Oświecenie po polsku
Materiał składa się z sekcji: "Impulsy oświeceniowe płynące do Polski", "Rola Kościoła – triumf oświaty",
"Władcy dają przykład – mecenat Wettynów i Stanisława Augusta Poniatowskiego", "Rola mecenatu magnackiego", "Nowe wzorce architektoniczne", "Teatr Narodowy", "Biblioteka Załuskich".
Materiał zawiera 21 ilustracji (fotografii, obrazów, rysunków), 2 filmy, 2 ćwiczenia, w tym 2 interaktywne.
Oświecenie po polsku
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl Nauka polska w XVIII wieku
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0
Nauka polska w XVIII wieku Nauka polska w XVIII wieku Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY- SA 4.0.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl Podróże edukacyjne w I Rzeczypospolitej Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0
Podróże edukacyjne w I Rzeczypospolitej Podróże edukacyjne w I Rzeczypospolitej Źródło:
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
Polecenie 1
Pod jakim względem Oświecenie w Polsce posiadało zdecydowanie mniejsze osiągnięcia w porównaniu np.
z Oświeceniem we Francji?
Polecenie 2
Podróże młodych przedstawicieli arystokracji polskiej w okresie Oświecenia inspirowały ich do przenoszenia poznanych wzorców kultury zachodniej po powrocie do kraju:
wyszukaj i podaj tego rodzaju przykłady (dla chętnych),
przypomnij na podstawie wiedzy wcześniejszej z historii i j. polskiego jak było w epokach poprzednich.
Impulsy oświeceniowe płynące do Polski
Najbardziej znaczące impulsy oświeceniowe docierały do Polski z Francji. We wczesnej, saskiej fazie rolę rozsadnika nowych idei pełniły z jednej strony dwór drezdeński, a z drugiej - po klęsce Stanisława Leszczyńskiego - jego krąg lotaryński. Tytularny król Polski nigdy nie wyrzekł się swoich korzeni i nie zrezygnował z chęci wpływania na polskie sprawy (por. lekcja 119).
Ważną rolę, podobnie jak w innych krajach,
odgrywała masoneria, której początki sięgają do lat dwudziestych XVIII w., kiedy Fryderyk August Rutowski (nieślubny syn Augusta II Mocnego) założył w Warszawie lożę „Trzech Braci”. Oddziaływanie masonerii miało jednak zasadnicze ograniczenie.
Z trudem docierało do zwykłych dworków szlacheckich, przenikając raczej do kręgów arystokratyczno‑dworskich. Podobnie zresztą jak przywieziona też za pośrednictwem francuskim fascynacja Anglią. Jednymi z pierwszych, którzy jej ulegli, byli młody jeszcze wówczas (1754 r.) przyszły król Stanisław Poniatowski i jego wpływowy protektor Adam Kazimierz Czartoryski.
Kolejnym źródłem inspiracji oświeceniowych były wzorce czerpane z Niemiec. Działo się to za pośrednictwem Drezna i saskich ośrodków nauki (np. uniwersytetu w Lipsku i sąsiadującego z nim pruskiego Halle) oraz poprzez Gdańsk i niemieckojęzyczne, luterańskie tamtejsze mieszczaństwo.
Rola Kościoła – triumf oświaty
Początek wieku XVIII wydawał się szczytem „kontrreformacji” i wpływów kościoła na szlachtę polską.
Okazuje się jednak, że również w Rzeczpospolitej zauważalne były tendencje antyklerykalne. Miały one - podobnie jak dawniej - podłoże stanowe. Szlachta chciała uwolnić się od jurysdykcji sądów kościelnych, formalnie zrównać obciążenia podatkowe, jak i zapewnić sobie płacenie dziesięciny w pieniądzu, a nie w naturze. Wrogość budziły też prerogatywy nuncjatury apostolskiej.
