wyłącze- niem zastosowania ogólnych reguł konkurencji zawartym w Traktacie (Skoczny, 2002).

Ponad powyższe, regulacja prawna unij- nej Wspólnej Polityki Rolnej stanowi regulację szczególną (lex specialis) w stosunku do regu- lacji wspólnego rynku, co oddane jest przez tzw. zasadę wyjątkowości (Lichorowicz, 2003).

Zgodnie z wymienioną zasadą regulacje ogól- ne znajdują zastosowanie dopiero w razie bra- ku przepisu szczególnego, regulującego sektor rolny i Wspólną Politykę Rolną¹.

Tym samym poprzez Wspólną Politykę Rolną w sektorze rolnym i rybołówstwie reali- zowany jest model integracji politycznej (po- zytywnej). Cele stawiane polityce rolnej mają pierwszeństwo względem zasad ochrony kon- kurencji (tak Trybunał Sprawiedliwości w wyro- ku w sprawie 139/79 Maizena GmbH przeciwko Radzie).

Przez produkty rolne zgodnie z art. 38 ust. 1 TFUE rozumie się płody ziemi, produkty hodowli i rybołówstwa oraz związane z nimi bezpośred- nio produkty pierwszego stopnia przetworze- nia. Pojęcie „produktów pierwszego przetwo- rzenia” (ang. products of first-stage processing) nie zostało zdefiniowane w Traktacie. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości de- cydującym czynnikiem w tym zakresie jest re- lacja gospodarcza pomiędzy pierwotnym pro- duktem rolnym a produktem przetworzonym, bez względu na bezpośrednią ilość etapów przetworzenia². Istotnym czynnikiem jest po- równanie wartości produktu rolnego z produk- tem poddanym wstępnemu przetworzeniu.

1 Patrz liczne orzeczenia: wyrok Trybunału w sprawie 91/78 Hansen GmbH & Co. przeciwko Hauptzollamt Flensburg, Zb. Orz. TE 1979, s. 935; wyrok Trybunału w sprawie 177/78 Pigs and Bacon Commission przeciwko McCarren and Company Limited Zb. Orz. TE 1979, s. 2169;

wyrok Trybunału w sprawie 68/86 Zjednoczone Królestwo przeciwko Komisji (Agricultural Hormones), Zb. Orz. TE 1988, s. 855; wyrok Trybunału w sprawie C-331/88 The Queen przeciwko The Minister of Agriculture, ex. p. Fédération Européenne de la Santé Animale, Zb. Orz. TE 1990 s. I-4023.

2 Patrz wyrok Trybunału w sprawie 185/73 Hauptzollamt Bielefeld przeciwko Offene Handelgesellschaft in Firma H.C. König, Zb. Orz TE 1974, s. 607; patrz nadto wyrok Trybunału w sprawie 85/77 Societa Santa Anna przeciwko INPS, Zb. Orz. TE 978, s. 527.

Podmiotowo wyłączenie dotyczy produ- centów rolnych. Pojęcie producenta rolnego nie jest zdefiniowane w Traktacie (Jurcewicz, 2004). Powszechnie przyjmuje się, że produ- centem rolnym jest podmiot posiadający 3 ce- chy: bezpośrednie sprawowanie kierownictwa gospodarczego nad jednostką produkcyjną w sektorze rolnym, bezpośrednie ponoszenie ryzyka gospodarczego związanego z prowa- dzoną działalnością oraz posiadanie upraw- nień emerytalno-rentowych zgodnie z prawem krajowym danego państwa członkowskiego (Lichorowicz, 2001). Trybunał Sprawiedliwości z kolei uznał, że o zakwalifikowanie danego podmiotu jako producenta rolnego decyduje prawo krajowe (tak w wyroku w sprawie 312/85 Sp A Villa Banfi przeciwko Regione Toscana i innym)³. Zgodnie z przepisami strukturalny- mi, producentem rolnym jest osoba uzyskują- ca co najmniej połowę swych dochodów z dzia- łalności rolnej oraz poświęcająca co najmniej połowę czasu pracy na działalność rolniczą.

Producentami rolnymi mogą być zarówno oso- by fizyczne, jak i osoby prawne (tak TS w wyro- ku w sprawie 312/85 Sp A Villa Banfi).

Cele Wspólnej Polityki Rolnej zdefiniowa- ne zostały w art. 39 ust. 1 TFUE. Po pierwsze, Wspólna Polityka Rolna winna zmierzać do zwięk- szenia wydajności poprzez wspieranie postępu technicznego, zapewnienie racjonalnego roz- woju produkcji rolnej oraz optymalne wyko- rzystanie czynników produkcji, w szczególności pracy. Po drugie, winna zapewnić odpowiedni standard życia, w szczególności poprzez wzrost dochodów osób zaangażowanych w produk- cję rolną. Po trzecie, winna stabilizować rynki rolne. Po czwarte, winna zapewnić dostępność produktów rolnych. Po piąte, winna zapewnić, aby produkty rolne oferowane były konsumen- tom po rozsądnych cenach. W realizacji tych ce- lów zgodnie z art. 39 ust. 2 Traktatu wzięte win- ny być pod uwagę: szczególny charakter dzia- łalności rolnej, mający swe źródło w strukturze społecznej w rolnictwie oraz strukturalnych i na- turalnych nierównościach pomiędzy różnymi regionami rolniczymi, potrzeba wprowadzania odpowiednich przemian stopniowo oraz fakt, że w państwach członkowskich rolnictwo stano- wi sektor mocno powiązany z całą gospodarką.

3 Zb. Orz TE 1986, s. 4039.

Jak wynika z powyż- szego, polityka rolna ma za zadanie osiągnięcie ce- lów o charakterze ekono- micznym, jak np. wzrost

wydajności w rolnictwie, ale też wielu celów o charakterze społeczno-politycznym, jak utrzy- manie odpowiedniego poziomu życia i wzrost dochodów. Cele te, jak słusznie się wskazuje, pozostają w oczywistej sprzeczności ze sobą⁴. Trybunał Sprawiedliwości uznał, że preferencje w wyborze co do określonych celów traktato- wych należą do organów Wspólnoty (określając je „tymczasowym priorytetem”)⁵.

Szczegółowy zakres wyłączenia sektora rol- nego spod unijnych przepisów ochrony konku- rencji aktualnie reguluje rozporządzenie Rady nr 1184/2006 z dnia 24 lipca 2006 r. dotyczące stosowania niektórych reguł konkurencji w od- niesieniu do produkcji rolnej i handlu produkta- mi rolnymi⁶.

Zgodnie z art. 2 rozporządzenia Rady 1184/2006 art. 81 ust. 1 Traktatu (zakaz poro- zumień ograniczających konkurencję, obecnie art. 101 ust. 1 TFUE) nie znajduje zastosowania do porozumień, decyzji i praktyk uzgodnio- nych, które stanowią integralną część kra- jowej organizacji rynku lub są niezbędne do osiągnięcia celów określonych w art. 33 Traktatu(obecnie art. 39 TFUE). W szczególności nie ma on zastosowania do porozumień, decy- zji i praktyk rolników, zrzeszeń rolników czy też związków takich zrzeszeń należących do jed- nego państwa członkowskiego, które zajmu- ją się produkcją czy też sprzedażą produktów rolnych lub korzystają ze wspólnych urządzeń do przechowywania, obróbki lub przetwarzania produktów rolnych oraz w oparciu o niego nie istnieje obowiązek stosowania jednolitych cen,

4 Patrz liczne wyroki trybunału Sprawiedliwości:

w sprawie 5/67 W. Beus GmbH przeciwko Hauptzollamt München, Zb. Orz. TE 1968, s. 83; w sprawie 5/73 Balkan-Import-Export GmbH przeciwko Hauptzollamt Berlin-Packhof, Zb. Orz. TE 1973, s. 1091; w sprawie 71/74 Nederlandse Verenigingvoor Fruit en Groentenimporthandel i inni (FRUBO) przeciwko Komisji, Zb. Orz. TE 1975, s. 563.

