Nowa gospodarka. Materiał zawiera 23 ilustracje (fotografie, obrazy, rysunki), 2 ćwiczenia, w tym 2 interaktywne.

Nowa gospodarka

Materiał składa się z sekcji: "Gospodarka w Nowym Świecie", "Problem sił roboczej w koloniach",

"Niewolnictwo", "Gospodarka w Starym Świecie", "Manufaktury", "Wzrost roli władzy centralnej (państwa)".

Materiał zawiera 23 ilustracje (fotografie, obrazy, rysunki), 2 ćwiczenia, w tym 2 interaktywne.

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Polecenie 1

Zajmując nowe lądy i podporządkowując sobie ludność tubylczą, Europejczycy głosili, iż czynią to po to, aby - nauczając o Chrystusie - ludność tę przywieźć do zbawienia wiecznego. Zastanów się, czy był to rzeczywisty cel podbojów kolonialnych. Jeśli uważasz, że nie – postaw hipotezę (przypuszczenie), co było rzeczywistym celem podbojów kolonialnych.

Gospodarka w Nowym Świecie

System plantacyjny

Nowe terytoria, zdobyte w wyniku odkryć, spowodowały rozwój nowych form gospodarki rolnej.

W miarę powstawania kolejnych metropilii, rolnictwo na zamorskich terytoriach zdominował system plantacyjny. Gospodarowanie Portugalczyków na opanowanych przez nich lądach, polegało na umasowieniu produkcji rolnej przez skupienie się na uprawie i sprzedaży jednego rodzaju rośliny. Na atlantyckich wyspach Portugalczycy założyli plantacje trzciny cukrowej i uruchomili na wielką skalę produkcję cukru.

Istotnym elementem „systemu plantacyjnego” było jego ścisłe podporządkowanie władzy centralnej (koronie), która nadzorowała obrót handlowy nowych kolonii. Dla zapewnienia skuteczniejszej kontroli produkcji i handlu, plantacjom, lokowanym na zarządzanych przez gubernatorów wyspach, wyznaczano konkretne porty docelowe obsługujące dane terytorium. Portem dla Portugalii była Lizbona, a dla Kastylii Sewilla z Kadyksem. Korzyści, jakie płynęły z tego sposobu zarządzania, były tak duże, że podobny charakter gospodarki w koloniach powieliły wszystkie kolejne państwa kolonialne – Holendrzy (Amsterdam), Francja (Bordeaux, Rouen, La Rochelle) i Anglia (Bristol, Londyn).

Wieża w Belém – portowej dzielnicy Lizbony. Widok od wschodu Alvesgaspar, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Nowa gospodarka

Wenzel Hollar, Thomas Fisher Rare Book Library, domena publiczna

Kazamaty wieży w Belém, z których prowadzono w razie potrzeby ostrzał. Wieża wraz z bliźniaczą budowlą na przeciwległym brzegi rzeki Tag chroniły wejście do portu w Lizbonie. Ostrzał z dwóch wież praktycznie uniemożliwiał wpłynięcie wrogiego statku do portu lizbońskiego. W czasie wielkiego trzęsienia ziemi w Lizbonie w 1755 bliźniacza wieża runęła. Budowle powstały w 1515 r. i podobnie jak pobliski klasztor hieronimitów miały ukazywać wielkość nowo założonego imperium morskiego Portugalczyków. Jednocześnie świadczyły o konieczności militarnej ochrony handlu, stąd powstanie fortyfikacji broniących nie tylko miasta, ale też portu.

IPPAR, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Stocznie na rzece Gwadalkiwir w XVI w. Sevilla

Stocznie na rzece Gwadalkiwir w XVI w. Sevilla, XVI w., domena publiczna

Wpłynięcie Floty Indii do portu w Sewilli w XVI w.

Alonso Sánchez Coello, Wpłynięcie Floty Indii do portu w Sewilli w XVI w., 1576-1600, olej na płótnie, domena publiczna

Ciekawostka

W XVI‑wiecznej Sewilli jeden z klasztorów ufundowała św. Teresa z Avila. Konwent stanął blisko portu, przy którym kwitła prostytucja i ciemne interesy. Święta nie chciała mieszkać blisko „śmietnika Sewilli”.