Jednocześnie jednak w tym okresie wśród duchowieństwa przewagę zyskują pokolenia lepiej Fryderyk August Rutowski
Louis de Silvestre, Fryderyk August Rutowski, 1724, Maciej Szczepańczyk, licencja: CC BY-SA 3.0
wykształcone do pracy duszpasterskiej, przenoszące na grunt polski nowe sposoby oddziaływania, nie polemizujące ze zdobyczami nauki, a nawet starające się pogodzić naukę z religią. Zgodnie z poglądami najbardziej uczonego papieża epoki Benedykta XIV miało to zapobiec postępującej sekularyzacji
i upowszechnianiu deizmu.
Duchowni ci chętnie podróżowali i studiowali w Rzymie i Neapolu, dokąd przenikały wzorce francuskie (m.in. przez burboński dwór neapolitański), łatwiejsze do absorpcji za włoskim i kościelnym
pośrednictwem.
Widok na ul. Długą w Warszawie. W głębi po prawej konwikt (bursa dla uczniów) zakonu teatynów; w tym budynku mieściła się nuncjatura apostolska przed rozbiorami.
Bernardo Bello o, Widok na ul. Długą w Warszawie, 1778, Olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna
Ćwiczenie 1
Wskaż jakie były źródła przenikania ideałów Oświecenia na ziemie polskie.
szkolnictwo zakonu jezuitów
dwór Stanisława Leszczyńskiego w Lotaryngii dwór saski Wettinów
magnaci hołdujący tradycji sarmackiej
podróże młodych przedstawicieli arystokracji polskiej do Francji powstające w Warszawie loże masońskie
podróże i studia części duchownych do Rzymu i Neapolu zaczynająca się wśród arystokracji moda na wzorce angielskie podróże do Stanów Zjednoczonych
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Władcy dają przykład – mecenat We ynów i Stanisława Augusta Poniatowskiego
Zarówno August II jak i jego syn August III byli znani ze swojego zamiłowania do sztuki. Dzięki ich inwestycjom Drezno zmieniło się we wzorcowe miasto barokowe, a Zwinger w podziwiany przez ówczesną Europę przykład budowli pałacowej. Także w Warszawie przedsięwzięli szereg inwestycji, poczynając od słynnej Osi Saskiej, po przebudowę Zamku Królewskiego. Wzniesiono też nowy zamek
w Grodnie, w którym odbywały się sejmy.
Stanisław Leszczyński wprawdzie nie miał możliwości zrealizować swoich projektów w Polsce, zrobił to jednak w swoich posiadłościach w Lotaryngii: w Lunéville oraz Nancy.
Najwięcej jednak zawdzięcza polska kultura mecenatowi ostatniego władcy - Stanisława Augusta. Przy współpracy z doradcami w sprawach sztuki Marcello Bacciarellim oraz Fryderykiem Moszyńskim władca realizował szereg inicjatyw w dziedzinie urbanistyki, architektury, rzeźby i malarstwa.
Król wspierał postęp kultury na wiele sposobów, poczynając od słynnych obiadów czwartkowych skupiających elity intelektualne i literackie, przez fundowanie stypendiów utalentowanym artystom, po kolekcjonerstwo i kreowanie rozwoju sztuki przez zamówienia.
Tragiczny finał rządów Poniatowskiego spowodował niestety zagrabienie (głównie przez Rosjan
i Prusaków) znacznej części kolekcjonerskiego dorobku króla. Tylko nieliczne dzieła powróciły do Polski w wyniku rewindykacji oraz późniejszych zakupów.
Nowy zamek w Grodnie domena publiczna
Zamek Luneville
Grain de sel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
Polecenie 3
W jaki sposób król Stanisław August Poniatowski wspierał rozwój kultury Oświecenia na ziemiach polskich?
Rola mecenatu magnackiego
Przykład płynący od władców oraz z zagranicy stał się również inspiracją dla polskich magnatów.
Wspaniałe pałace, ogrody, przebudowa rezydencjalnych miasteczek i kolekcjonowanie dzieł sztuki stały się niemal obowiązkiem największych rodów magnackich. Działo się tak niezależnie od opcji politycznych – konserwatywnych czy postępowych.