5 Ang. „temporary priority”. Patrz wyrok w sprawie 5/73 w sprawie Balkan-Import-Export GmbH przeciwko Hauptzollamt Berlin-Packhof, Zb. Orz. TE 1973, s. 1112.

6 Dz. Urz. UE L 214, 4.8.2006, s. 7.

o ile Komisja nie stwierdzi, że skutkiem tego jest wykluczenie konkurencji lub zagrożenie realizacji celów określonych w art.

33 (obecnie 39) Traktatu. Na gruncie pop- rzedniego rozporządzenia Rady nr 26/62, w którym art. 2 ust. 1 także używał określenia

„w szczególności…”, Trybunał Sprawiedliwości uznał, że wskazane sformułowanie nie ma cha- rakteru wyłącznie ilustracyjnego, a stanowi odręb- ne wyłączenie⁷. Stąd, ze względu na identyczne sformułowanie zawarte w obu rozporządzeniach, należy mówić w przypadku obu rozporządzeń o trzech szczególnych wyłączeniach.

Wyłączenie pierwsze dotyczy organizacji krajowych rynków rolnych. Przez krajowe or- ganizacje rolne, podlegające wyłączeniu, rozu- mieć należy tylko organizacje na szczeblu kra- jowym stanowiące integralną część krajowego systemu organizacji rynków rolnych realizują- cego cele zdefiniowane w art. 39 TFUE⁸. Brak istnienia organizacji krajowych rynków rol- nych niweczy możliwość powołania się na wy- łączenie⁹. Co więcej, wyłączenie to może mieć miejsce jedynie w sytuacji, gdy nie ma wspól- nej, unijnej organizacji w określonym sektorze rolnym¹⁰.

Wyłączenie drugie dotyczy porozumień, decyzji i praktyk niezbędnych do realizacji celów Wspólnej Polityki Rolnej (art. 39 TFUE).

Na gruncie poprzedniego rozporządzenia Trybunał Sprawiedliwości uznał, że dana organizacja winna

7 Patrz wyrok Trybunału w sprawach połączonych C-319/93, C-40/94 oraz C-224/94 Hendrik Evert Dijkstra przeciwko Friesland (Frico Domo) Coöperatie BAi Cornelis van Roessel i inni przeciwko De coöperatieveverenig- ing Zuivelcoöperatie Campina Melkunie VA i Willem de Bie i inni przeciwko De Coöperatieve Zuivelcoöperatie Campina Melkunie BA., Zb. Orz. TE 1995, s. I–4471.

8 Patrz decyzja Komisji Nr 88/109/EWG z dnia 18 grudnia 1987 r. w sprawie New Potatoes, Dz. Urz. WE L 59, 4.03.1988, s. 25. Patrz nadto wyrok Trybunału w sprawie Nederlandse Verenigingvoor Fruit en Groentenimporthandel i inni (FRUBO) przeciwko Komisji, Zb. Orz. TE 1974, s. 563.

9 Patrz uzasadnienie decyzji Komisji nr 74/433/EWG z dnia 25 lipca 1974 r. w sprawie FRUBO, część III ust. 2;

Dz. Urz. WE L 237, 29.8.1974, s. 16.

10 Patrz uzasadnienie Decyzji Komisji nr 78/66/EWG z dnia 2 grudnia 1977 w sprawie ze skargi Groupementd’

Expertationdu Léon „GREX” – Cauliflowers, część III pkt 1;

Dz. Urz. WE L 21, 26.1.1978, s. 23.

zmierzać do realizacji wszystkich celów okre- ślonych w art. 39 Traktatu, a nie tylko niektó- rych z nich¹¹. Co więcej, wyłączenie może mieć miejsce jedynie w sytuacji braku unijnej organi- zacji danego rynku rolnego¹².

Wyłączenie trzecie z kolei podmiotowo do- tyczy jedynie organizacji rolniczych (producen- tów rolnych). W konsekwencji członkami takich organizacji mogą być wyłącznie producenci rol- ni (a nie przykładowo hurtownicy czy pośredni- cy na rynku rolnym)¹³. Objęte wyłączeniem są porozumienia pomiędzy rolnikami i rolniczymi spółdzielniami, której są członkami¹⁴. Niemniej jednak, wymienione spółdzielnie nie mogą ni- weczyć całkowicie konkurencji, jak i nie mogą godzić w podstawowe zasady Wspólnej Polityki Rolnej (art. 39 TFUE)¹⁵. Za takie uznane były po- stanowienia statutu spółdzielni nakładającego na swych członków obowiązki dostaw określo- nych produktów rolnych wyłącznie spółdziel- ni oraz wysokie kary z tytułu wypowiedzenia członkostwa.

Konkurencja w sektorze rolnym w Polsce Polska ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochro- nie konkurencji i konsumentów¹⁶ nie wprowadza expressis verbis wyłączenia sektora rolnego spod zakazu praktyk ograniczających konkurencję.

Niemniej zgodnie z art. 3 wymienionej ustawy jej przepisów nie stosuje się względem ograniczeń

11 Tak w wyroku Trybunału w sprawie Nederlandse Verenigingvoor Fruit en Groentenimporthandel i inni (FRUBO) przeciwko Komisji.

12 Patrz wyrok Trybunału wsprawie C-265/97P Coöperatieve Vereniging De Verenigde Bloemenveilingen Aalsmeer BA (VBA) przeciwko Florimex BV i Vereniging van Groothandelaren in Bloemkwekerijproducten (VGB), Zb. Orz. TE 2000, s. I–2061.

13 Pośrednicy w handlu płodami rolnymi i owocami są przedsiębiorcami, ale nie są rolnikami. Patrz uzasad- nienie Decyzji Komisji 74/433/EWG w sprawie FRUBO, część III ust. 1.

14 Patrz wyrok Trybunału w sprawie C-399/93 H. G.

Oude Luttikhuis i inni przeciwko Verenigde Coöperatieve Melkindustrie Coberco BA, Zb. Orz. TE 1995, s. I–4515.

15 Za niepodlegające wyłączeniu Trybunał uznał po- stanowienia statutu spółdzielni, wprowadzające wyłącz- ność dostaw na swoją rzecz ze strony swych członków oraz uzależniające możliwość wystąpienia ze spółdzielni od zapłaty wysokich kar pieniężnych. Ibidem.

16 T.j. Dz. U. z 2000 r. Nr 88, poz. 983 ze zm.

konkurencji dopuszczonych na podstawie od- rębnych ustaw¹⁷. Brak jest w wymienionym prze- pisie, jak i w całej ustawie o ochronie konkuren- cji i konsumentów, wyraźnego wskazania, jakie wyłączenia i o jakim zakresie przedmiotowym oraz podmiotowym odrębne przepisy mogą przewidywać.

Aktualnie nie budzi wątpliwości co do za- sady podleganie sektora rolnego ogólnej re- gulacji ochrony konkurencji w Polsce (Kosiński, 2005). W rezultacie konieczna staje się analiza ustaw szczególnych, regulujących organizację poszczególnych rynków rolnych w Polsce.

Po pierwsze, wyłączeniu podlega organi- zacja rynku mięsa, cukru (obejmującego cu- kier oraz izoglukozę) i skrobi na podstawie art.

1 ust. 2 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych ryn- ków rolnych¹⁸. Zgodnie z wymienionym prze- pisem, do realizacji mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej określonych w przepisach Unii Europejskiej nie stosuje się przepisów o ochro- nie konsumentów i konkurencji.

Po drugie, wyłączeniu podlega organizacja rynku mleka i przetworów mlecznych. Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o or- ganizacji rynku mleka i przetworów mlecznych do działalności Agencji Rynku Rolnego, właś- ciwej także w przypadku rynku mleka i prze- tworów mlecznych, nie stosuje się przepisów ochrony konkurencji¹⁹.