W skromnym domu, który kupiła przy Santa Cruz, spała z innymi siostrami na ziemi. Zakonnice jadły same ziemniaki, nie miały nawet czym się okryć. Wspomógł ją brat, który właśnie wrócił z Ameryki. To właśnie z Sewilli, skąd wypływały statki do Indii, reformatorka dostała w prezencie kokos. Po wielu tygodniach przyjaciółka, która ofiarowała jej oryginalny owoc, zapytała, jak jej smakował. Święta Teresa się zdziwiła. Razem z innymi zakonnicami była przekonana, że to rodzaj lalki, którą przebiera się w różne czapeczki i ubranka. Dlatego w klasztorze kokos nosił sukienki.

Flagowy okręt admirała holenderskiego Cornelis’a van Tromp’a „Złoty Lew” (Gouden Leeuw). Osiemdziesięciodziałowy statek został wybudowany dla admiralicji holenderskiej podczas drugiej wojny angielsko-holenderskiej w 1666 r., służył jeszcze podczas kolejnej wojny w 1673 r. Ostatecznie został rozebrany w 1686 r. Miasto Amsterdam zleciło wówczas malarzowi

marynistycznemu Willemowi van de Velde (młodszemu) (1633-1707) namalowanie statku.

Willem van de Velde Młodszy, Flagowy okręt adminirała Cornelis’a van Tromp’a „Złoty Lew” na redzie portu w Amsterdamie, 1686, Olej na płótnie, Muzeum w Amsterdamie, domena publiczna

Nabrzeża Garonny, portu w Bordeaux, z wielkimi gmachami tzw. giełdy. Wzniesiony w latach 1735-1738 przez znanego architekta Ange-Jacques Gabriela (znany przede wszystkim z pałacyku Pe t Trianon dla Madame de Pompadour).

Olivier Aumage, 2005, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0

Pobyt króla Henryka II w Rouen w 1550 r., tzw. „bal brazylijski” - spektakl publiczny nawiązujący do tematyki odkryć geograficznych

1550, domena publiczna

La Rochelle, wejście do portu strzeżone przez Wieżę Łańcuchową Remi Jouan, 2005, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Ćwiczenie 1

Wejście do portu miało charakter "bramy miejskiej". Zastanów się jaką funkcję pełniła brama miejska - zarówno w ruchu lądowym, jak i morskim czy rzecznym.

wyznaczało granicę jurysdykcji miejskiej

wyznaczało miejski obszar „ekonomiczny" (obwiązywało w nim np. wydawane przez miasto zezwolenia na handel)

służyło tylko celom ozdobnym miało zadania obronne

umożliwiało kontrolę

miało spowolnić ruch (tak jak dzisiejsi „śpiący policjanci")

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Panorama Londynu z widokiem na port na Tamizie wg ryciny Claesa van Visschera z 1616 r.

Claes van Visscher, 1616, domena publiczna

Panorama Londynu

T. Bowles, Panorama Londynu, domena publiczna

Ćwiczenie 2

Do podanych krajów przyporządkuj właściwe porty:

Sewilla, Lizbona, Londyn, La Rochelle, Bordeaux

Hiszpania

Anglia

Francja

Portugalia

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Problem sił roboczej w koloniach

W XV wieku Europa borykała się ze skutkami wielkich pandemii poprzedniego stulecia. Niedobór ludności sprawiał, że trudno było zwerbować kolonistów chętnych do pracy na zamorskich plantacjach, zwłaszcza że doświadczenia europejskich chłopów nie miały zastosowania przy produkcji trzciny cukrowej. Dodatkowo konieczność ciężkiej pracy w warunkach gorącego i wilgotnego, tropikalnego

klimatu powodowała bardzo wysoką śmiertelność i ustawiczny deficyt siły roboczej. Kolonizatorzy sprowadzali więc i zatrudniali niewolników zdobytych lub kupionych w Afryce, którzy okazali się znacznie bardziej wytrzymali.

Handlarz niewolników w Gorés

Jacques Grasset de Saint-Sauveur, Handlarz niewolników w Gorés,

Niewolnictwo

Dotarcie Kolumba do strefy wysp karaibskich, a Portugalczyków do równikowych wysp św. Tomasza, Książęcej oraz do Brazylii sprawiło, że intensywnie rozwijał się system plantacyjny. Kiedy jednak okazało się, że zatrudniona do pracy tubylcza ludność umiera masowo z powodu chorób przywleczonych przez Europejczyków, Indianie zaś nie nadają się do ciężkiej pracy, niezbędny stał się przywóz siły roboczej z Afryki. Okazało się również, że Murzyni są odporni na dziesiątkującą Europejczyków i Indian malarię.

