WKŁAD GEOLOGÓW POLSKICH W ODKRYCIA ZŁÓŻ SUROWCÓW MINERALNYCH SYBERII I DALEKIEGO WSCHODU

(1)

WK£AD GEOLOGÓW POLSKICH

W ODKRYCIA Z£Ó¯ SUROWCÓW MINERALNYCH SYBERII I DALEKIEGO WSCHODU

CONTRIBUTION OF POLISH GEOLOGISTS

TO THE DISCOVERIES OF MINERAL DEPOSITS IN SIBERIA AND THE FAR EAST

MAREKGRANICZNY¹, KRYSTYNAWO£KOWICZ¹, H^ALINAU^RBAN¹, S^TANIS£AWW^O£KOWICZ¹

Abstrakt. Systematyczne badania obszarów Syberii i Dalekiego Wschodu rozpoczê³y siê z pocz¹tkiem XIX wieku. Znacz¹cy udzia³ w tych badaniach mieli Polacy. Byli to zarówno zes³añcy, którzy trafili tam po upadku kolejnych powstañ, jak i podró¿nicy, badacze i przemys³owcy, których przyroda lub chêæ zysku ci¹gnê³y w tamte strony. Wœród nich by³o wielu geologów. Wachlarz ich zainteresowañ by³ bardzo szeroki i obejmowa³ równie¿ etnografiê, zoologiê, botanikê. Wykonywali oni równie¿ pomiary meteorologiczne i topograficzne.

W artykule przedstawiono sylwetki s³ynnych geologów: Aleksandra Czekanowskiego, Jana Czerskiego, Karola Bohdanowicza, Józefa Morozewicza oraz mniej znanych – Antoniego Giedroycia, Leona Barszczewskiego, Bronis³awa Gr¹bczewskiego, Leonarda Jaczewskiego, Kazimierza Grochowskiego i Stanis³awa Doktorowicza-Hrebnickiego. Wszyscy byli znakomitymi badaczami i zapisali siê z³otymi zg³oska- mi w poznanie obszarów po³o¿onych na wschód od Uralu. Czêœæ z nich, po odzyskaniu niepodleg³oœci wnios³a donios³y wk³ad w rozwój nauk geologicznych w Polsce.

S³owa kluczowe: historia nauk geologicznych, Syberia, Daleki Wschód.

Abstract. Systematical studies of Siberia and the Far East regions were started in the beginning of XIX century. Poles participated signifi- cantly in those studies. There were deportees after overthrowing of the following insurrections and also voyagers, explorers and industrialists – all of whom were attracted to that region by nature and cupidity. There were a lot of geologists among those people. Their interests ranged from ethnography, zoology to botany. They also carried on meteorological and topographical measurements. In the present paper, there are outlines of such well-known explorers as: Aleksander Czekanowski, Jan Czerski, Karol Bohdanowicz or Józef Morozewicz and, less famous, Antoni Giedroyæ, Leonard Barszczewski, Bronis³aw Gr¹bczewski, Leon Jaczewski, Kazimierz Grochowski, Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki portrayed. All of them were brilliant researchers, they distinguished themselves in exploration territories east of Ural. After recovery of independence, part of them contributed significant share in developing of geological sciences in Poland.

Key words: history of geoscience, Siberia, the Far East.

Systematyczne badania obszarów Syberii (fig. 1) rozpo- czêto w Rosji na pocz¹tku XIX wieku obejmuj¹c nimi rów- nie¿ morza oblewaj¹ce Syberiê oraz znajduj¹ce siê na nich wyspy. Szczególnie zas³u¿y³ siê przy tym kapitan Ferdy- nand P. Wrangel, którego imiê nosi dziœ jedna z dalekich wysp odkryta przez niego na morzu Wschodniosyberyjskim.

Po wojnach napoleoñskich, które przerwa³y na pewien czas badania Syberii, wznowiono je w 1828 roku. Wtedy to Adolf

G. Erman zbada³ tereny miêdzy Uralem a wybrze¿em Pacy- fiku. Przeprowadzi³ on obserwacje magnetyzmu ziemskie- go, wykona³ te¿ topograficzne zdjêcie Kamczatki oraz opisa³ jej wulkany. Druga po³owa XIX wieku by³a okresem bardzo du¿ego rozwoju wiedzy o bezkresnych obszarach Syberii i Dalekiego Wschodu – Kamczatki, Sachalinu, Pó³wyspu Czukockiego, Mand¿urii. Niema³a w tym zas³uga Polaków, przede wszystkim zes³añców, ale nierzadko równie¿ i bada-

1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: marek.graniczny@pgi.gov.pl, krystyna wolkowicz@pgi.gov.pl, halina urban@pgi.gov.pl, stanislaw.wolkowicz@pgi.gov.pl

(2)

czy, którzy z w³asnej woli, a niekiedy z chêci zysku, penetro- wali te odleg³e rejony Azji. Stanis³aw Paw³owski i Edmund Romer (1918) pisali, ¿e „.Wielki ten i zupe³nie osobny ustêp historii kultury musi dopiero przysz³oœæ wyœwietliæ i na jaw wydobyæ ow¹ plejadê polskich anonimów, którzy czy to w rosyjskim szynelu, czy w „czynie”, czy nawet pod god³em rosyjskich zrzeszeñ pracowali dla dobra ziem od Dniepru i DŸwiny a¿ do Oceanu Wielkiego, jako uczeni, przedsiê- biorcy i dobroczyñcy.”. Okres represji po upadku Powstania Styczniowego spowodowa³, ¿e poœród rzeszy oko³o 40 tysiê- cy zes³añców znaleŸli siê znakomici uczeni. Nale¿y wspo- mnieæ przyrodników – Benedykta Dybowskiego, Wiktora Godlewskiego, Aleksandra Czekanowskiego, Jana Czerskie- go czy etnografów Wac³awa Sieroszewskiego, Bronis³awa Pi³sudskiego, Józefa Kowalewskiego, Edwarda Ostrowskie- go. Syberia i Daleki Wschód przyci¹ga³y jak magnes rów- nie¿ licznych podró¿ników, badaczy, przemys³owców, któ- rzy z w³asnej woli, nie zwa¿aj¹c na niewyobra¿alne czasem trudnoœci, przemierzali tysi¹ce kilometrów. Bronis³aw Rejchman napisa³: „Po wschodniej stronie Uralu wszystko wokó³ zmienia siê na lepsze – powiedzia³bym, ¿e wyje¿d¿a siê nie z Europy na Syberiê, ale z Syberii do Europy! Mniej jest tej przygnêbiaj¹cej dzikoœci, mêcz¹co wp³ywaj¹cej na rozum swoj¹ p³askoœci¹ i smutkiem.”

Wœród znakomitych badaczy ziem po³o¿onych na wschód od Uralu by³o wielu geologów. W niniejszym artykule przedstawiono pokrótce sylwetki tylko kilku z nich.

Przedstawienie polskich badaczy Syberii nale¿y rozpo- cz¹æ od Aleksandra Piotra Czekanowskiego (1833–1876) (fig. 2). Za dzia³alnoœæ konspiracyjn¹ przed Powstaniem Styczniowym i w pierwszych jego miesi¹cach zosta³ aresz- towany. Po nieudanej próbie ucieczki z wiêzienia zosta³ ska- zany na zsy³kê syberyjsk¹. Po czterech latach zes³ania Cze- kanowski uzyska³ pozwolenie na zamieszkanie w Irkucku.

