Finansowanie i organizacja systemu
opieki długoterminowej w Polsce
Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 34/1, 223-236
STUDIA I PRACE WYDZIAŁU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZĄDZANIA NR 34
Anna Mitek*
Uniwersytet Szczeciński
FINANSOWANIE I ORGANIZACJA SYSTEMU OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ W POLSCE
Streszczenie
W artykule przedstaw iono kw estię finansow ania i organizacji opieki d la osób starszych w Polsce. G łów nym założeniem je s t sklasyfikow anie system u o pieki d łu g o term inow ej u w zględniające różne form y d ostępnych usług oraz źródeł finansow ania poch o d zący ch z obecnego system u zab ezpieczeń społecznych. K luczow ym w ynikiem je s t porów nanie efektyw ności polskiego system u opieki długoterm inow ej z efektam i innych k rajów oraz w ery fik acja i p ró b a u ję cia w szystkich w y datków n a opiekę d łu g o te rm in o w ą w Polsce.
Słowa kluczowe:
o p iek a długoterm inow a, ekonom ika usług d la osób starszych, w y d a t ki publiczne, system o pieki zdrow otnej, pom o cy społecznej i ubezp ieczeń spo łecznychWprowadzenie
Świadczenia opieki długoterminowej w wyniku zachodzących zmian
w strukturze społeczeństwa są usługami o szerokim potencjale, które stale się
rozwijają. Zmiany demograficzne oraz nadchodzące wraz z nimi problemy z za
pewnieniem odpowiedniej opieki starszemu społeczeństwu są i będą
n ie m d la m ło d s z e g o p o k o le n ia , a le r ó w n ie ż d la s y s te m u o p ie k i z d r o w o tn e j i p o m o c y s p o łe c z n e j. I s tn ie je k o n ie c z n o ś ć z a p e w n ie n ia s to s o w n y c h ś w ia d c z e ń w d łu ż s z y m o k r e s ie c z a s u d la te j g r u p y o s ó b . O p ró c z p r z e s ła n e k d e m o g r a f ic z n y c h p o j a w i a j ą się a s p e k ty ż y c ia s p o łe c z n e g o s ty m u lu ją c e z w ię k s z o n ą p o tr z e b ę k o r z y s ta n ia z u s łu g p ie lę g n a c y jn y c h . O b e c n a s y tu a c ja n a r y n k u p r a c y i z w ią z a n e z n i ą p r o c e s y m ig r a c y jn e o r a z z m ia n y w ie lk o ś c i i s tr u k tu r y g o s p o d a r s tw d o m o w y c h p r o w a d z ą d o c z ę s ty c h k o n f lik tó w in te r e s ó w , a ta k ż e d y le m a tu p o m ię d z y p r a c ą a r o d z in ą .
N a jo g ó ln ie j o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą m o ż n a o k r e ś lić j a k o c a ło d o b o w e ś w ia d c z e n ie z d r o w o tn e o b e jm u ją c e s w o im z a k r e s e m le c z e n ie , p ie lę g n a c ję i r e h a b ilita c ję p a c je n tó w p r z e w le k le i o b ło ż n ie c h o r y c h , k tó r e g o c e le m j e s t ic h r e k o n w a le s c e n c ja . U s łu g a t a z a p e w n ia r ó w n ie ż ś r o d k i f a r m a c e u ty c z n e , m a te r ia ł y m e d y c z n e , s p r z ę t o r to p e d y c z n y i r e h a b ilita c y jn y o r a z p o m o c w r o z w ią z y w a n iu p r o b le m ó w s o c ja ln y c h , p s y c h o lo g ic z n y c h i p s y c h ic z n y c h .