W miarę upływu czasu system plantacyjny, na niespotykanie większą skalę, zaczęli stosować także Anglicy (Barbados, Jamajka), Holendrzy (Antyle, Trynidad) i Francuzi (Haiti, Antyle). Spowodowało to wzrost handlu niewolnikami oraz liczby niewolników przewożonych do obu Ameryk z Afryki. Według dzisiejszych szacunków na plantacje Nowego Świata trafiło kilka milionów afrykańskich niewolników.

Rycina z XVII w. przedstawiająca wyspę Św. Tomasza

Frans Jansz, 1645, domena publiczna

Polecenie 2

Jakie były przyczyny oparcia gospodarki obszarów kolonialnych na kontynentach amerykańskich na pracy niewolniczej ludności murzyńskiej przywożonej z Afryki?

Gospodarka w Starym Świecie

Wpływ handlu kolonialnego na gospodarkę w Europie

Handel morski sprawił, że gwałtownie rozbudowywały się porty, które trzeba było dostosowywać do stale powiększającego się tonażu frachtowców, a te, aby przynosić zysk, musiały cały czas pływać.

Wymuszało to zmiany, trzeba było zmodernizować pracę portów, wznieść magazyny i wybudować drogi w głąb kraju, którymi można było rozprowadzać towary. Te z kolei trzeba było też gdzieś magazynować i rozprowadzać. Niezbędne stało się powstanie giełd towarowych i banków, które zapewniały kapitał konieczny do tak wielkiego handlu. Wiodącymi krajami, w których skupiał się międzynarodowy handel, były Holandia i Anglia, a największe ówczesne giełdy powstały w Amsterdamie oraz w Londynie.

Gdańskie spichrze – jeden z pierwszych symboli nowoczesnej infrastruktury portowej Ma häus Deisch, Wyspa Spichrzów w Gdańsku, 1765, domena publiczna

Polecenie 3

Dla jakich terenów i jakiego państwa Gdańsk stanowił „okno na świat”?

Plan Antwerpii w XVI w. W dolnym lewym narożniku giełda w Antwerpii. Powstała w 1531 jako pierwsza tego typu instytucja w świecie.

Claes Janszoon Visscher, 1624, domena publiczna

Giełda Londyńska na rycinie sprzed wielkiego pożaru Londynu w XVII w.

Wenzel Hollar, Thomas Fisher Rare Book Library, domena publiczna

Manufaktury

Następstwem europejskiego handlu kolonialnego były manufaktury. Nie sprawdzał się już dawny, średniowieczny system produkcji rzemieślniczej, w której odbiorca dokonywał zakupów bezpośrednio u producenta. Wymiana handlowa, coraz większe jednostki oceaniczne i potrzeby kolonii sprawiły, że narodził się pomysł, aby zatrudniać wielu rzemieślników wykonujących te same towary, najpierw w swoich warsztatach (tzw. manufaktura rozproszona), a następnie grupować ich w jednym budynku (tzw. manufaktura zcentralizowana).

Obraz namalowany w 1844 r. przez Carla Wilhelma Hübnera pod wpływem głodowych rozruchów, jakie miały miejsce wśród śląskich tkaczy w latach 40. XIX wieku. Konkurencja scentralizowanego przemysłu fabrycznego doprowadziła tkaczy do skrajnego ubóstwa, a w efekcie do wybuchu powstania. Nie powstrzymało to zupełnego upadku (w ciągu kilku dziesięcioleci) takiej formy produkcji, choć przez kilka wieków – od XVI do pocz. XIX w. – zapewniała ona dobrobyt Śląskowi. Na kanwie tych wydarzeń powstała sztuka teatralna Gerarda Hauptmanna „Tkacze”, za którą (m.in.) został nagrodzony Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury.