Nawi¹za³ kontakt z Rosyjskim Towarzystwem Geograficz- nym, które umo¿liwi³o mu prowadzenie samodzielnych ba- dañ geologicznych. Prace rozpocz¹³ w 1868 r. od zbadania terenów i gór nadbrze¿nych Bajka³u oraz guberni irkuckiej, rzucaj¹c nowe œwiat³o na ca³¹ budowê geologiczn¹ tego re- gionu, a zw³aszcza dolinê Angary i Gór Chamar-Daban. Za osi¹gniêcia w badaniach geologicznych guberni irkuckiej w 1870 roku otrzyma³ z³oty medal Rosyjskiego Towarzy- stwa Geograficznego. Powodzenie pierwszej wyprawy spowodowa³o kolejne zlecenie Towarzystwa, tym razem na

Fig. 1. Herb Syberii Heradlic arms of Siberia

Fig. 2. Portret Aleksandra Piotra Czekanowskiego (ze zbiorów CAG PIG–PIB)

Portrait of Aleksander Piotr Czekanowski (coll. CGA PGI–NRI)

(3)

ma³o wówczas znan¹ pó³noc Syberii, na obszar pomiêdzy Jenisejem a Len¹. W trakcie trzech kolejnych wypraw Cze- kanowski przemierzy³ ponad 25 000 km, co bior¹c pod uwa- gê ówczesne warunki transportu mo¿na uznaæ za niezwyk³e dokonanie. Rezultaty wypraw by³y równie¿ bardzo bogate.

Uzyskano podstawowe informacje o budowie geologicznej czêœci Syberii, ponadto systematycznie wykonywane zdjêcie topograficzne wnios³o istotne zmiany w kartografii tych ob- szarów. Prowadzono równie¿ ró¿norodne obserwacje meteorologiczne i astronomiczne oraz gromadzono zbiory paleontologiczne, botaniczne i entomologiczne, których znacze- nie oceniono wysoko zarówno wspó³czeœnie jak i póŸniej.

Czekanowski bada³ miêdzy innymi stanowiska kopalnej flo- ry i fauny w okolicy Ust’Baleju nad Angar¹. Udowodnienie,

¿e rozpowszechniona w rejonie Bajka³u formacja przewar- stwiona pok³adami wêgla nie jest karboñska, jak uwa¿a³ Aleksander von Humboldt, lecz jurajska, nale¿y do najwa-

¿niejszych osi¹gniêæ geologicznych Czekanowskiego. Ba- dane osady do dziœ stanowi¹ biostratotyp dla jury irkuckiej.

Odkrycie Czekanowskiego zosta³o pominiête przez Karola Bohdanowicza, który wraz z Miko³ajem I¿yckim i Leonar- dem Jaczewskim okreœli³ miejsce wystêpowania tych wêgli.

Bohdanowicz powo³ywa³ siê jedynie na literaturê zachodni¹, opart¹ zreszt¹ na próbkach dostarczonych przez Czekanow- skiego (Wójcik, 1982). Czekanowski odkry³ szereg z³ó¿ kopalin u¿ytecznych – wêgla, lapis lazuli i z³ota. W 1875 roku jego mapa wschodniej Syberii zosta³a nagrodzona z³otym medalem Miêdzynarodowego Kongresu Geograficznego w Pary¿u. W tym samym roku wiceprezydent Towarzystwa Geograficznego Piotr Piotrowicz Siemionow wyjedna³ amnestiê dla czynnych w badaniach przyrodniczych Syberii polskich zes³añców. Oprócz Czekanowskiego objê³a ona Dybowskiego, Godlewskiego, W³adys³awa Ksiê¿opolskiego i Czerskiego (op. cit.). Po dwunastu latach pobytu na Sybe- rii, zes³any na szeœæ lat Czekanowski uzyska³ zezwolenie na wyjazd i zamieszkanie w Petersburgu, gdzie rozpocz¹³ pracê jako kustosz w Muzeum Geologicznym. Pomimo tak dobrze zapowiadaj¹cej siê kariery naukowej i powszechnego uzna- nia Czekanowski pope³ni³ samobójstwo w wieku 43 lat. Jego imieniem nazwano pasmo górskie w Syberii Wschodniej.

Równie wybitne zas³ugi dla rozpoznania Syberii po³o¿y³ samouk Jan Czerski (1845–1892) (fig. 3) – przyjaciel oraz w pewnym stopniu uczeñ Czekanowskiego. W wieku osiem- nastu lat za udzia³ w Powstaniu Styczniowym zosta³ zes³any do Omska i wcielony do tamtejszego garnizonu w stopniu szeregowca. Po pewnym czasie awansowa³ na ordynansa.

Maj¹c dostêp do biblioteki garnizonowej ch³on¹³ œwie¿o prze³o¿one na jêzyk rosyjski dzie³a Darwina, Lella, Tyndalla i autorów rosyjskich z zakresu geologii, mineralogii oraz pa- leontologii. W wojsku rozpocz¹³ badania geologiczne w rejonie Omska, a tak¿e odby³ kilka wycieczek naukowych w dó³ Irtysza i w górê rzeki Om. Po zwolnieniu z wojska w 1873 roku odby³ wyprawê w Sajany. Za rad¹ przyjació³ przeniós³ siê do Irkucka, gdzie znajdowa³ siê Oddzia³ Sybe- ryjski Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficzne- go, przygarniaj¹cy zes³añców politycznych i daj¹cy im mo¿-

liwoœæ pracy naukowej. Oddzia³ wyst¹pi³ nawet do centrali w Petersburgu o nagrody dla Aleksandra Czekanowskiego, Bronis³awa Dybowskiego i Wiktora Godlewskiego (Wójcik, 1986.). Na jego zlecenie Czerski przeprowadzi³ badania geologiczne i paleontologiczne w jaskini Ni¿nieudinskiej i badania geologiczne doliny Kirkutu. Nastêpnie, kilkakrotnie przekracza³ grzbiet Gór Bajkalskich, zapuszcza³ siê w g³¹b dop³ywów Bajka³u, zbiera³ okazy kopalin, bada³ wyspê Ol- chon i oblicza³ wysokoœci gór nadbrze¿nych. Badania wyko- nane w rejonie Bajka³u pozwoli³y Czerskiemu na opracowanie mapy geologicznej, o której s³ynny akademik Siergiej W³adimirowicz Obruczew wyrazi³ siê, ¿e to: „…ogromna praca...”. Za to osi¹gniêcie Czerski otrzyma³ w Petersburgu z³oty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. We wschodniosyberyjskim oddziale tego Towarzystwa znaleŸli siê jednak równie¿ oponenci, którzy wysuwali zarzuty popierania samouka i odmówili mu niezbêdnych œrodków finansowych.