O p ie k a d łu g o te r m in o w a w P o ls c e p r z e d 1 9 9 0 r. b y ła r e a liz o w a n a g łó w n ie w fo rm ie u s łu g p ie lę g n ia r e k ś r o d o w is k o w y c h i w d o m a c h p o m o c y s p o łe c z n e j. C z ę s ty m z ja w is k ie m b y ło ta k ż e p r z e d łu ż a n ie h o s p ita liz a c ji o s ó b s ta r s z y c h w s z p ita la c h , z a jm u ją c y c h w te n s p o s ó b łó ż k a p r z e z n a c z o n e d o le c z e n ia s ta n ó w o s tr y c h 1. W p ły w c z y n n ik ó w d e m o g r a f ic z n y c h i w z r o s t z a p o tr z e b o w a n ia n a te g o t y p u u s łu g i s p o w o d o w a ł r o z w ó j u d z i e la n y c h f o rm o p ie k i d łu g o te r m in o w e j. P o d k o n ie c la t 90. w w y n ik u p r z e p r o w a d z o n y c h r e f o r m s łu ż b y z d r o w ia p o w s ta ły n o w e in s ty tu c je i s p e c ja lis ty c z n e z a k ła d y . C e le m a r ty k u łu j e s t p r z e d s ta w ie n ie o b e c n ie is tn ie ją c y c h f o r m o p ie k i d łu g o te r m in o w e j w P o ls c e z w y ja ś n ie n ie m p o d s ta w o w y c h z a s a d j e j f in a n s o w a n ia , a ta k ż e p o d m io tó w o d p o w ie d z ia ln y c h z a j e j o r g a n iz a c ję . P r z y p u s z c z a się , ż e o p ie k a d łu g o te r m in o w a w P o ls c e j e s t n ie d o s ta te c z n ie f in a n s o w a n a w p o r ó w n a n i u d o in n y c h p a ń s tw e u r o p e js k ic h , a ta k ż e , ż e je j o r g a n iz a c ja j e s t n ie s p ó jn a . W a r ty k u le z a p r e z e n to w a n o m o ż liw o ś c i f in a n s o w a n ia o p ie k i z r ó ż n y c h ź r ó d e ł w r a z z p o r ó w n a n ie m s k a li p o ls k ic h w y d a tk ó w n a te n c e l n a tle in n y c h k r a jó w w c e lu z b a d a n ia e f e k ty w n o ś c i p o ls k ie g o s y s te m u u s łu g o p ie k u ń c z y c h d la o só b s ta rs z y c h . W y k o r z y s ta n o a n a liz y p o r ó w n a w c z e w y d a tk ó w n a o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą , k o r z y s ta ją c z d a n y c h O E C D i p la n ó w f in a n s o w y c h N F Z .
1 K. Szczerbińska, Dostępność opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób starszych
An n aMi t e k
Fi n a n s o w a n i eio r g a n i z a c j as y s t e m uo p i e k id ł u g o t e r m i n o w e jwPo l s c e 225
1. Formy opieki długoterminowej i świadczeniodawcy
Ś w ia d c z e n ia i u s łu g i d o s tę p n e w r a m a c h o p ie k i d łu g o te r m in o w e j s ą r o z p r o s z o n e p o m ię d z y r ó ż n e c z ę ś c i s y s te m u z a b e z p ie c z e n ia s p o łe c z n e g o , a śc iśle j m ię d z y : s y s te m e m o p ie k i z d r o w o tn e j, s y s te m e m u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h o r a z s y s te m e m p o m o c y s p o łe c z n e j. W ś r ó d w y m ie n io n y c h s y s te m ó w d o s tę p n a j e s t p o m o c w f o rm ie ś w ia d c z e n ia p ie n ię ż n e g o b ą d ź r z e c z o w e g o ( ta b e la 1). Ś w ia d c z e n ia w f o rm ie p ie n ię ż n e j to d o d a tk i p ie lę g n a c y jn e w y p ła c a n e p r z e z Z U S o ra z z a s iłk i p ie lę g n a c y jn e d o s tę p n e w r a m a c h o p ie k i s p o łe c z n e j. Z k o le i w ś r ó d ś w ia d c z e ń r z e c z o w y c h m o ż liw e s ą r ó ż n e f o r m y u s łu g p ie lę g n a c y jn y c h i o p ie k u ń c z y c h r e a liz o w a n y c h w r a m a c h s łu ż b y z d r o w ia o r a z p o m o c y s p o łe c z n e j2. U s łu g i o p ie k u ń c z e w z a k r e s ie s łu ż b y z d r o w ia s ą k o n tr a k to w a n e p r z e z N F Z i o k r e ś la n e j a k o p r o d u k ty . N a to m ia s t s y s te m p o m o c y s p o łe c z n e j g w a r a n tu je tz w . ś w ia d c z e n ia , n a k tó r e ś r o d k i f in a n s o w e p o c h o d z ą z b u d ż e tu s a m o r z ą d ó w lo k a ln y c h . W r a m a c h p r o d u k tó w k o n tr a k to w a n y c h p r z e z N F Z m o ż n a w y r ó ż n ić g łó w n ie s ta c j o n a r n ą o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą i p ie lę g n i a r s k ą o p ie k ę d o m o w ą o r a z o p ie k ę p a l ia t y w n ą i h o s p ic y jn ą 3. N a to m ia s t w z a k r e s ie s y s te m u p o m o c y s p o łe c z n e j j e s t to p o m o c m a te r ia ln a w fo rm ie ś w ia d c z e ń p ie n ię ż n y c h ( z a s iłk ó w ) i r z e c z o w y c h ( p o m o c r z e c z o w a i u s łu g o w a ).