Główne rody magnackie zaczęły wznosić wspaniałe rezydencje jeszcze w XVII w. W kolejnym stuleciu jednak nabrały one wręcz monarszego rozmachu i splendoru. Pałace Radziwiłłów w Nieświeżu
i Nieborowie, Branickich w Białymstoku, Lubomirskich w Łańcucie, Czartoryskich w Puławach, Sieniawie czy Korcu, Potockich w Tulczynie należały do największych i najbardziej znanych. Dochody płynące zwłaszcza z przeżywających kolonizacyjny boom kresów południowo‑wschodnich pozwalały tworzyć tak nowatorskie dzieła jak wspaniały ogród sentymentalno‑krajobrazowy w Zofiówce. Szczęsny Potocki, który zasłynął jako „czołowy zdrajca”, stworzył tu u kresu Rzeczypospolitej jedno z najpiękniejszych założeń ogrodowych Europy swojej epoki.
Pałac w Nieborowie
Dariusz Cierpiał, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Pałac Branickich w Białymstoku
Sebas an Maćkiewicz, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5
Ćwiczenie 2
Połącz obiekty architektury pałacowej z rodami magnackimi, które je fundowały w XVIII w.
Sieniawa, Łańcut, Białystok, Tulczyn, Puławy, Nieborów
Czartoryscy
Rezydencja Czartoryskich w Puławach
Konstanty Czartoryski, Rezydencja Czartoryskich w Puławach, 1842, Akwarela, domena publiczna
Pałac w Sieniawie
Korona b, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Braniccy
Radziwiłłowie
Potoccy
Lubomirscy
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Nowe wzorce architektoniczne
Okres panowania Poniatowskiego przyniósł wyraźne zmiany w gustach architektonicznych. Powstała nawet odmiana stylistyczna, którą historycy sztuki nazwali „klasycyzmem stanisławowskim”, będącym zapowiedzią typowego dla następnego stulecia połączenia wątków historycznych: klasycyzmu, palladianizmu, baroku i rokoka z wątkami orientalnymi. Do najbardziej znanych realizacji należy tu zaliczyć dzieła przybyłego z Włoch Dominika Merliniego, który otrzymał tytuł „architekta króla
Rzeczypospolitej”. Był on autorem m.in. przebudowy Zamku Ujazdowskiego (1766‑1771) i nowych wnętrz na Zamku Królewskim (sala Audiencyjna, sypialnia, sale: Ensemblowa, Rycerska, Tronowa i kaplica, biblioteka).
Najważniejsze i najbardziej charakterystyczne, w sposób zdecydowany zrywające z późnobarokową estetyką były prace w Łazienkach: Biały Domek i Pałac Myślewicki, Pałac na Wyspie, Wodozbiór
(przebudowany zbiornik wody) i Stara Pomarańczarnia wraz z Teatrem. Merlini odbudował też po pożarze pałac Krasińskich oraz gmach Trybunału w Lublinie. Dla magnatów związanych z dworem zrealizował przebudowę pałaców w Opolu Lubelskim (1766‑72), Jabłonnie (1775‑79) oraz warszawskiej Królikarni (1786‑89).
Sala tronowa w Zamku Królewskim w Warszawie Carlos Delgado, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Sala Wielka
Marek Wojciechowski, Ewa Wojciechowska, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Izba Rady
Marek Wojciechowski, Ewa Wojciechowska, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Łazienki: Pałac na Wyspie
Wolskaola, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Pałac na Wyspie – wnętrza
European People's Party, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0
Łazienki: Pałac Myślewicki
QLogic, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac Krasińskich w Warszawie
Marek Wojciechowski, Ewa Wojciechowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 4
Przebudowy jakich obiektów na zlecenie króla dokonał Merlini?
Polecenie 5
Wymień przykłady obiektów architektonicznych stanowiących część kompleksu w Łazienkach.
Teatr Narodowy
W roku 1765, a zatem zaledwie rok po swojej koronacji Stanisław August Poniatowski zainaugurował występy pierwszej polskiej, stałej trupy teatralnej pod nazwą „Aktorowie Narodowi Jego Królewskiej
Łazienki: Amfiteatr
Albertyanks, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Mości”. Grała ona w języku polskim, najczęściej komedie, których satyryczne ostrze wymierzone było w sarmackie, konserwatywne środowisko szlacheckie. Przesłanie polityczne i edukacyjne były oczywiste.