Fig. 3. Portret Jana Czerskiego (ze zbiorów CAG PIG–PIB) Portrait of Jan Czerski (coll. CGA PGI–NRI)

(4)

Opisuj¹c budowê geologiczn¹ gór Bajkalskich i Bajka³u Czerski zamieœci³ informacje o z³ocie wydobywanym na pó³nocny-zachód od Bajka³u. W 1878 roku przygotowa³ opracowanie o bogactwach mineralnych znajduj¹cych siê w okolicach Irkucka, obejmuj¹ce m.in. ska³y nadaj¹ce siê do budownictwa, gliny do produkcji ceramiki budowlanej.

Bada³ równie¿ ¿elaziste Ÿród³a mineralne. Czerski krótko wspó³pracowa³ z Bronis³awem Rejchmanem, znanym biolo- giem, popularyzatorem nauki i przedsiêbiorc¹, któremu opisa³ próbki, jakie ten zebra³ podró¿uj¹c po Syberii z nadziej¹ znalezienia z³ó¿ z³ota. Natomiast przedstawiony Oddzia³owi Towarzystwa Geograficznego projekt badañ na terenach z³otonoœnych obszaru ma³opatomskiego nie uzyska³ akcep- tacji. W tym czasie u Czerskiego wyst¹pi³y objawy rozstroju nerwowego i choroby serca. Pod koniec 1890 r. Petersburska Akademia Nauk zaproponowa³a mu podjêcie nowej wyprawy na dalek¹ pó³noc Syberii Wschodniej w celu zbadania ma³o wówczas znanych rzek: Ko³ymy, Indygirki i Jany.

Czerski dotar³ do Wierchnieko³ymska, gdzie pozosta³ na zimê. Na wiosnê 1892 r., po ust¹pieniu lodów ruszy³ ³odzi¹ w dó³ Ko³ymy, prowadz¹c nieustanne badania i kreœl¹c mapy. Ostatnia z nich obejmuje obszar górnej Indygirki i Ko-

³ymy. Czuj¹c zbli¿aj¹c¹ siê œmieræ, podyktowa³ ¿onie „List otwarty do Akademii”, w którym zawiadomi³, ¿e w przypad- ku jego œmierci ona doprowadzi ekspedycjê do koñca. Czer- ski zmar³ 25 czerwca 1892 r. na ³odzi, blisko celu wyprawy do ostatniej chwili przytomny i wydaj¹cy dyspozycje. ¯ona pochowa³a go u ujœcia rzeki Omo³on i zgodnie z jego ¿ycze- niem doprowadzi³a wyprawê do koñca (S³abczyñski, 1988).

Jego imieniem zosta³ nazwany najwy¿szy masyw górski wschodniej Syberii (Góry Czerskiego). Œrodkow¹ czêœæ tych gór bada³ on podczas ostatniej wyprawy. Imieniem Czer- skiego nazwano równie¿ dwa szczyty (w Górach Bajkal- skich i Chamar-Daban), pasmo i dolinê w Sajanach oraz wy- gas³y wulkan w Dolinie Tonkiñskiej.

W badaniach Syberii oraz innych czêœci azjatyckiej Rosji uczestniczy³ równie¿ Antoni Giedroyæ (1848–1909). By³ on jednym z pierwszych polskich geologów chc¹cych pro- wadziæ na Syberii badania geologiczne ca³kowicie dobro- wolnie. O skierowanie go do pracy w tym regionie zabiega³ Jan Czerski, krajanin Giedroycia, który widzia³ w nim nie- ocenion¹ pomoc w pracy, zw³aszcza, ¿e mia³ doskona³e wy- kszta³cenie odebrane w Akademii Górniczej we Freibergu (Wójcik, 1986). W latach 1879–1881 powierzono Giedroy- ciowi badania geologiczne w ramach, tzw. ekspedycji amu- daryjskiej. Przeprowadzi³ on wówczas szczegó³owe badania geologiczne w dolinie i delcie Amu-Darii oraz wokó³ Jezio- ra Aralskiego. Zapuœci³ siê równie¿ w obrêb pustynny Kyzy³-kum i Kara-kum i dotar³ do rzek Emby i Sagizu, wpa- daj¹cych do Morza Kaspijskiego. Trudne warunki klima- tyczne zrujnowa³y jego zdrowie do tego stopnia, ¿e poprosi³ o zwolnienie z udzia³u w ekspedycji na co uzyska³ zgodê w 1881 r. Giedroyæ zas³u¿y³ siê równie¿ dla rozwoju badañ czwartorzêdu na Litwie. Opisa³ tam wiele wa¿nych stano-

wisk oraz zidentyfikowa³ i rozró¿ni³ istotne dla stratygrafii poziomy glin morenowych w rejonie Augustowa, Kowna i Wilna (Gaigalas, 2008).

Leon Barszczewski (1849–1910) by³ gor¹cym polskim patriot¹, jakkolwiek nie by³ wyj¹tkiem w swoim pokoleniu rodaków, z których wielu wstêpowa³o na s³u¿bê w wojsku carskim. Ró¿ni³ siê jednak od nich ró¿norodnoœci¹ zaintere- sowañ, które konsekwentnie realizowa³. Podejmowa³ liczne samotne wyprawy oraz uczestniczy³ wraz z badaczami ro- syjskimi w ekspedycjach do Azji Œrodkowej, które mia³y za- równo charakter naukowy jak i militarny. Terenami jego ba- dañ by³y dorzecza Zerawszanu, Amu-Darii, Fan-Darii, Iskander- Darii, Góry Hisarskie, Góry Zerawszañskie, Tien- szan, lodowce Pamiru oraz Mazar-i-Sharif w Afganistanie.

Ustanowi³ wiele nowych nazw, miêdzy innymi prze³êcz œwiêtej Anny. Podczas ekspedycji odkry³ liczne z³o¿a, a ra- czej wyst¹pienia rud metali (z³ota i srebra), kamieni szlachetnych, pok³ady wêgla kamiennego, ropy naftowej oraz Ÿród³a wód mineralnych. Prowadzi³ badania lodowców jak równie¿ zbiera³ informacje geograficzne, etnograficzne i an- tropologiczne, które udokumentowa³ wieloma zdjêciami fo- tograficznymi. Zebrane przez niego okazy sta³y siê podstaw¹ za³o¿onego przez niego Muzeum Przyrodniczo-Etnograficz- nego. Jego imiê nosi lodowiec w Górach Hisarskich.

Nie mniej ciekaw¹ postaci¹ by³ genera³ Bronis³aw Gr¹bczewski (1855–1926) (fig. 4). Urodzi³ siê w ziemi Ko- wieñskiej, w maj¹tku rodzinnym w Kownatowie. Studiowa³ w Instytucie Górniczym w Petersburgu, ale z niewiadomych przyczyn go nie ukoñczy³. W 1873 r. zda³ egzamin oficerski w Konstantynowskiej Szkole Wojskowej w Petersburgu.