Carl Wilhelm Hübner, Rzemieślnicy zatrudnieni w systemie nakładczym z wyrobami gotowymi do zbycia u nakładcy, 1844, olej na płótnie, Museum Kunstpalast, domena publiczna

Manufaktura w Miśni powstała w 1710 r. i była pokłosiem odkrycia sposobu produkcji porcelany przez E. W. von Tschirnhausa.

W Polsce pierwsze manufaktury porcelany powstały pod koniec XVIII w. w Korcu 1783 i Ćmielowie (1790) Saska manufaktura porcelany w Miśni (Meissen), XVIII w., domena publiczna

Budynek zajmowany w XVIII w. przez manufakturę porcelany w Wiedniu. „Augarten Porzellan-Manufaktur" w Wiedniu – wzorem większości wszystkich znaczących monarchii europejskich w XVIII w. powstały wspierane przez państwo manufaktury produkujące porcelanę

Harald Hubich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Fresk w ratuszu w Manchesterze pokazujący wzburzenie społeczne wywołane wynalezieniem przez Johna Kay’a tzw. „latającego czółenka”. John Key wynalazł swoje „czółenko" ok. 1753 r. Spowodowało ono dwukrotne przyspieszenie procesu produkcji tkanin i powszechnie uznaje się to za symboliczny początek rewolucji przemysłowej. Wynalazek miał jednak poważne konsekwencje społeczne, gdyż spowodował, że setki tradycyjnie pracujących rzemieślników straciły źródło utrzymania. Obraz Madox’a Browna pokazuje atak rozwścieczonych robotników na maszynę obwinianą za ich kłopoty, której wynalazca, powstrzymywany przez rodzinę, usiłuje bronić swojego dzieła.

Manchester City Council, Madox Brown, Manchester City Council, domena publiczna

Praca domowa Polecenie 4.1

Na czym polegał wpływ handlu kolonialnego na gospodarkę w Europie ? Polecenie 4.2

Jakie przemiany gospodarcze nastąpiły w Europie?

Polecenie 4.3

Wyjaśnij, jaki wpływ na położenie kobiet ukazanych na powyższej ilustracji miało wynalezienie przez Johna Kay’a tzw. „latającego czółenka”?

Polecenie 4.4

Wyszukaj w dowolnym źródle informacji wyjaśnienia słowa „luddyści”.

Wzrost roli władzy centralnej (państwa)

Procesom gwałtownego rozwoju gospodarczego towarzyszył również wzrost znaczenia państwa, które zapewniało ochronę handlu i stymulowało rozwój przedsiębiorstw. Rozwijające się nowe gałęzie gospodarki podporządkowane zostały organom państwowym. Powstawał sprawny aparat

administracyjny i sądowniczy, konieczne stało się powstanie wyspecjalizowanych urzędów, do których należało pobieranie podatków. Bez nich państwo nie mogłoby rozbudowywać niezbędnej dla gospodarki infrastruktury – budować kanałów, dróg, portów oraz utrzymywać armii i floty wojennej, które w razie potrzeby stałyby w obronie interesów kraju.

Wszystko to pochłaniało coraz więcej pieniędzy. Ich pobór byłby niemożliwy bez nowoczesnej

administracji państwa. Istniejące, opierające się na tradycyjnych przywilejach i prawach urzędy nie były w stanie tego dokonać, więc konieczne było utworzenie równoległego aparatu administracji państwowej.

Z czasem przejął on funkcje sprawowane dotąd przez tradycyjne urzędy.

Kanał Południowy we Francji wybudowany został w XVII w. i stanowił część połączenia śródlądowego między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Początkowo inwestycję rozpoczęto jako przedsięwzięcie prywatne. Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne (np. kanał biegł w tunelu). W XXI wieku Kanał znalazł się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Michiel1972, 2011, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Kanał Południowy wybudowany został w XVII w. i stanowił część połączenia śródlądowego między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Początkowo inwestycję rozpoczęto jako przedsięwzięcie prywatne. Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne (np. kanał biegł w tunelu). W XXI wieku Kanał znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Peter Gugerell, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

Starcie floty francuskiej i brytyjskiej podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych

V. Zveg, Starcie floty francuskiej i brytyjskiej podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, 1962, US Navy Naval History and Heritage Command, domena publiczna

Polecenie 5

Na czym polegał wpływ posiadania kolonii na wzmocnienie władzy centralnej w państwach, które posiadały kolonie? Jakie przemiany nastąpiły?