Po trzecie, wyłączeniu podlegają rynki:

owoców i warzyw, chmielu, suszu paszowego oraz lnu i konopi uprawianych na włókno.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 19 grud- nia 2003 r. o organizacji rynków owoców i wa- rzyw, rynku chmielu, rynku suszu paszowego oraz rynków lnu i konopi uprawianych na włók- no²⁰ do organizacji tych rynków nie stosuje się przepisów o ochronie konkurencji.

Po czwarte, na podstawie art. 3 ust. 1 usta- wy o ochronie konkurencji i konsumentów wy- łączeniu podlega działalność grup producen- tów rolnych, zakładanych i funkcjonujących

17 Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów kon- sumentów nie zawierała porównywalnego przepisu.

18 T.j. Dz. U. z 2012 r., poz. 633 ze zm.

19 T.j. Dz. U. z 2009 r. Nr 11, poz. 65 ze zm.

20 T.j. Dz. U. z 2011 r. Nr 145, poz. 868 ze zm.

na podstawie ustawy z dnia 15 września 2000 r. o gru- pach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmia- nie innych ustaw²¹. Grupy

te zrzeszają osoby fizyczne prowadzące gospo- darstwa rolne (rolników), jednostki organiza- cyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz osoby prawne prowadzące gospodarstwo rol- ne w rozumieniu przepisów o podatku rolnym lub prowadzące działalność rolniczą w zakre- sie działów specjalnych produkcji rolnej. Celem tworzonych grup jest dostosowanie produkcji rolnej do warunków rynkowych, poprawa efek- tywności gospodarowania, planowanie pro- dukcji z uwzględnieniem jej ilości i jakości, kon- centracja podaży, organizowanie sprzedaży produktów rolnych oraz ochrona środowiska naturalnego.

Członkowie grupy zobowiązani są na pod- stawie umowy bądź statutu do przynależności tylko do jednej grupy producenckiej w zakresie danego produktu lub grupy produktów (art. 4 ust. 1 pkt 3). Co do zasady sprzedaż ich produk- tów może mieć miejsce wyłącznie za pośredni- ctwem grupy, do której przynależność nie może trwać krócej aniżeli 3 pełne lata obrachunko- we. W przypadku sprzedaży produktów rolnych poza grupą rolnicy winni grupę o takiej sprzeda- ży informować, w tym przede wszystkim o ilości produktów sprzedanych oraz o uzyskanej za nie cenie.

Działalność jako grupa producentów rol- nych może prowadzić również spółdzielnia (art.

3a ust. 1ustawy o grupach producentów rol- nych i ich związkach), o ile spełnia określone w ustawie wymogi (w tym, m.in., wchodzenie w jej skład co najmniej 5 producentów jednego produktu lub grupy produktów).

Grupa producentów rolnych prowadzi dzia- łalność jako przedsiębiorca z osobowością praw- ną, o ile została utworzona przez producen- tów jednego produktu rolnego lub grupy pro- duktów w celach określonych ustawą, działa na podstawie statutu lub umowy, zwanych dalej „aktem założycielskim” (spełniających wymagania określone w ustawie), składa się z członków, udziałowców lub akcjonariuszy, zwanych dalej „członkami grupy”, z których

21 Dz. U. Nr 88, poz. 983 ze zm.

żaden nie może mieć więcej niż 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników, przychody ze sprzedaży produk- tów lub grup produktów wytworzonych w go- spodarstwach członków grupy stanowią więcej niż połowę przychodów grupy ze sprzedaży pro- duktów lub grup produktów, dla których grupa została utworzona, oraz określi obowiązujące członków grupy zasady produkcji, w tym doty- czące jakości i ilości produktów lub grup pro- duktów oraz sposoby przygotowania produk- tów do sprzedaży.

Wyłączeniu spod obowiązywania ogólnych reguł ochrony konkurencji podlega także orga- nizacja rynku rybnego w Polsce. Zgodnie z art.

24–45 i następne ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r.

o organizacji rynku rybnego²², w Polsce na run- ku rybnym mogą być tworzone i funkcjonować grupy producentów, ich związki oraz organiza- cje międzybranżowe.

Brak powyższych wyłączeń sprawiałby, że wszelkie działania grup producentów rolnych, ich związków oraz organizacji międzybranżo- wych na rynku rybnym, mające na celu kon- trolę podaży, ustalanie wspólnych warunków umownych z kontrahentami itp. mogłyby kwa- lifikować się jako zakazane porozumienia ogra- niczające konkurencję (kartele).

3. Wnioski końcowe

Obowiązujące tak w Unii Europejskiej, jak i w Polsce, wyłączenia zastosowania ogólnych reguł ochro- ny w sektorze rolnym mają na celu ochronę pro- ducentów rolnych przed nadmierną konkuren- cją globalną oraz przed silnymi kontrahentami na rynkach rolnych – wielkimi przedsiębiorca- mi zajmującymi się skupem produktów rolnych oraz przetwórcami rolno-spożywczymi. Z natu- ry struktury sektora rolnego wynika, że produ- cenci rolni, szczególnie małe rodzinne gospo- darstwa rolne, jednostkowo są nadmiernie słabi,

22 T.j. Dz. U. z 2011 r. Nr 34, poz. 168 ze zm.

stając naprzeciw wielkich podmiotów skupu- jących czy przetwarzających produkty rolne²³. Stąd konieczność przyznania producentom rol- nym określonej uprzywilejowanej pozycji, co by- łoby niemożliwe, gdyby sektor rolny poddać ta- kim samym rygorystycznym regułom ochrony konkurencji, jak w przypadku innych sektorów gospodarki. Wyłączenie takie stosowane jest po- wszechnie w różnych państwach świata od lat 20.

XX w.²⁴

W konsekwencji prawne ograniczenie kon- kurencji na rynkach rolnych zdaje się mieć swoje społeczno-polityczne uzasadnienie. Konieczność promowania niezależnych, rodzinnych gospo- darstw rolnych dostrzegana jest na całym świe- cie, w tym w Stanach Zjednoczonych (Lauck, 2000). Można je porównać do rożnych przywile- jów adresowanych na całym świecie względem małych i średnich przedsiębiorców. Takie regula- cje sprzyjają zatem rozwojowi gospodarczemu gmin i regionów, umożliwiając małym gospo- darstwom rolnym osiąganie rentowności nie- zbędnej do przetrwania. Z drugiej jednak strony, konieczne jest podejmowanie działań i wprowa- dzanie regulacji sprzyjających działalności około rolnej, szczególnie związanej z przetwórstwem płodów rolnych. Taka działalność pozwala bo- wiem na przejęcie części zysku powstającego na dalszych etapach łańcucha produkcyjnego, co zdecydowanie poprawia sytuację rolników zaangażowanych w taką działalność i wprost przekłada się na rozwój społeczno-gospodarczy gmin i regionów.

Jednocześnie nie można nie zauważyć wi- docznej tendencji w kierunku deregulacji rynków rolnych, tak w Unii Europejskiej²⁵, jak i w Stanach Zjednoczonych²⁶. Tym samym coraz silniejsze są

23 Patrz: European Commission Press Release z 11.12.2012 r., IP/12/1356, zat. „Competition: Commission launches study on choice and innovation in food sector”.

24 Patrz: pierwsze regulacje prawne tego typu w Stanach Zjednoczonych: Clayton Act z 1914 r. oraz Capper-Volstead Act z 1922.

25 Patrz: Agriculture and Food. Overview, http://ec.europa.eu/

competition/sectors/agriculture/overview_en.html. W doku- mencie tym wskazuje się na konieczność przeprowadze- nia reformy Wspólnej Polityki Rolnej w 2013 r.