PóŸniej wzi¹³ udzia³ w wyprawach wojennych do Azji Œrod- kowej, dziêki czemu dobrze pozna³ Dolinê Fergany i s¹sia- duj¹ce z ni¹ pasma górskie. Uczestniczy³ równie¿ w wyprawie wojennej do Kokandu, w Azji Œrodkowej. Dzieli³ trudy wypraw wojennych: A³ajskiej (w 1876 r.) i Samarkandzkiej (w 1878 r.). PóŸniej porzuci³ czynn¹ s³u¿bê w armii i rozpocz¹³ pracê w administracji wojskowej. W latach 1885, 1888 i 1889–1891 odby³ trzy wielkie wyprawy: do Kaszgarii (1885 r.), w Pamiry i Hindukusz do Ÿróde³ Indusu (1888 r.) i do Tybetu ( lata 1889–1891) (fig. 5), które pod koniec ¿ycia opisa³ w trzech znakomitych ksi¹¿kach pod ogólnym tytu-

³em „Podró¿e Gen. Br. Gr¹bczewskiego” (Gr¹bczewski, 1924–1926?). Gr¹bczewski, podobnie jak wiêkszoœæ ówcze- snych badaczy penetruj¹cych nieznane przestrzenie, wykonywa³ badania etnograficzne, zoologiczne, botaniczne i geologiczne. Robi³ pomiary topograficzne, ca³oœæ obficie doku- mentuj¹c fotografiami. W czasie swoich wypraw odkry³ m.in., z³otonoœne piaski i gor¹ce Ÿród³a w po³udniowej czê- œci pustyni Takla Makan. Opisa³ ró¿ne z³o¿a wystêpuj¹ce na terenie Kaszgarii (z³ota, miedzi, o³owiu, srebra, kamieni szlachetnych), ale ze szczególnym upodobaniem i dobrym skutkiem poszukiwa³ z³ó¿ nefrytu. Uda³o mu siê znaleŸæ nad brzegiem rzeki Pil (wschodni Pamir) z³o¿e nefrytu, z którego

(5)

wykonany zosta³ grobowiec Tamerlana w Samarkandzie.

Potwierdzi³ to swoimi badaniami znany rosyjski minera- log Iwan Wasiliewicz Muszkietow. W póŸniejszym okresie Gr¹bczewski by³ generalnym komisarzem Kwantungu (1899–1903) z rezydencj¹ w Porcie Artura oraz gubernato- rem Astrachania i hetmanem kozackich wojsk astrachañ- skich (1903–1906). W 1906 roku, wskutek konfliktu z w³a- dzami carskimi otrzyma³ „pozwolenie na niezw³oczny wyjazd za granicê”. Do Polski powróci³ w 1910 r., osiedli³ siê w Warszawie, gdzie zmar³ w 1926 r.

Wspominaj¹c badaczy Syberii nie sposób zapomnieæ o górniku, geologu i geofizyku Leonardzie Feliksie Stefa- nie Jaczewskim (1858–1916), który po ukoñczeniu Instytu- tu Górniczego w Petersburgu zosta³ wys³any w rejon Syberii Wschodniej , gdzie podj¹³ badania utworów wulkanicznych.

Wzi¹³ udzia³ w ekspedycji maj¹cej na celu zbadanie Saja- nów oraz ustanowienia drogi do Mongolii. W latach

1888–1890, na polecenie departamentu górniczego przeprowadzi³ badania pok³adów wêgla w Syberii Zachodniej oraz z³ó¿ z³ota na Uralu. Równoczeœnie interesowa³ siê badaniami geotermicznymi, a zw³aszcza zagadnieniami wiecznej zmarzliny. Dwa lata póŸniej w³¹czy³ siê do prac zwi¹zanych z budow¹ wielkiej kolei transsyberyjskiej, prowadz¹c badania geologiczne na odcinku w œrodkowej Syberii. Zosta³ tak-

¿e mianowany kierownikiem specjalnej grupy do poszuki- wañ z³ó¿ z³ota na Syberii, w Jenisejskim Okrêgu Z³otono- œnym oraz otrzyma³ nominacjê na profesora Wy¿szej Szko³y Górniczej w Jekaterynos³awiu (obecnie Dniepropietrowsk).

Mianowany w 1913 r. na cz³onka Komitetu Geologiczne- go w Petersburgu przyczyni³ siê znacznie do wydania dwóch wielkich map geologicznych Syberii. Sporz¹dzi³ tak¿e mapê sieci rzecznej Syberii Œrodkowej. Nale¿y podkreœliæ, ¿e roz- piêtoœæ zainteresowañ naukowych Jaczewskiego by³a ogromna. Dwóch geologów rosyjskich A. Stopowicz i G. Ma³awkin w nekrologu Jaczewskiego napisali o nim

„Jeden z pierwszych w Rosji, je¿eli nie pierwszy, zainteresowa³ siê pomiarami geometrycznymi, najpierw w zwi¹zku z objawami wiecznie zamarzniêtej ziemi w Syberii, a nastêp- nie z punktu widzenia rozdzia³u ciep³a w ogóle we wnêtrzu kuli ziemskiej” (S³abczyñski, 1988).

Karol Bohdanowicz (1864–1947) (fig. 6) rozpocz¹³ stu- dia w Instytucie Górniczym w Petersburgu w 1881 r. Ju¿

jako student wzi¹³ udzia³ w 1885 r. w ekspedycji Fiedosieja Niko³ajewicza Czernyszewa na Ural. Po ukoñczeniu Instytu- tu Górniczego w 1886 r. podj¹³ samodzieln¹ wyprawê do po³udniowej czêœci Kraju Zakaspijskiego, w celu przepro- wadzenia badañ geologicznych i hydrogeologicznych, zwi¹zanych z budow¹ Zakaspijskiej Kolei ¯elaznej. Prace swoje rozszerzy³ równie¿ na pó³nocna Persjê. W trakcie tej wyprawy zbada³ pogranicze gór Kopet-dag, a nastêpnie

³añcuchy gór Elbrus i Chorasañskich, opracowuj¹c zarys ma³o dotychczas znanej orografii tych regionów oraz ich budowy geologicznej. Og³oszone w roku 1888 wyniki wyprawy przynios³y Bohdanowiczowi srebrny medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz spowodowa³y zaintere- sowanie m³odym geologiem. Rok póŸniej Michai³ Wasilie- wicz Piewcow zaproponowa³ mu udzia³ w wyprawie prowadz¹cej w g³¹b Azji, tak zwanej tybetañskiej. Celem ekspedycji, która ruszy³a z Przewalska by³o zbadanie ³añcucha górskiego Kunlun oraz pó³nocnego skraju Wy¿yny Tybetañ- skiej po po³udnik Jeziora £ob-nor. Tempo i intensywnoœæ wyprawy by³y zawrotne – w czasie 19 dni przeszed³ oko³o 460 km w trudnym, górskim terenie pomiêdzy Jarkend-Da- ri¹ a Tyznafem, odkrywaj¹c przy tym kilka pok³adów nefrytu. Efektem prac by³o opracowanie przez Bohdanowicza schematycznej mapy geologicznej oraz orografii Kunlunu i wschodniego Tien-szanu oraz opracowanie mapy wystêpo- wania nefrytu, z³ota, miedzi, cynku, o³owiu, rud ¿elaza i innych surowców (fig. 7), a tak¿e opisanie wystêpuj¹cych w tym rejonie z³ó¿ nefrytu i z³ota oraz zebranie kolekcji geologicznej. W trakcie tej wyprawy Bohdanowicz spotka³ siê Fig. 4. Portret genera³a Bronis³awa Gr¹bczewskiego

(Gr¹bczewski, 1924–1926?) Portrait of general Bronis³aw Gr¹bczewski

(Gr¹bczewski, 1924–1926?)