T ab ela 1. R odzaje św iadczeń w ram ach opieki długoterm inow ej w Polsce Świadczenia pieniężne Świadczenia rzeczowe system ubezpieczeń społecznych system pomocy społecznej system opieki zdrowotnej system pomocy społecznej dodatek pielęgnacyjny zasiłek pielęgnacyjny usługi opiekuńcze i pielęgnacyjne
Źródło: B. Więckowska, Description o f Long-Term Care: Provision and Financing, w: World
Bank Report Long-Term Care and Ageing. Case S tu d ie s- Bulgaria, Croatia, Latvia and Poland, 2010, http://siteresources.worldbank.org/ECAEXT/Resources/
ECCU5_LTC _AAA_Case_Studies_Final_NovNovem2_2010.pdf, s. 74 (3.09.2012).
2 B. Więckowska, Description o f Long-Term Care: Provision and Financing, w: World
Bank Report Long-Term Care and Ageing. Case Studies - Bulgaria, Croatia, Latvia and Poland,
2010, http://siteresources.worldbank.org/ECAEXT/Resources/ECCU5_LTC_AAA_Case_Studies_Fi- nal_NovNovem2_2010.pdf, s. 74 (3.09.2012).
3 Zarządzenie nr 83/2011/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 16 listopada 2011 r. w sprawie określenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej.
O b e c n ie o p ie k a n a d p a c je n te m s p r a w o w a n a j e s t w f o rm ie o p ie k i in s t y tu c jo n a ln e j p r z e z o s o b y z a jm u ją c e się o p ie k ą z a w o d o w o (tj. le k a r z y , p ie lę g n ia r k i, p r a c o w n ik ó w s o c ja ln y c h o r a z p r a c o w n ik ó w z a k ła d ó w o p ie k i d łu g o te r m in o w e j) lu b w fo rm ie o p ie k i d o m o w e j p r z e z c z ło n k ó w r o d z in y , p r z y ja c ió ł, b lis k ic h 4. W ś r ó d p a ń s tw o w y c h in s ty tu c ji u d z ie la ją c y c h o p ie k i i p ie lę g n a c ji is tn ie je k ilk a p la c ó w e k f u n k c jo n u ją c y c h w r a m a c h s y s te m u o c h r o n y z d r o w ia i s y s te m u p o m o c y s p o łe c z n e j. W r a m a c h s łu ż b y z d r o w ia p la c ó w k i p r o w a d z ą c e o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą to : o d d z ia ły s z p ita ln e d la o s ó b p r z e w le k le c h o r y c h , h o s p ic ja , z a k ła d y o p ie k u ń c z o -le c z n ic z e (Z O L ), z a k ła d y p ie lę g n a c y jn o -o p ie k u ń c z e (Z P O ), n a to m ia s t w r a m a c h p o m o c y sp o łe c z n e j - d o m y p o m o c y sp o łe c z n e j (D P S , D D P S ), o p ie k u n o w ie ś r o d o w is k o w i o r a z p r a c o w n ic y s o c ja ln i i te r a p e u c i5.
K la s y f ik u ją c p o d m io ty o f e r u ją c e u s łu g i d łu g o te r m in o w e , n a le ż y j e r o z r ó ż n ić p r z e d e w s z y s tk im p o d w z g lę d e m ic h p u b lic z n e g o c h a r a k te ru . N ie w ą tp liw ie p o d m io t y d z ia ła ją c e w r a m a c h s łu ż b y z d r o w ia i s y s te m u p o m o c y s p o łe c z n e j to je d n o s tk i p u b lic z n e , n a t o m ia s t n ie p u b lic z n e to p r z e d e w s z y s tk im n ie p u b lic z n e z a k ła d y o p ie k i z d r o w o tn e j ( N Z O Z ), p r y w a tn e d o m y o p ie k i.
W ś r ó d in s ty tu c ji s łu ż b y z d r o w ia w y s tę p u ją m .in . o d d z ia ły g e r ia tr y c z n e , k tó r y c h c e le m j e s t d ia g n o z o w a n ie i le c z e n ie o s ó b w p o d e s z ły m w ie k u . I n s ty tu c je ta k ie j a k Z O L lu b Z P O k o n c e n tr u ją s ię g łó w n ie n a z a p e w n ie n iu d łu g o tr w a łe j o p ie k i i p ie lę g n a c ji p a c je n tó w o r a z n a k o n ty n u a c ji le c z e n ia , n a jc z ę ś c ie j p r z y b ie r a ją c f o rm ę j e d n o s t e k o r g a n iz a c y jn y c h Z O Z lu b c z a s e m o d r ę b n y c h p o d m io tó w s a m o d z ie ln y c h . H o s p ic ja s ą n a p o g r a n ic z u o b u s y s te m ó w , p o n ie w a ż c z ę ś ć w y d a tk ó w j e s t f in a n s o w a n a z f u n d u s z y N F Z , a c z ę ś ć p r z e z s a m o r z ą d y te r y to r ia ln e , o r g a n iz a c je p o z a r z ą d o w e lu b s p o n s o r ó w . W s y s te m ie o p ie k i s p o łe c z n e j is tn ie ją c e o r g a n iz a c je i d o m y p o m o c y s p o łe c z n e j p o m a g a ją w s z c z e g ó ln o ś c i o s o b o m b ę d ą c y m w tr u d n e j s y tu a c ji s p o łe c z n e j. K o s z ty o p ła c a n e s ą c z ę ś c io w o p r z e z o s o b y p o tr z e b u ją c e p o m o c y (n p . z e m e r y tu r y ), n a to m ia s t c z ę ś ć p o k r y w a n a jb liż s z a r o d z in a , e w e n tu a ln ie w tr u d n y c h p r z y p a d k a c h f in a n s o w a n a j e s t z b u d ż e tu g m in y .