26 Patrz: amerykańska ustawa deregulująca sektor rolny Federal Agriculture Improvement and Reform Act of 1996 (P.L. 104–127), zwana Freedom to Farm Act. Por. J. Lauck, op. cit. s. 4 i n., w szczególności s. 21 i n.

tendencje w kierunku liberalizacji i urynkowie- nia sektora rolnego i w ten sposób większego za- gwarantowania funkcjonowania wolnej konku- rencji w sektorze. Stąd można wkrótce spodzie- wać się dalej idącego podporządkowania sektora rolnego ogólnym regułom ochrony konkurencji, tak w Unii Europejskiej, jak i w Polsce.

Literatura

Bork, R. (1978). The Antitrust Paradox: A Policy at War with Itself, New York, s. 58.

Cini, M., McGowan, L. (1998). Competition Policy in the European Union, New York, s. 4.

Czechowicz, P., Ziętara, W. (1995). Konkurencja a regulacja w rolnictwie, Warszawa, s. 282.

Dowgiałło, Z. (1996). Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, Przewodniczący Zespołu Redakcyjnego Zygmunt Dowgiałło, Wydanie V rozszerzone, Szczecin, s. 111.

Furse, M. (1996). The Role of Competition Policy:

A Survey, „ECLR”, nr 4, s. 254.

Grupa Lizbońska (1996). Granice Konkurencji, Warszawa, s. 5 i s. 13.

Jurcewicz, A. (2001). Prawo rolne, pod redakcją Andrzeja Stelmachowskiego, Warszawa, s. 60–61.

Jurcewicz, A. (2004). Wspólna Polityka Rolna.

Zagadnienia prawne, Warszawa, s. 32.

Korah, V., Rothnie, W. (1990). An Introductory Guide to EEC Competition Law and Practice. 4th Edition, Oxford, s. 7.

Kosiński, E. (2005). Rolnictwo a publicznoprawna ochrona konkurencji w wybranych systemach prawnych (I), „Kwartalnik Prawa Publicznego”, Warszawa–Toruń, nr 1–2, s. 194.

Kosiński, E. (2005). (II). Rolnictwo a publiczno- prawna ochrona konkurencji w wybranych systemach prawnych (II), Kwartalnik Prawa Publicznego, Warszawa–Toruń, nr 3, s. 246.

Lauck, J. (2000). After deregulation: construc- ting agricultural policy in the age of „freedom to farm”, „Drake Journal of Agricultural Law”, Vol. 5, s. 54.

Lichorowicz, A. (2003). Prawo Unii Europejskiej.

Prawo materialne i polityki, Warszawa, s. 337–338.

Ławicki, T. (2000). Wielka encyklopedia prawa, Warszawa-Białystok, s. 366.

Marshall, A. (1925). Zasady ekonomii, tom I, Warszawa, s. 5.

Nikpay, A., Faull, J. (1999). The EC Law of Compe- tition, Oxford, s. 62.

Skoczny, T. (2002). Prawo konkurencji Wspólny Europejskiej. Źródła. Tom 2: Reguły sektorowe, Warszawa, s. 15.

Smid, W. (2000). Leksykon menedżera. Słownik angielsko-polski, Kraków, s. 163.

Szymczak, M. (1992). Słownik języka polskiego, tom pierwszy, Wydanie VII zmienione i popra- wione, Warszawa, s. 991.

Whish, R. (2003). Competition Law, Fifth Edition, Lexis Nexis UK, s. 921.

Wojcik, K. (1995). W: Wojciech Pomykało, red., Encyklopedia Biznesu, tom I, wydanie pierwsze, Warszawa, s. 427.

Title: Competitive Process in the Agriculture Sector – present status and future trends which condition socio-economic development of com- munes and regions

Keywords: Agricultural sector; competition;

Common Agricultural Policy; general rules of the competition protection; sector specific rules of the competition.

Summary: At the beginning article presents different concepts of competition in a short way.

Additionally, there are prohibitions of anticom- petitive practices and aims and tasks of the com- petition law pointed out. There is also a ques- tion posed relating to a choice of the priority in the area of competition policy, and the result of such a choice to the relation between gen- eral competition rules and the sector regula- tion. Within the further part, there is an analysis of a scope of the legal exclusion of agricul- ture sector from the general competition rules on the ground of the Treaty on the Functioning of the European Union and on the ground of the secondary law.

The similar as above-mentioned analysis is undertaken as far as the Polish legal system is concerned. The final conclusions of this arti- cle are dealing with the present trends in the agricultural sector of the economy, appearing inside the EU Common Agricultural Policy. Those mentioned trends reflect a global tendency of deregulation and liberalization of the agri- cultural sector begun in the United States of America in 1996. Liberalization and deeper market-orientation of the agricultural sector within Common Agricultural Policy shall change automatically the scope of the competition rules in all Member States, including Poland.

Dr hab. Michał Flieger – pracownik Katedry Nauk Ekonomicznych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

m.flieger@wp.pl, 604 180 407

Dr hab. prof. UAM Eryk Kosiński – pracownik Zakładu Publicznego Prawa Gospodarczego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwer- sytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

erykk@amu.edu.pl, 61 8294213

R

eprezentacja interesów państwa i jego oby- wateli poza granicami kraju to ustawowe zadanie ministra spraw zagranicznych. Zadanie to realizowane jest przez, podległą temu mini- strowi, służbę dyplomatyczno-konsularną. O ile służba dyplomatyczna koncentruje swoją dzia- łalność na właściwej reprezentacji interesów państwa jako podmiotu prawa międzynarodo- wego, o tyle żywotne interesy obywateli i ich ochrona znajdują się w centrum zainteresowa- nia służby konsularnej. Dlatego też zadania służ- by konsularnej różnią się od zadań służby dyplo- matycznej, co znajduje również wyraz w różnicy ich sytuacji prawnej. W odróżnieniu od przedsta- wicieli dyplomatycznych, będących reprezen- tantami politycznymi swoich rządów, urzędnicy konsularni (potocznie określani: konsulowie) po- zostają funkcjonariuszami swego państwa stale przebywającymi w określonym miejscu na tery- torium drugiego państwa, za jego zgodą, w celu wykonywania na jego terytorium w określonym okręgu (konsularnym) pewnych funkcji admi- nistracyjnych związanych z ochroną interesów swego państwa i jego obywateli.

Często jednak w praktyce obie służby za- graniczne państwa ulegają stopieniu i ich czyn- ności wykonywane są przez te same organy lub osoby. Obecnie ukształtowała się powszech- na praktyka, że w stolicach państw funkcje kon- sularne są przeważnie wykonywane przez wy- działy konsularne ambasad w miejsce odręb- nych placówek konsularnych.

Nowe akty prawne w zakresie opieki konsularnej

Stanis ław H. Kaj

Funkcje konsulów określane są przez akty prawa krajowego, odnośne dwustronne kon- wencje, jak również, w przypadku państw Unii Europejskiej, inne regulacje prawne impli- kowane w prawodawstwie krajowym. Warto podkreślić również fakt działania prawa zwy- czajowego. Podstawowym jednak dokumen- tem prawa międzynarodowego, do którego odnoszą się wymienione regulacje pozostaje Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsu- larnych z dnia 24.04.1963 r. (ratyfikowana przez Polskę 17.09.1981 r.). Konwencja Wiedeńska wskazuje podstawowe funkcje konsuli:

• ochronę interesów państwa wysyłające- go, jego obywateli i interesów osób praw- nych w państwie pobytu,

• popieranie rozwoju stosunków gospo- darczych, kulturalnych i naukowych mię- dzy oboma państwami,

• rozwijanie pomiędzy nimi wszelkimi in- nymi sposobami przyjaznych stosunków,

• zapoznawanie się wszelkimi prawnie dozwolonymi środkami z warunkami i roz- wojem życia gospodarczego, kulturalnego i naukowego w państwie pobytu,

• przesyłanie w tych sprawach sprawozdań swemu rządowi i udzielanie informacji oso- bom zainteresowanym,