(6)

Fig.5.Mapapodró¿ygen.Bronis³awaGr¹bczewskiegowlatach1885,1888i1889–1891(Gr¹bczewski,1924–1926?,zkolekcjiK.iS.Wo³kowiczów) Mapofgen.Bronis³awGr¹bczewskiexpeditionsin1885,1888and1889–1891(Gr¹bczewski,1924–1926?;coll.KandS.Wo³kowicz)

(7)

A

B

Fig. 6. Portret Karola Bohdanowicza (A) i tabliczka z opisem (B) – VSEGEI Sank Petersburg (fot. M. Graniczny)

Portrait of Karol Bohdanowicz (A) and tablet to the portrait (B) – VSEGEI, Sank Petersburg (phot. M. Graniczny)

(8)

Fig. 7. Mapa marszruty Karola Bohdanowicza i Aleksandra Jaworowskiego (Bohdanowicz, 1893?) (ze zbiorów biblioteki PIG–PBI)

Map of itinerary of Karol Bohdanowicz and Aleksander Jaworowski (Bohdanowicz, 1893?) (coll. Library PGI–NRI)

(9)

Fig.8.Mapageologicznaczêœciokrêgówkrasnojarskiego,kañskiegoiaczyñskiegoGuberniJenisiejskiej(Bohdanowicz,1894)(zezbiorówbibliotekiPIG–PIB) GeologicalmapofpartofKrasnojarsk,KanskandAszynskofJenisejGuberniya(Bohdanowicz,1894)(coll.LibraryPGI–NRI)

(10)

w Kaszgarii z innym polskim podró¿nikiem i geologiem – Bronis³awem Gr¹bczewskim.

W trakcie swoich wypraw Bohdanowicz interesowa³ siê równie¿ etnografi¹ i archeologi¹. W drodze powrotnej ekspedycja dotar³a do granicy chiñsko-rosyjskiej, a nastêp- nie do Zajsanu, gdzie zosta³a zakoñczona w styczniu 1891 r.

Tak¿e i ta wyprawa przynios³a Bohdanowiczowi awanse, otrzyma³ srebrny medal imienia Przewalskiego oraz sta³¹ roczn¹ pensje w wysokoœci 150 rubli. Ju¿ w nastêpnym roku wyruszy³ na kolejn¹ wyprawê w zwi¹zku z budow¹ syberyj- skiej drogi ¿elaznej. Powierzono mu kierownictwo jednej z ekip geologicznych maj¹cych za zadanie zbadanie warun- ków hydrogeologicznych oraz rozpoznanie z³ó¿ surowców wzd³u¿ budowanej linii kolejowej. Badania prowadzi³ pocz¹tkowo pomiêdzy Irtyszem a Iszymem, a nastêpnie po- miêdzy KuŸnieckim Alatau a Jenisejem. Opracowa³ wów- czas mapê geologiczn¹ czêœci Gubernii Jenisejskiej (1894) (fig. 8). W rejonie KuŸnieckiego Alatau odkry³ szereg wyst¹pieñ z³ota, po czym dotar³ do zachodnich Sajanów.

Niezwykle owocna by³a nastêpna ekspedycja do terenów po³o¿onych na zachód od Bajka³u, równoleg³ych do pó³nocnego sk³onu zachodniego odcinka Sajanów. Na trasie od Ir- kucka do Kañska, licz¹cej 700 km, Bohdanowicz odkry³ wiele u¿ytecznych kopalin, w tym pok³ady wêgla kamiennego w pobli¿u Czeremchowa, gdzie dziœ znajduje siê ogrom- ne zag³êbie czeremchowskie. Warto podkreœliæ wnikliwoœæ jego obserwacji geologiczno-z³o¿owych. W sprawozdaniu z prac opisa³ wyst¹pienia wêgli kamiennych i brunatnych, rud ¿elaza, kruszywa naturalnego, glin ogniotrwa³ych, kamieni ok³adzinowych i wapieni dla przemys³u cemento- wego. Ka¿de z wyst¹pieñ podda³ wnikliwej analizie geologiczno-gospodarczej (Bohdanowicz, 1895).

W latach 1895–1898 Bohdanowicz prowadzi³ badania geologiczne nad Morzem Ochockim, w Kraju Chabarow- skim – na pó³noc od ujœcia Amuru, na rozleg³ym obszarze ci¹gn¹cym siê ponad 600 km wzd³u¿ wybrze¿a, oraz na Kamczatce. W Kraju Chabarowskim odkry³ on obszary z³otonoœne, a na Kamczatce zaj¹³ siê badaniem zjawisk wulkanicznych oraz lodowcami. Odkry³ te¿ szereg gor¹cych Ÿróde³ i sporz¹dzi³ mapy geologiczne i topograficzne pó³wyspu. W roku 1898 przedmiotem jego badañ sta³a siê po-

³udniowa Mand¿uria (okolice Portu Artura), gdzie poszukiwa³ z³ota. Dwa lata póŸniej, nadal poszukuj¹c z³ota, uda³ siê na pó³nocno-wschodnie krañce Azji, na Pó³wysep Czukocki.

Równie¿ i ta wyprawa przynios³a pozytywne wyniki. W jej trakcie przeprowadzi³ systematyczne obserwacje meteorologiczne i klimatologiczne w Cieœninie Beringa i na Morzu Arktycznym. Korzystaj¹c z bliskoœci kontynentu amerykañ- skiego uda³ siê dwukrotnie na Alaskê, badaj¹c tereny z³oto- noœne. O szerokiej skali jego zainteresowañ mo¿e œwiadczyæ jego sprawozdanie, w którym mo¿na odnaleŸæ informacje na temat historii odkrycia z³ó¿ z³otonoœnych w Kanadzie i na Alasce oraz problemów ludnoœci na Alasce (Wójcik, 1998).

Intensywna dzia³alnoœæ eksploracyjna Bohdanowicza zako- ñczy³a siê z chwil¹ jego nominacji na profesora Instytutu Górniczego w Petersburgu w roku 1901, na którym to stanowisku pozosta³ do 1919 r. W okresie tym poœwiêci³ siê g³ów-

nie dzia³alnoœci naukowej i pedagogicznej oraz pracom zwi¹zanym z organizacj¹ przemys³u naftowego w Rosji.

W latach 1914–1919 by³ dyrektorem Komitetu Geologiczne- go – g³ównego urzêdu geologicznego Rosji.

Józef Morozewicz (1865–1941) podj¹³ studia na Wydzia- le Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego w 1885 r.