Znacznie później zespół teatralny zyskał miano „Teatru Narodowego”.
Za ojca tej, w znacznej części finansowanej przez króla, instytucji uważa się Wojciecha
Bogusławskiego, choć w rzeczywistości funkcję kierowniczą objął on dopiero w 1783 r. i z przerwami pełnił ją aż do 1814 r. Osobowość dyrektora wpłynęła na dobór repertuaru i poważne zaangażowanie polityczne teatru po stronie reform i postępu. To na scenie narodowej wystawiono w gorącym okresie Sejmu Czteroletniego sztukę Juliana Ursyna Niemcewicza Powrót posła. Podobnie w 1794 r., w przededniu Insurekcji Kościuszkowskiej
wystawiono operę „Krakowiacy i górale”. Obie sztuki miały określony cel polityczny – poparcie reform i zjednoczenie narodu ponad podziałami stanowymi.
Teatr Narodowy w Warszawie
Marek Wojciechowski, Ewa Wojciechowska, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie
Zygmunta Vogla, Teatr Narodowy na Placu Krasińskich w Warszawie, ok. 1791, domena publiczna
Polecenie 6
Scharakteryzuj dorobek Teatru Narodowego epoki stanisławowskiej.
Spektakl w obecności króla Stanisława Augusta.
Spektakl w obecności króla Stanisława Augusta., 1790, Olej na płótnie, Muzeum Teatru Narodowego, domena publiczna
Praca domowa Polecenie 7.1
Scharakteryzuj dorobek epoki stanisławowskiej w wybranej dziedzinie.
Biblioteka Załuskich
Biblioteka Załuskich została oficjalnie otworzona jako publicznie dostępna instytucja w 1747 r. Założyli ją dwaj bracia: Andrzej i Józef Załuscy. Obaj byli duchownymi i pełnili też inne ważne funkcje publiczne (np.
Andrzej był biskupem i kanclerzem). Swoje zbiory zaczęli gromadzić już od pocz. lat 20. XVIII w., od początku też myśleli o nadaniu placówce charakteru narodowego. Już w chwili otwarcia biblioteka należała do większych tego typu placówek w Europie, licząc 180 tys. tomów i 10 tys. rękopisów.
Fundatorzy obawiali się o losy zbioru po swojej śmierci i ostatecznie uznali, że najpewniejszym
zabezpieczeniem przed zakusami spadkobierców będzie podarowanie biblioteki jezuitom. W ten sposób trafiła ona pod kuratelę Komisji Edukacji Narodowej, zachowując status „Książnicy narodowej”.
Po upadku powstania kościuszkowskiego na osobisty rozkaz carycy Katarzyny II bibliotekę miano przewieźć do Rosji. Zbiór liczył wówczas 400 tys. dzieł. W czasie pakowania i przewożenia wielka część książek została rozkradziona lub zniszczona. Do Petersburga dotarło zaledwie 262 tys. dzieł i stały się one podstawą dla Cesarskiej Biblioteki Publicznej (obecnie Rosyjskiej Biblioteki Narodowej).
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zgodnie z traktatem pokojowym w 1921 r. Rosjanie oddali część zrabowanych zbiorów. W wyniku rewindykacji do Warszawy wróciło 43 tys. książek. Niestety, podpalone przez Niemców po powstaniu warszawskim, spłonęły one w 1944 r.
Biblioteka Załuskich stała się symbolem odrodzenia kulturalnego Polski w dobie oświecenia. Stanowiła wówczas największy w Europie, publicznie dostępny księgozbiór i bazę licznych badań naukowych.
Biblioteka Załuskich
Zygmunt Vogel, Biblioteka Załuskich, 1801, Akwarele na papierze, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Budynek Biblioteki Narodowej w Warszawie Marcin Białek, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Ładuję [MathJax]/localiza on/pl/MathMenu.js