• wydawanie paszportów konsularnych włas- nym obywatelom zamieszkałym za granicą oraz wiz wjazdowych i tranzytowych cudzo- ziemcom,

• udzielanie pomocy i opieki swym obywa- telom,

• występowanie w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego (uwierzytelnia- nie podpisów i przekładów tekstów, udzie- lanie ślubów, rejestracja urodzeń własnych obywateli itp.),

• ochronę interesów własnych obywateli odnośnie spadków na terytorium państwa pobytu,

• ochronę interesów małoletnich i ubez- własnowolnionych, zwłaszcza, gdy zachodzi konieczność ustanowienia opieki lub kon- troli,

• reprezentowanie w ramach obowiązują- cego w państwie pobytu ustawodawstwa przed jego sądami i władzami administra- cyjnymi nieobecnych obywateli własnego

państwa w celu za- bezpieczenia ich praw i interesów,

• doręczanie pism są- dowych i pozasądo-

wych oraz wykonywanie rekwizycji sądowej zgodnie z obowiązującymi porozumienia- mi międzynarodowymi,

• wykonywanie prawa kontroli i inspekcji w odniesieniu do statków i samolotów swego państwa oraz ich załóg, udzielanie im pomocy, badanie i wizowanie ich do- kumentów pokładowych oraz, przy zacho- waniu uprawnień państwa przyjmującego, przeprowadzanie dochodzeń dotyczących wypadków, które wydarzyły się w trakcie podróży, a także rozstrzyganie sporów wszelkiego rodzaju między kapitanem, ofi- cerami i marynarzami,

• wykonywanie wszelkich innych funkcji zleconych placówce konsularnej przez pań- stwo wysyłające, wykonywaniu których nie sprzeciwia się państwo przyjmujące.

Pierwszym aktem prawa polskiego regu- lującym działalność służby konsularnej pań- stwa była Ustawa z dnia 11.11.1924 r. o orga- nizacji konsulatów i o czynnościach konsulów, która obowiązywała przez blisko 60 lat (z uwzględ- nieniem zmian wprowadzonych Ustawą z dnia 17.06.1959 r. o uregulowaniu niektórych spraw konsularnych). Dokument ten zastąpiony zo- stał regulacjami Ustawy z dnia 13.02.1984 r.

o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (tekst pierwotny mówił oczywiście o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej), której legislacyjny żywot wygasa w bieżącym roku¹. W 2014 r.

z inicjatywy resortu spraw zagranicznych wdro- żona została procedura legislacyjna, której efek- tem stał się projekt nowej regulacji prawnej – Ustawy z dnia 25.06.2015 r. Prawo konsu- larne. Ustawa oczekuje obecnie na podpis Prezydenta RP i jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Przewidywany termin wejścia w życie

1 Aktami wykonawczymi do ustawy pozostają rozporzą- dzenia ministra spraw zagranicznych: z dnia 28.08. 2002 r.

w sprawie udzielania przez konsula Rzeczypospolitej Polskiej pomocy finansowej oraz trybu postępowania przy jej udzie- laniu, z dnia 7.12.2006 r. w sprawie konsulów honorowych Rzeczypospolitej Polskiej oraz z dnia 23 kwietnia 2013 r.

w sprawie opłat konsularnych.

to dzień 1 listopada 2015 r.

Zmiana krajowego prawo- dawstwa w tym obszarze zbiegła się w czasie z przy- jęciem nowej regulacji wspólnotowej – Dyrektywy Rady (UE) 2015/637 z dnia 20.04.2015 r. w sprawie środków koor- dynacji i współpracy mających ułatwić ochro- nę konsularną niereprezentowanych obywa- teli Unii w państwach trzecich oraz uchylająca decyzję 95/553/WE. Nowa dyrektywa, uzgod- niona po trzech latach negocjacji, ustala za- sady współpracy państw UE w celu zapewnie- nia obywatelom prawa do opieki konsularnej.

Zapewnienie tych praw nakazuje unijny Traktat z Lizbony (2007 r.). Państwa członkowskie UE zobowiązane zostały do wdrożenia postano- wień nowej dyrektywy do prawa krajowego w terminie do 1 maja 2018 r.

Realia życia wymagają dostosowania polskiego prawa do regulacji wspólnotowych w zakresie określonym przez dwie dyrektywy:

2004/38/WE z dnia 29.04.2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i po- bytu na terytorium Państw Członkowskich oraz wspomnianą powyżej dyrektywę 2015/637.

Nowa polska ustawa reguluje komplekso- wo problematykę konsularną, w tym zasady po- woływania konsulów, funkcje i czynności kon- sularne, zasady postępowania przed konsulem, opłaty konsularne oraz działalność konsulów ho- norowych. Warto nadmienić, że uchylana ustawa (1984) nie spełnia wymogów konstytucyjnych.

Kluczowe z punktu widzenia obywateli stało się uregulowanie trybu postępowania przed kon- sulem, przewidujące odformalizowany tryb tego postępowania (dotychczas postępowanie konsula regulowało stosowne rozporządzenie ministra spraw zagranicznych). Jednocześnie, uwzględniając specyfikę pracy konsula, zadba- no o zapewnienie stronie właściwych gwarancji w postępowaniu (uregulowano zasady nadzoru nad konsulem, tryb odwoławczy oraz wprowa- dzono instytucję wznowienia postępowania).

Rozwiązania proponowane w nowej ustawie zasadniczo utrzymują obecny zakres funkcji i czynności konsularnych (zadania konsula nie ulegną większym zmianom). Podkreślone są jednak jego funkcje interwencyjne i ochronne.

Wskazano również sytuacje, kiedy konsul może odmówić wykonania czynności konsularnych.

Wprowadzone zostało pojęcie pomocy konsularnej. Będzie to pomoc udzielana oby- watelowi polskiemu, np. w razie poważnego wypadku lub ciężkiej choroby, aresztowania lub zatrzymania, aktu przemocy czy w sytuacji konieczności nagłego powrotu do Polski (jeśli nie ma on na to środków finansowych). W pro- jekcie ustawy określono też zadania konsula w przypadku wystąpienia w jego okręgu zda- rzeń mogących powodować zagrożenie dla zdro- wia i życia lub bezpieczeństwa obywateli pol- skich. Nowe przepisy zobowiązują go do po- dejmowania działań mających na celu wsparcie bezpiecznego i sprawnego opuszczenia przez nich zagrożonego obszaru. Warto jednak pa- miętać, że konsul nie może wykonać pewnych czynności, do których należą: regulowanie jakichkolwiek zobowiązań finansowych (uisz- czanie długów, grzywien, mandatów, kosztów leczenia lub postępowania sądowego), usług wykonywanych przez biura podróży, banki, firmy ubezpieczeniowe oraz przewoźników, jak również pośredniczyć w uzyskaniu zgody na zatrudnienie. Konsul nie może również peł- nić funkcji adwokata lub angażować pełno- mocnika prawnego w postępowaniu sądowym (wskazuje jedynie rekomendowanych przez urząd konsularny miejscowych adwokatów lub rad- ców prawnych). Konsul nie może wreszcie in- gerować w konflikty powstałe w wyniku nie- wywiązania się jednej ze stron ze zobowiązań umów cywilnoprawnych.

Projekt ustawy przewiduje także, że polski konsul ma udzielać pomocy konsularnej oby- watelowi innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej (odniesienie do regulacji wspól- notowych), które nie ma przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego na terytorium państwa przyjmującego. Ustawa wyczerpująco reguluje też kwestie związa- ne z powoływaniem i działalnością konsulów honorowych, które obecnie reguluje tylko przedmiotowe rozporządzenie ministra spraw zagranicznych.

Kompleksowo zdefiniowane zostały po- jęcia: urzędu konsularnego, urzędnika i pra- cownika konsularnego. Nowością jest wska- zanie warunków, jakie musi spełnić kandydat

na urzędnika konsularnego. Ustanowiono katalog tytułów konsularnych nadawanych przez dyrektora generalnego służby zagranicz- nej z uwzględnieniem stopnia dyplomatyczne- go posiadanego przez urzędnika konsularnego.