W roku 1895 uczestniczy³ w wyprawie wybitnego geologa Czernyszewa na Now¹ Ziemiê. Przeszed³ wówczas w po- przek Wyspê Po³udniow¹ do Morza Karskiego. Owocem tej wyprawy by³y liczne mapy geologiczne oraz kolekcje petro- graficzne, paleontologiczne i mineralogiczne. Da³ siê wów- czas poznaæ jako zdolny geolog, bystry obserwator, które- mu mo¿na powierzyæ odpowiedzialne funkcje. Po powrocie z wyprawy otrzyma³ propozycjê poprowadzenia wyk³adów z petrografii na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu War- szawskiego. Jego kandydatura zosta³a jednak odrzucona ze wzglêdów politycznych przez kuratora Aleksandra Lwowicza Apuchtina. W 1897 r. Morozewicz zosta³ powo³any na cz³onka Komitetu Geologicznego w Petersburgu. W ramach dzia³alnoœci Komitetu prowadzi³ badania geologiczne wzd³u¿

czelabiñskiej linii kolejowej. Bra³ równie¿ udzia³ w licznych pracach na Uralu i Stepach Nogajskich. Za jego najwa¿niejsz¹ wyprawê nale¿y uznaæ misjê na Wyspy Komandorskie, zle- con¹ mu w roku 1903 przez Departament Górnictwa w Pe- tersburgu, jako samodzielnemu geologowi. Celem wyprawy by³o rozpoznanie budowy geologicznej wysp, a zw³aszcza ich kopalin – rud miedzi i piasków z³otonoœnych. Droga wyprawy wiod³a z Petersburga do W³adywostoku, a nastêpnie na pok³adzie kanonierki „Mand¿ur” na wyspy, z krótkim poby- tem na japoñskiej wyspie Hokkaido. Badania geologiczne by³y prowadzone na obu Wyspach: Beringa i Miedzianej. Na pierwszej z nich Mrozewicz odkry³ nieznana dot¹d ska³ê wy- lewn¹, któr¹ nazwano beringiem. Wyniki swych badañ opu- blikowa³ dopiero w niepodleg³ej Polsce, w cennej monografii

„Komandory...” wydanej w Warszawie w 1925 r., do której do³¹czone by³y mapy geologiczne obu wysp (fig. 9, 10) (Morozewicz, 1925).

Kazimierz Grochowski (1873–1937) urodzi³ siê 26 stycznia 1873 roku w Kochawanie k/Rudy w powiecie ¿yda- czowskim. Do gimnazjum uczêszcza³ we Lwowie i Jaœle.

Studia wy¿sze odbywa³ kolejno w Wiedniu oraz akademiach górniczych w Loeben, Przybramie i Freibergu Saskim uzy- skuj¹c w 1901 roku stopieñ in¿yniera górnika. Ju¿ w trakcie studiów pracowa³ w kopalniach wêgla kamiennego w West- falii i Alzacji oraz kopalni ropy naftowej w Schodnicy. Po skoñczeniu studiów i odbyciu rocznej s³u¿by wojskowej w Budapeszcie, do 1906 roku by³ in¿ynierem w kopalni wê- gla kamiennego w Zag³êbiu Donieckim. W tym samym roku Grochowski podj¹³ bardzo du¿e wyzwanie i na zaproszenie Okhotsk Gold Mining Company, zajmuj¹cej siê poszukiwaniem i wydobyciem z³ota, wyjecha³ poprzez Indie i Japoniê do W³adywostoku. Rzuci³ siê szybko w wir pracy i w czasie kilku miesiêcy odby³ szeœæ rekonesansów geologicznych na terenie Kraju Ussuryjskiego, gdzie znalaz³ wyst¹pienia gra- fitu, rud ¿elaza, miedzi i z³ota. W nastêpnym roku odby³

(11)

Fig. 9. Mapa geologiczna Wysp Komandorskich – Wyspa Beringa (Morozewicz, 1925) (z kolekcji K. i S. Wo³kowiczów) Geological map of Komandory Islands – Bering’s Island (Morozewicz, 1925) (coll. K. and S. Wo³kowicz)

(12)

kilka ekspedycji poszukiwawczych za z³otem w góry Sicho- te Alin, nad Ussurii i na Suczanie.

Jesieni¹ 1908 roku od polskiego przedsiêbiorcy Lucjana Arcta otrzyma³ propozycjê wyjazdu na Sachalin, gdzie pracowa³ do wiosny nastêpnego roku. Ekspedycja kierowana przez Grochowskiego doprowadzi³a do znalezienia z³ó¿ wê- gla kamiennego. W ten sposób Grochowski wpisa³ siê w hi- storiê poznania Sachalina przez Polaków – g³ównie zes-

³añców. Ich lista jest d³uga i obejmuje nazwiska, które na sta³e przesz³y do historii polskiej kultury i nauki, m.in. Bro- nis³awa Pi³sudskiego, Wac³awa Sieroszewskiego.

Po powrocie z Sachalina Grochowski zrezygnowa³ z pracy w Okhotsk Gold Mining Company. Jak wynika z jego no- tatek (vide Kajdañski, 1982), odchodz¹c spisa³ kontrakt, na mocy którego otrzymywa³ dochody pochodz¹ce z eksploata- cji i sprzeda¿y metali z rzeki Cimurche. Nastêpnie przeniós³ siê do Zei, gdzie podj¹³ pracê w Upper Amur Gold Mining Company, która w tym czasie by³a bardzo dobrze prospe- ruj¹c¹ miêdzynarodow¹ spó³k¹ akcyjn¹, z udzia³em kapita³u francuskiego i niemieckiego. Najpierw zosta³ w niej szefem wydzia³u poszukiwañ geologicznych, a w 1911 roku wice- dyrektorem. W ci¹gu nastêpnych trzech lat Grochowski Fig. 10. Mapa geologiczna Wyspy Miedzianej autorstwa Józefa Morozewicza (z kolekcji K. i S. Wo³kowiczów)

Geological map of Komandory Islands – Cooper Island (Morozewicz, 1925) (coll. K. and S. Wo³kowicz

(13)

przemierzy³ ca³¹ wschodni¹ Syberiê, pod¹¿aj¹c czêsto œlada- mi Karola Bohdanowicza, wynajmuj¹c niekiedy za prze- wodników by³ych uczestników ekspedycji Bohdanowicza.

Pracê rozpocz¹³ od wyprawy do Jakucji. Poszukiwa³ nie tylko rozsypiskowych z³ó¿ z³ota, ale i z³ó¿ pierwotnych. W na- stêpnych latach Grochowski prowadzi³ rozleg³e, czêsto za- koñczone sukcesem, poszukiwania z³ó¿ z³ota na obszarze dorzecza Leny, Wysp Szantarskich, w guberniach Amur- skiej, Przymorskiej i Jakuckiej. Od tego okresu Grochowski zacz¹³ coraz bardziej interesowaæ siê etnografi¹ badanych obszarów. W 1912 roku zosta³ wys³any przez Upper Amur Gold Mining Company do Stanów Zjednoczonych, aby za- poznaæ siê z nowoczesnymi metodami stosowanymi w gór- nictwie z³ota. Ten zaledwie szeœciomiesiêczny pobyt na kon- tynencie amerykañskim jest wa¿ny nie tylko z zawodowego punktu widzenia. Wtedy pozna³ El¿bietê Jumith, z któr¹ ju¿

w paŸdzierniku 1912 roku wzi¹³ œlub. Ich œwiadkiem by³ po- znany nieco wczeœniej Jack London, znakomity pisarz, który by³ uczestnikiem gor¹czki z³ota na Alasce. Jak sam twier- dzi³, o z³ocie wiedzia³ wszystko, z wyj¹tkiem tego jak na nim zarobiæ (vide Sylwestrzak, 1997).