Istotne znaczenie dla obywateli posiadają również regulacje prawne przewidziane przez wymienioną już powyżej Dyrektywę Rady (UE) w sprawie sprawowania opieki konsularnej w stosunku do obywateli Unii niereprezento- wanym w państwach trzecich (głównie dotyczy to państw afrykańskich, latynoamerykańskich oraz znacznej części kontynentu azjatyckiego).

Dyrektywa zastąpiła, dotychczas obowią- zującą, decyzję przedstawicieli rządów Państw Członkowskich spotykających się w ramach Rady UE z dnia 19.12.1995 r. dotycząca ochro- ny obywateli Unii Europejskiej przez przed- stawicielstwa dyplomatyczne i konsularne (95/553/WE). Zmiany wprowadzone zostały w związku z ustanowieniem na mocy Traktatu z Lizbony podstawy prawnej przyjęcia przez Radę dyrektywy ustanawiającej środki w zakresie ko- ordynacji i współpracy niezbędne dla ułatwie- nia ochrony konsularnej obywateli Unii (art. 23 akapit drugi Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Projektowana dyrektywa ustana- wia środki współpracy i koordynacji ułatwiają- ce niereprezentowanym obywatelom UE ko- rzystanie z ochrony konsularnej na terytorium państw trzecich.

Zgodnie z nową dyrektywą wspólnotową państwo członkowskie może reprezentować inne państwo członkowskie Unii na stałe, a am- basady lub konsulaty państw członkowskich mogą, w każdym przypadku, gdy uznane to zostanie za konieczne, zawierać praktyczne ustalenia dotyczące dzielenia się odpowiedzial- nością za zapewnienie ochrony konsularnej niereprezentowanym obywatelom. W przy- padkach, gdy zawarto praktyczne ustalenie, przedstawicielstwo dyplomatyczne (ambasa- da) lub urząd konsularny (konsulat), do których niereprezentowany obywatel zwraca się o ochro- nę konsularną i które nie są wyznaczone jako właściwe zgodnie z obowiązującym konkret- nym ustaleniem, zapewnia, by wniosek tego obywatela został przekazany do stosownej ambasady lub konsulatu, chyba że w ten spo- sób byłaby zagrożona ochrona konsularna,

w szczególności jeżeli pilny charakter sprawy wymaga natychmiastowego dzia- łania ze strony ambasady lub konsulatu otrzymują-

cego prośbę. Należy jednak przy tym pamiętać, że wnioskodawca poszukujący ochrony konsu- larnej musi dowieść, że jest obywatelami Unii.

Opieka konsularna może obejmować, mię- dzy innymi, pomoc w następujących sytuacjach:

aresztowanie lub zatrzymanie, padnięcie ofia- rą przestępstwa, poważny wypadek lub ciężka choroba, śmierć, udzielenie pomocy i repatriacja w sytuacji nadzwyczajnej, jak również potrze- ba wydania tymczasowych dokumentów po- dróży. Dyrektywa reguluje również tryb zwro- tu kosztów wszelkiego wsparcia finansowego udzielonego obywatelowi państwa nierepre- zentowanego opartego na zasadzie równości z obywatelami państwa udzielającego pomocy.

Organizacja i funkcjonowanie służby konsu- larnej

Zgodnie z obowiązującymi regulacjami praw- nymi konsulem jest kierownik konsulatu ge- neralnego, konsulatu, wicekonsulatu i agencji konsularnej. Konsul to także kierownik wydzia- łu konsularnego przedstawicielstwa dyploma- tycznego (ambasady lub stałego przedstawi- cielstwa). Konsulem może zostać obywatel państwa polskiego, korzystający z pełni praw publicznych, cechujący się nieskazitelnym cha- rakterem, niekarany, posiadający tytuł magis- tra lub równorzędny, spełniający inne wymogi przepisów o pracownikach dyplomatyczno-kon- sularnych. Konsulem honorowym może zostać natomiast obywatel państwa przyjmującego.

Podstawę pełnienia funkcji przez kierow- nika urzędu konsularnego stanowią listy komi- syjne określające jego rangę, siedzibę i okręg konsularny, które państwo przyjmuje w dro- dze exequatur (zgody państwa przyjmującego na wykonywanie przez określoną osobę funkcji kierownika urzędu konsularnego państwa wy- syłającego) odnoszącego się do określonego okręgu konsularnego. Okręg konsularny to ob- szar wyznaczony do wykonywania funkcji kon- sularnych, a więc obszar, na którym rozciąga- ją się kompetencje kierownika urzędu kon-

sularnego. Okręg konsu- larny może obejmować część lub całość teryto- rium jednego lub wielu państw. Zasięg okręgu konsularnego jest wynikiem porozumienia zawartego pomiędzy państwami wysyłają- cym oraz przyjmującym. Państwo wysyłające z reguły określa okręg w listach komisyjnych, które otrzymuje kierownik urzędu konsularne- go, rozpoczynając swoją służbę. Natomiast for- mą wyrażenia zgody państwa przyjmującego na taki okręg jest udzielenie exequatur listom komisyjnym. Nadzór nad wykonywaniem przez konsulów RP ich funkcji sprawuje Minister Spraw Zagranicznych, poprzez jednostkę orga- nizacyjną Ministerstwa Spraw Zagranicznych – Departament Konsularny. Departament Konsu- larny uczestniczy w opracowaniu założeń i rea- lizacji współpracy z zagranicą w obszarze kon- sularnym, a w szczególności w zakresie ruchu osobowego, polityki wizowej, migracyjnej, opie- ki konsularnej i pomocy prawnej. Inicjuje i pro- wadzi również negocjacje umów międzynaro- dowych w dziedzinie konsularnej.

W końcu 2014 r. sieć urzędów konsularnych RP tworzyły 34 Konsulaty Generalne, 2 Agencje Konsularne oraz 87 wydziałów konsularnych, referatów ds. konsularnych oraz samodzielnych stanowisk konsularnych w przedstawicielstwach dyplomatycznych². Uzupełnieniem było 212 urzę- dów konsuli honorowych (w tym 13 w randze konsuli generalnych). W 2014 r. polska służba konsularna zrealizowała ponad 2 miliony czyn- ności konsularnych (paszportowych, wizowych i prawnych). Polskie urzędy konsularne wyda- ły prawie 1,5 miliona wiz dla obcokrajowców i 200 tys. paszportów. Łączna liczba czynności konsularnych spadła w porównaniu z 2013 r.

o ok. 100 tys. Więcej było wydanych wiz (o ok.

87 tys.), mniej wydano paszportów (o ok. 11 tys.).

Spersonalizowano 24 500 Kart Polaka. Docho- dy konsularne uzyskane z tytułu pobranych

2 W wybranych państwach Unii Europejskiej sieć służby konsularnej tworzy odpowiednio: we Francji – 179 jedno- stek organizacyjnych ds. konsularnych w przedstawiciel- stwach dyplomatycznych oraz 61 samodzielnych urzędów konsularnych, w Republice Federalnej Niemiec – 165/61, Wielkiej Brytanii – 160/77 oraz we Włoszech – 133/79 (sze- rzej: Annuario Statistico 2015. Ministerio degli Affari Esteri, Roma).

w 2014 r. opłat wyniosły ok. 51 mln euro i były o ok. 1 mln euro niższe niż w 2013 r.

W 2014 r. ze względów bezpieczeństwa MSZ najpierw zawiesiło a następnie zlikwi- dowało urzędy konsularne w Sewastopolu i Doniecku na Ukrainie. Tereny obsługiwane do tej pory przez te placówki włączono do okrę- gów konsularnych obsługiwanych odpowied- nio z Odessy i Charkowa. Również ze wzglę- dów bezpieczeństwa zawieszono działalność ambasad – a co za tym idzie także wydziałów konsularnych – w Libii i Iraku. Obsługę konsu- larną na terytorium Libii przekazano ambasa- dzie w Egipcie, a w Czadzie i Nigrze (podlega- ły placówce w Libii) – do ambasady w Tunezji.

Z kolei funkcje dotyczące całego Iraku przeję- ła agencja konsularna w Irbilu, znajdująca się na terenie Autonomicznej Republiki Kurdystanu.

Natomiast z powodów ekonomicznych, jak również bezpieczeństwa, zlikwidowano Ambasadę w Kabulu, zaś obsługę konsularną Afganistanu przejęła placówka w New Delhi w Indiach. W 2014 r. polskie palcówki konsu- larne zrealizowały ponad 2,3 tys. projektów dotyczących współpracy z Polonią i Polakami za granicą na łączną kwotę 20,9 mln zł. Najwięcej wydano na działalność kulturalną (13,3 mln zł) i szkolnictwo (5,1 mln zł). Reszta trafiła na opie- kę nad miejscami pamięci narodowej (1,3 mln) oraz na letni wypoczynek dla młodzieży polo- nijnej w kraju (1,1 mln zł).

Stanisław H. Kaj – biegły sądowy oraz kon- sultant usług turystycznych i hotelarskich.

Ś

wiat, zwłaszcza ten gospodarczy, kręci się co- raz szybciej. Na przekór czasowemu kryzyso- wi wiemy coraz więcej, pracujemy intensywniej, a nasza innowacyjność wzrasta. Doskonałym przykładem jest branża motoryzacyjna, której przedstawiciele jeszcze do lat dziewięćdzie- siątych prezentowali nam nowe modele sa- mochodów co mniej więcej 7-8 lat. Obecnie nowy model możemy obejrzeć już co 2-3 lata.

Wymyślamy, wytwarzamy, sprzedajemy, wy- bieramy i wymieniamy coraz szybciej. Globalna szybkość ma również wpływ na to, w jaki spo- sób pracujemy.

Praca etatowa z jej powtarzającymi się za- daniami, stałymi zdarzeniami i relacjami zaczy- na odchodzić do lamusa i wbrew wielu obawom towarzyszącym uelastycznieniu pracy, będzie to stała tendencja, zwłaszcza przy zwiększają- cych się oczekiwaniach klientów dotyczących indywidualizacji produktów, usług i obsługi.

Konieczność zmiany w sposobie działa- nia pierwsze zauważyły duże firmy, którym ze względu na wielkość i rozbudowane struktury organizacyjne trudno było uzyskiwać efekty poprzez szybkość działania. Rozbudowywane i komplikujące się przez dekady struktury za- pewniały efektywność przy założeniu w miarę

stabilnego rynku.

Potrzeba szybkości sprawiła, że obok oficjalnych struk- tur zaczęły wyras- tać mniejsze gru- py, działające poza

„oficjalnym obie- giem”, łączące pra- cowników różnych jednostek organi- zacyjnych, zdolne do wytworzenia użytecznych roz- wiązań i ich imple- mentacji w znacz- nie krótszym czasie.

Łączenie pracy etatowej z projektową początkowo trudne, zaczęło jednak przynosić efekty. Era projektów stała się faktem. Obecnie na rynku działają organizacje, która w dużej części lub nawet w 100 % organizują swoją pra- cę w oparciu o projekty. Uzyskują dzięki temu dużą szybkość i efektywność, alokując ludzi z ich kompetencjami i inne zasoby w te działa- nia, które są realnie potrzebne, a nie wynikają z rutyny działania.

Dla dużych i bardzo dużych organizacji projekty są koniecznym i użytecznym rozwiąza- niem. Nie mogą pozbyć się formalnych struktur opisujących sposób zarządzania i przepływu informacji, procesów i procedur organizują- cych przepływ pracy oraz formalnych zespołów roboczych powołanych do realizacji ściśle okre- ślonych zadań. Przy dużej wielkości, organiza- cje uzyskują sprawność działania właśnie dzię- ki specjalizacji i wyraźnemu podziałowi pracy.

Cały czas balansują więc pomiędzy stałymi ele- mentami i zmiennymi projektami.

Od projektu do projektu

Z tej perspektywy wydaje się, że projekt, jako formuła działania w odniesieniu do współczes- nych zmian na rynku, jest idealnym rozwiąza- niem również dla małych organizacji. Firmy, rozwijając się, przechodząc od fazy małej firmy do dużego organizmu, w naturalny sposób usztywniają się, tracąc naturalną na początku elastyczność i spontaniczność, którą trudno jest później odzyskać.

Zarządzanie projektami w małej firmie

Od etatu do…

Marcin

Ż

ó

ł

tak

Organizacje małe, rozwijając się i wchodząc w fazę wzrostu, mogą racjonalnie zarządzać pro- cesem formalizacji, wykorzystując do tego pra- cę projektową. Zamiast wraz ze wzrostem zle- ceń, operacji, zadań powoływać nowe formalne struktury, stanowiska – organizacje mogą po- woływać grupy projektowe odpowiedzialne za realizację określonych zadań, a po ich wy- konaniu skierować pracowników do innego działania.

Działanie w ramach projektów, w przy- padku spadku zamówień, umożliwia skiero- wanie aktywności pracowników na aktywność wewnętrzną (nakierowaną na wnętrze organi- zacji), co w przypadku organizacji dużych jest trudne ze względu na wypracowaną już specja- lizację pracowników oraz trudność we wprowa- dzaniu zmian w rozbudowanych strukturach.

Działanie małych organizacji w oparciu o projekty może być więc użyteczne zarówno kiedy firma rozwija się poprzez wzrost np. zle- ceń i chce uniknąć pułapki zbytniej formalizacji, jak również kiedy ilość operacji spada i pojawia się konieczność elastycznego gospodarowania pracownikami. W organizacjach dużych, z wy- specjalizowanymi jednostkami, sytuacja taka może wiązać się z zagrożeniem zwolnieniami.

Organizacje mniejsze mogą w takiej sytuacji podejmować inne działania, bardziej użyteczne z perspektywy pracowników, ucząc jednocześ- nie plastyczności, gotowości i motywacji do po- dejmowania zróżnicowanych prac. Dodatkową korzyścią jest przygotowywanie pracowników do efektywnego działania w sytuacji zmiany, co jest niezwykłą korzyścią w szybko zmienia- jącym się biznesie.

Wielka piątka

Powodzenie zarządzania i działania poprzez projekty w małych przedsiębiorstwach uwa- runkowane jest uwzględnieniem pięciu kluczo- wych czynników:

1. Multikompetencje – organizacja projek- tów wymaga posiadania przez pracowników

dobrych kompetencji zarówno merytorycz- nych jak i społecznych, umożliwiających dobrą współpracę grupową, konieczną przy realizacji projektu. Realizacja projektu powinna przyczy- nić się więc nie tylko do wdrożenia konkretnych rozwiązań, ale umożliwić pracownikom ucze- nie się i nabywanie wielu umiejętności, w tym kompetencji do uczenia innych. Powoływanie grup projektowych powinno się więc odbywać nie tylko w oparciu o pracowników najbardziej efektywnych, ale również tych, którzy mogą do projektu dołączyć ze względów edukacyj- nych. W organizacjach jest to możliwe ze wzglę- du na: 1) wielkość grupy, 2) niewielkie zróżnico- wanie uczestników, 3) dobrą kooperację wyni- kającą z częstych kontaktów.

2. Rozwijanie pracowników – realizacja zróż- nicowanych projektów, przy wykorzystywaniu tej samej grupy wymaga opisanej wyżej multi- kompetencji. Realizacja może być niewystar- czającym doświadczeniem umożliwiającym ich nabycie. Zarządy muszą umożliwić pracownikom uczenie się również w ramach kursów, konfe- rencji i studiów podyplomowych, co w sytuacji, w której wiele przedsięwzięć edukacyjnych spon- sorowanych jest z funduszy europejskich, nie powinno być szczególną przeszkodą. Kluczową kwestią będzie budowanie u pracowników świa- domości własnego rozwoju i potrzeb rozwojowych.