Na Daleki Wschód Grochowski powróci³ przez Nowy Jork, Londyn, Pary¿. We Lwowie pozostawi³ ¿onê. W koñcu 1913 i w 1914 roku Grochowski prowadzi badania geologiczne w œrodkowej czêœci Jakucji. W rejonie Ochocka znalaz³ z³o¿a kobaltu, niklu i miedzi, ko³o Amgi platynê. Srebro znalaz³ nad rzek¹ Nudmi, a z³oto nad Ini¹ i na pó³nocny-za- chód od O³doja. Po tej wyprawie zarz¹d The Upper Amur Gold Mining Company podj¹³ decyzjê o skierowaniu Gro- chowskiego do Bargi, na obecne pogranicze chiñsko-mon- golskie, gdzie w przededniu wybuchu pierwszej wojny œwia- towej kompania otrzyma³a od w³adz carskich koncesjê gór- nicz¹ na obszarze oko³o 18 tys. km². Przeprowadzone wstêp- ne badania geologiczne wykaza³y istnienie z³o¿a z³ota u ujœ- cia rzeki Kilarin. Wybudowana tam kopalnia by³a g³ównym miejscem wydobycia z³ota na koncesji. Grochowski utwo- rzy³ tam filiê The Upper Amur Gold Mining Company, któ- ra zosta³a nazwana The North East Mongolia Concession.

Od po³owy 1914 roku do pocz¹tku lat 20. ubieg³ego wieku pod kierunkiem Grochowskiego wydobyto tam 160 pudów z³ota (tj. oko³o 2 620 kg).

Pod koniec 1915 roku Grochowski postanowi³ wykorzy- staæ sw¹ wiedzê oraz znajomoœci wœród bargijskiej elity w³adzy i wyst¹pi³ o udzieleniu mu koncesji na prowadzenie prac geologicznych i górniczych w po³udniowej czêœci Bar- gi, poza obszarem koncesji nale¿¹cej do The North East Mongolia Concession. Koncesjê na 50 lat otrzyma³ 16 lute- go 1916 roku. Jeszcze w tym samym roku zbudowa³ tam warzelniê soli, a roku nastêpnym zak³ad produkcji i rafinacji sody. Zabudowania przemys³owe uzupe³nione osiedlem drewnianych baraków dla robotników oraz domkami z okr¹glaków miesz¹cych biura, otoczone palisad¹ otrzyma³y urzêdow¹ nazwê „Fort Grochowski”. W tym czasie mia³ ju¿ rozpoznane wyst¹pienia z³ota i srebra na terenie koncesji, oraz mia³ przygotowane projekty kopalni i spisy maszyn. Nie posiada³ jednak wystarczaj¹cych œrodków fi-

nansowych na realizacje tych zamierzeñ, a próby za³o¿enia spó³ki i przyci¹gniêcia przedsiêbiorców z Harbina spe³z³y na niczym. W pocz¹tku 1917 roku przyj¹³ propozycjê uczest- nictwa w ekspedycji profesora Jakoba Sederholma z Uni- wersytetu w Helsinkach (w tym czasie Finlandia by³a we w³adaniu rosyjskim), której celem by³o zbadanie Kraju Urianchajskiego i Zachodniej Mongolii. Grupa geologiczna kierowana przez Grochowskiego odkry³a wyst¹pienia z³ota i wêgiel kamienny nad górnym Jenisejem, rudy miedzi nad rzek¹ Tersyk, a w dorzeczu Ma³ego Jeniseju znalaz³a trzy z³o¿a miedzi (Kajdañski, 1982).

Jeszcze w 1918 roku Grochowski rozpocz¹³ usilne stara- nia w celu uruchomienia wydobycia na terenie koncesji, gdzie mia³ ju¿ udokumentowane wyst¹pienia wêgla kamiennego, ³upków bitumicznych (palnych), rud miedzi, ¿y³y kwarcowe ze z³otem, wyst¹pienia z³ota rozsypiskowego,

¿y³y srebronoœnej galeny. S³one jeziora zawieraj¹ liczne sole i sodê, wystêpuj¹ ponadto gor¹ce Ÿród³a mineralne. Przemia- ny polityczne spowodowa³y jednak, ¿e Grochowski wyjecha³ w 1920 roku do Harbina, gdzie praktycznie zmieni³ zupe³nie profil swojej dzia³alnoœci. By³ bardzo aktywny w œrodowisku polonijnym. Zosta³ nauczycielem, a nastêpnie dyrektorem polskiego liceum. Za³o¿y³ Manchuria Research Society, które organizowa³o i finansowa³o ekspedycje arche- ologiczne, odnosz¹ce znacz¹ce sukcesy naukowe powo- duj¹ce, ¿e Grochowski uzyska³ du¿o wiêkszy rozg³os jako archeolog ni¿ geolog. Jak s³usznie zauwa¿a NiedŸwiecki (2008), istotny wp³yw na to móg³ mieæ fakt, ¿e praca pro- spektora z³ó¿ z³ota na rzecz prywatnych kompanii okryta by³a œcis³¹ tajemnic¹. W 1934 roku Grochowski na sta³e wróci³ do Polski i podj¹³ pracê w Polskiej Konwencji Wê- glowej. Dwa lata póŸniej otrzyma³ propozycjê rz¹du Filipin objêcia stanowiska dyrektora w kopalni z³ota. Pojecha³ tam przez Mand¿uriê, w której wci¹¿ by³ w³aœcicielem koncesji.

Dnia 12 marca 1937 roku w Harbinie umar³ na atak serca.

Z okresu jego pobytu na Dalekim Wschodzie zachowa³a siê jego interesuj¹ca notatka: „Ze wzglêdu na niebezpieczeñ- stwo wypraw wszystkie moje notatki opatrywa³em uwag¹ – proszê odes³aæ do Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie lub Biblioteki Narodowej w Warszawie” (Kajdañski, 1982).

Kolejnym badaczem Syberii by³ Stanis³aw Doktorowicz- -Hrebnicki (1888–1974). W latach 1906–1912 studiowa³ w Instytucie Górniczym w Petersburgu na Podwydziale Geo- logiczno-Poszukiwawczym Wydzia³u Górniczego. W trakcie praktyk terenowych mia³ mo¿liwoœæ zapoznania siê z szere- giem ró¿norodnych z³ó¿ surowców mineralnych. Niemal bezpoœrednio po ukoñczeniu dyplomu zosta³ przyjêty na s³u¿bê pañstwow¹ w Komitecie Geologicznym w Petersbur- gu, pocz¹tkowo jako geolog asystent, a nastêpnie geolog adiunkt. Przez kolejnych dziesiêæ lat prowadzi³ studia i badania geologiczno-poszukiwawcze na niezmierzonych, niemal dzikich i nieznanych geologicznie obszarach ówczesnej Rosji, a nastêpnie Zwi¹zku Radzieckiego, docieraj¹c do Wschodniej Syberii. W latach 1913–1914 wykonywa³ zdjê- cie geologiczne po³udniowo-zachodniej czêœci Okrêgu Za-