3. Kompetencje grupowe – realizacja projek- tów wymaga bardzo wydajnej współpracy gru- powej, umożliwiającej komunikację, wymianę myśli, doświadczeń, konstruowanie rozwiązań, rozwiązywanie problemów, a, co ważniejsze, moż- liwość konstruktywnego dyskutowania o trud- nościach bez obawy popadnięcia w konflikt blo- kujący działania. Organizacje o mniejszej wiel- kości mogą zdecydowanie łatwiej wypracować takie kompetencje, ponieważ pracownicy są w naturalny sposób zachęcani do bezpośred- nich kontaktów, poznawania stylu działania in- nych pracowników i uczenia się stylu działania innych osób.

4. Ryzyko i zarządzanie – projekty w bardziej zdecydowanym stopniu niż rutynowa organi- zacja pracy obarczone są ryzykiem, ponieważ zawsze jest to działanie zbliżone do ekspery- mentu. Zarząd jak i pracownicy powinni być świadomi: 1) występującego ryzyka i koniecz- ności zarządzania nim, 2) świadomości włas- nych kompetencji i wykorzystywania w trakcie podejmowania decyzji o rozpoczęciu projektu, 3) roli osób zarządzających w realizacji projek- tu – zwłaszcza, że często charakterystyczne dla organizacji jest ciągle ręczne zarządzanie, tymczasem projekt wymaga bardziej uczest- niczących form zarządzania. Realizacja pro- jektów jest elementem budowania odwagi i przedsiębiorczości tak potrzebnej w dalszym rozwijaniu organizacji na konkurencyjnym rynku.

5. Komunikacja – praca rutynowa opiera się o stały zestaw procedur i przepływ komunika- cji. Projekt wymaga bardzo dobrej komunikacji wewnątrzorganizacyjnej, zarządzania przepły- wem informacji, a zwłaszcza świadomości kon- sekwencji nadmiaru lub braku komunikacji. Jest to dobry moment w rozwoju organizacji po- zwalający uniknąć pułapek komunikacyjnych, które w tradycyjny już sposób trapią duże organizacje.

Era szybkości wymaga szybkich rozwiązań, jakich może dostarczyć formuła projektu. W ryn- kowym wyścigu zyskiwały będą firmy wykorzy- stujące ten sposób myślenia. Organizacje małe i średnie są w naturalny sposób predysponowane do takiego sposobu działania. O wiele łatwiej małej organizacji rozwinąć sprawność i efek- tywność poprzez wdrożenie projektów, niż du- żej przekształcać swoje sztywne struktury.

Właściciele małych firm muszą jednak pa- miętać, że projekt to jednak „obosieczny miecz”.

Z jednej strony umożliwiający efektywne dzia- łania, z drugiej może przyczynić się do zmniej- szania przywiązania pracowników do organiza- cji poprzez szeroki rozwój kompetencji, odwagi i chęci ponoszenia ryzyka. Jest to ważne zwłaszcza

przy uwzględnieniu, że koniecznym warunkiem realizowania odmiennych projektów jest stała i trwała inwestycja w pracowników.

Już teraz na rynku pracy funkcjonuje spora grupa projekt managerów świadczących usługi zarządzania projektami, jako specjaliści gotowi dołączyć czasowo do projektów i interim ma- nagerowie, czasowo zarządzających zespołami.

W gospodarce opartej na wiedzy ten niepożą- dany trend szczególnie mocno mogą odczuć małe przedsiębiorstwa, dla których konieczny koszt inwestycji w personel jest nieporówny- walnie bardziej odczuwalny.

Warto więc już teraz rozważyć, w jaki spo- sób wdrażać podejście projektowe, zapew- niając jednocześnie racjonalne zarządzanie pracownikami.

Dr Marcin Żółtak – wykładowca na Wyższej Szkole Bankowej w Poznaniu, konsultant i projekt manager w zakresie rozwoju orga- nizacji (OD), coach i psychoterapeuta.

J

ednym z podstawowych postulatów liberal- nych w odniesieniu do gospodarki jest za- pewnienie, a co najmniej powiększenie, sfery wolności gospodarczej. Zazwyczaj zwraca się przy tym uwagę, że największym zagrożeniem dla wolności gospodarczej jest państwo. Stąd głównym kierunkiem działania zwolenników wolności gospodarczej jest ograniczenie roli państwa w gospodarce. Jeśli jednak postulat wolności gospodarczej potraktować jako skład- nik szeroko rozumianego postulatu wolności człowieka, to można sobie postawić także py- tanie: czy w odniesieniu do wolności gospo- darczej należy stosować te same ogranicze- nia, które uznaje się za słuszne w odniesieniu do wolności osobistych i obywatelskich?

W sferze szeroko rozumianych wolności człowieka przyjmuje się, że granicą dla wolności osobistej jest naruszenie wolności lub/i dobra innych ludzi. Gdyby uznać, że zasada ta powin- na być stosowana także w odniesieniu do swo- body (wolności) w działalności gospodarczej, to natychmiast pojawia cały zestaw działań gos- podarczych, które mogą być uznane za naru- szające wolność i dobro innych ludzi. Przy tym,

o ile nawet można się zgodzić, że to państwo stwarza najpoważniejsze ograniczenia w reali- zacji szeroko rozumianej wolności gospodarczej (wolności gospodarczej rozumianej jako ce- cha makroekonomiczna danej gospodarki), to w ujęciu mikroekonomicznym ograniczenia i zagrożenia dla wolności (także gospodarczej) poszczególnych podmiotów mogą wynikać zarówno z działania państwa, jak i z „naduży- wania” wolności przez bardzo wiele innych in- dywidualnych podmiotów i osób. W szczegól- ności z naruszeniami wolności przez innych uczestników procesów gospodarczych mamy do czynienia wtedy, gdy posiadają oni władzę lub pozycję pozwalającą im wymusić określone decyzje na innych (zależnych od nich) osobach i podmiotach gospodarczych. Przy tym, o ile ograniczenia wolności narzucane przez pań- stwo są egzekwowane dzięki zdolności pań- stwa do stosowania bezpośrednich środków przymusu, o tyle naruszenia wolności (także gospodarczej) dokonywane przez podmioty indywidualne możliwe są głównie dzięki stoso- waniu przez nie środków przymusu ekonomicz- nego i/lub stawianiu innych w sytuacji braku wy- boru między różnymi alternatywami.

Głównym źródłem możliwości wykorzy- stania przymusu ekonomicznego dla ograni- czenia wolności innych jest silne zróżnicowa- nie siły (sytuacji) ekonomicznej różnych osób i podmiotów. Klasycznym przykładem jest tu nierówność sił między pracodawcą i pracow- nikiem w warunkach bezrobocia. Siła ekono- miczna pracodawcy w porównaniu z poszu- kującym pracy bezrobotnym jest w tej sytuacji wielokrotnie większa, co pozwala mu narzucić przyszłemu pracownikowi daleko idące ogra- niczenia jego wolności. Współcześnie, waż- nym źródłem ekonomicznej przewagi jednych uczestników procesów gospodarczych nad in- nymi staje się także asymetria w dostępie do in- formacji niezbędnych przy podejmowaniu de- cyzji. Natomiast ograniczenia wolności innych, mające swoje źródła w braku możliwości wybo- ru, związane są głównie z monopolistyczną po- zycją zajmowaną w gospodarce przez niektóre podmioty gospodarcze. W tej sytuacji wolność wyboru ekonomicznego przypomina sytuację Adama w Raju, który miał pełną swobodę wy- boru żony, pod warunkiem, że będzie to Ewa.

Na marginesie (głównego nurtu)

Granice wolności gospodarczej

JJT