(14)

bajkalskiego, w górach Chamar-Daban i Monostojskich na po³udniowych wybrze¿ach Bajka³u (Zdanowski, Rejman, 2010). W nastêpnym roku przyst¹pi³ do prac i badañ zwi¹zanych z poszukiwaniem z³ó¿ fluorytu w Do³durdze, we wschodniej czêœci Zabajkala oraz w pobli¿u stanicy Kura¿a nad rzek¹ Onon. W tym samym roku prowadzi³ równie¿ badania geologiczne w rejonie kopalni z³ota, w pobli¿u stanicy Nowostroickiej, na po³udnie od Nierczyñska. Zajmowa³ siê tak¿e badaniami z³ó¿ rud wolframu na górze Bukuka, zbudo- wanej z granitowo-sjenitowo-diorytowych intruzji mezozo- icznych i w Charnorze w Okrêgu Nierczyñskim. Poszukiwa- nia z³ó¿ rud wolframowych kontynuowa³ nastêpnie w Gó- rach Kukulbej ko³o Borzi oraz pod Charanowem na pograni- czu Syberii, Mongolii i Mand¿urii. Z³o¿a wolframu wystê- puj¹ tam w intruzjach kwaœnych granitów poœród ³upków metamorficznych. Doktorowicz-Hrebnicki bada³ tak¿e z³o¿a kwarcu dymnego (trydymitu), topazu i akwamarynu, wystê- puj¹ce w Górach Adun-Czi³on oraz z³o¿e rud cyny ko³o sta- cji O³owiannaja. Badane przez niego œrodowisko z³o¿owe sk³adaj¹ce siê przede wszystkim ze ska³ metamorficznych:

granitów i sjenitów, poddawanych skomplikowanym proce- som przemian pneumatolicznych, na kontaktach, w ¿y³ach, stanowi³o z pewnoœci¹ szczególnie trudny problem do anali- zy. W 1917 r. Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki prowadzi³ badania z³ó¿ rud molibdenu, wystêpuj¹ce w ¿y³ach kwarco- wych i intruzjach granitowych w ³upkach krystalicznych nad rzek¹ Czykoj, w œrodkowej czêœci Zabajkala. W latach 1918–1920 wykonywa³ prace kartograficzne na po³udniowo-zachodnim Zabajkalu, w dolinie rzeki Chi³ok, stanowi¹cym dop³yw Selengi oraz na po³udniowym wybrze¿u Bajka³u, gdzie zajmowa³ siê badaniem z³ó¿ miki, w pobli¿u Studzianki. W trakcie ostatniego okresu pracy w Komitecie Geologicznym, w 1921 r., zajmowa³ siê badaniem z³ó¿ rud

¿elaza ko³o Brackiego Ostroga nad rzeka Angar¹ (600 km na po³udnie od Irkucka) oraz z³o¿a wêgli jurajskich w Czerem- chowie (Ciuk, 1975). W dniu 1 sierpnia 1922 roku przyje- cha³ do Polski (fig. 11) i 11 wrzeœnia tego samego roku rozpocz¹³ pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym na stanowisku Radcy.

Fig. 11. Zaœwiadczenie Starosty Brac³awskiego o przekroczeniu granicy polsko-rosyjskiej wydane Stanis³awowi Doktorowiczowi-Hrebnickiemu (ze zbiorów CAG PIG–PIB) Certificate about Polish-Russian border crossing given to Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki

by the Starost of the Brac³aw district (coll. Library PGI–NRI)

(15)

W artykule wymieniono tylko najbardziej znanych geo- logów dzia³aj¹cych na terenie Syberii i Dalekiego Wschodu.

Naprawdê by³o ich znacznie wiêcej. W wielu przypadkach, ich prace i badania nie zosta³y nale¿ycie udokumentowane.

Niektórzy z nich mieli szczêœcie powróciæ do niepodleg³ej ojczyzny i wykorzystaæ swoje doœwiadczenia nabyte na ob-

czyŸnie dla rozwoju polskiej geologii. Inni, którym nie by³o to dane, wnieœli wa¿ny wk³ad w póŸniejsz¹ eksploracjê i wy- korzystanie nieprzebranych zasobów Syberii przez pañstwo rosyjskie. Jedni i drudzy zas³uguj¹ na wielki szacunek i uznanie.

LITERATURA

CIUK E., 1975 — Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki 1888–1974.

Rocz. Pol. Tow. Geol., 45, 3/4: 469–476.

GAIGALAS A., 2008 — Quaternary research in the Balic countries.

History of geomorphology and Quaternary geology. Geol. Soc.

London, Sp. Publ., 301: 129–140.

BOHDANOWICZ K., 1893? — Geologi¹eskija i'zsl'dovanija vdol- 'sibirskoj ûel'znoj dorogi v' 1893 g. Sredne – sibirskaja gornaja partia. Gornyj ¿urnal, 2.

BOHDANOWICZ K., 1894 — Ob’iskopaemom’ gorju¹em’ v’Eni- sejskoij guberni. Bibl. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

GR¥BCZEWSKI B., 1924–1926? — Kaszgaria. Kraj i ludzie.

Podró¿ do Azji Œrodkowej. Podró¿e gen. Br. Gr¹bczewskiego.

T. I. Nak³ad Gebethnera i Wolfa, Warszawa–Kraków–Lu- blin–£ódŸ–Poznañ–Wilno–Zakopane.

GR¥BCZEWSKI B., 1924–1926? — Przez Pamiry i Hindukusz do Ÿróde³ rzeki Indus. Podró¿e gen. Br. Gr¹bczewskiego. T. II.

Nak³ad Gebertnera i Wolfa. Warszawa–Kraków–Lublin –£ódŸ–Poznañ–Wilno–Zakopane.

GR¥BCZEWSKI B., 1924–1926 — W pustyniach Raskemu i Tybetu.

Podró¿e gen. Br. Gr¹bczewskiego. T. III. Nak³ad Gebertnera i Wol- fa. Warszawa–Kraków–Lublin–£ódŸ–PoznaŸ–Wilno–Zakopane.

KAJDAÑSKI E., 1982 — Fort Grochowski. Wyd. Pojezierze, Olsztyn.

PAW£OWSKI S., ROMER E., 1918 — Geografia i podró¿nictwo.

W: Polska w kulturze powszechnej. Czêœæ II. szczegó³owa (red., F. Koneczny). Krakowska Ekspozytura Biura Patronatu Dla Spó³ek Oszczêdn. i Po¿yczek, Kraków.

MOROZEWICZ J., 1925 — Komandory. Studjum geograficz- no-przyrodnicze. Wyd. Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa.

NIEDWIECKI R., 2008 — Kazimierz Grochowski (1873–1937) – zapomniany badacz z³ota Syberii. Prz. Geol., 56, 6: 460–464.

S£ABCZYÑSKI W., 1988 — Polscy podró¿nicy i odkrywcy.

PWN, Warszawa.

SYLWESTRZAK, H., 1997 — Z³oto w przyrodzie i dziejach. Wiedza i ¿ycie, Warszawa.

WÓJCIK Z., 1982 — Aleksander Czekanowski. Wyd. Lubelskie, Lublin.

WÓJCIK Z., 1986 — Jan Czerski. Wyd. Lubelskie. Lublin.

WÓJCIK Z. 1997 — Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji. Pol. Tow. Ludoznawcze. Oficyna wydawnicza „Oficyna Zes³añca”. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

ZDANOWSKI A., REJMAN A., 2010 — Badania geologiczne Pro- fesora Stanis³awa Doktorowicz-Hrebnickiego (1888–1874) w regionie zabajkalskim. Prz. Geol., 58, 1: 31–41.