4 A. Kozierkiewicz, K. Szczerbińska, Opieka długoterminowa w Polsce: ocena stanu
obecnego oraz rozwiązania na przyszłość, Termedia, Kraków 2007, s. 10.
An n aMi t e k
Fi n a n s o w a n i eio r g a n i z a c j as y s t e m uo p i e k id ł u g o t e r m i n o w e jwPo l s c e
2 2 7
R ysunek 1. K lasyfikacja p odm io tó w św iadczących u sługi długoterm inow e
Źródło: opracowanie własne.
W k a te g o r ii p o d m io tó w n ie p u b lic z n y c h m o ż n a w y m ie n ić m .in . n ie p u b lic z n e z a k ła d y o p ie k i z d r o w o tn e j, p r y w a tn e d o m y o p ie k i, p r y w a tn ą p r a k ty k ę l e k a r s k ą o r a z z a k ła d y o p ie k i d łu g o te r m in o w e j ( Z O D ) p r o w a d z o n e p r z e z f u n d a c je i s to w a r z y s z e n ia o r a z z a k o n y i o r g a n iz a c je k o ś c ie ln e . W ię k s z o ś ć z ty c h p la c ó w e k j e s t p r y w a tn ą d z i a ła ln o ś c ią le k a r z y , p ie lę g n ia r e k lu b p r z e d s ię b io r c ó w f in a n s o w a n ą z e ś r o d k ó w p a c je n ta .
2. Źródła finansowania opieki długoterminowej w Polsce
W P o ls c e p o w s z e c h n ie s to s o w a n y j e s t m o d e l u b e z p ie c z e n io w y o p a r ty n a s y s te m ie p o b ie r a n ia s k ła d e k o d lic z a n y c h o d w y n a g r o d z e n ia p r a c o w n ik a . G łó w n y m i ź r ó d ła m i f in a n s o w a n ia s y s te m u o p ie k i d łu g o te r m in o w e j s ą s k ła d k i p o c h o d z ą c e z u b e z p ie c z e n ia z d r o w o tn e g o , s p o łe c z n e g o o r a z z p o d a tk ó w .
Ś ro d k i p o c h o d z ą c e z o b o w ią z k o w y c h s k ła d e k u b e z p ie c z e n ia z d r o w o tn e g o s ą g łó w n y m ź r ó d łe m f in a n s o w a n ia d z ia ła ln o ś c i N F Z , k tó r y k o n tr a k tu je n i e z b ę d n e ś w ia d c z e n ia w r a m a c h s łu ż b y z d r o w ia . P o b ie r a n a o d p a c je n ta s k ła d k a
zapewnia opiekę zdrowotną, a także opiekę długoterminową w takim samym
wymiarze, bez względu na statut materialny bądź rodzaj choroby. Określenie
ceny świadczonych usług jest uzależnione od kryteriów podziału samych bene
ficjentów, przede wszystkim ich wieku, prawa do świadczeń emerytalno-rento
wych oraz ubezpieczenia zdrowotnego. Usystem atyzowaną klasyfikację róż
nych sposobów finansowania przedstawia rysunek 2.
R ysunek 2. S chem at składow ych ceny i części finansow ania usług w ram ach służby zdrow ia
CENY ŚWIADCZONYCH USŁUG
pacjent ubezpieczony
bez prawa do świadczeń emerytalno-rentowych z prawem do świadczeń emerytalno-rentowych NFZ pokrywa część kosztów około 75 zł/osobodzień pacjent nieubezpieczony
koszty usługi ponoszone są w całości przez beneficjenta
finansowanie z własnych
funduszy
70%miesięcznych dochodów, ale nie więcej niż 250%
najniższej miesięcznej emerytury
Źródło: opracowanie własne.
Pacjenci opłacający składki na ubezpieczenie zdrowotne korzystają ze
świadczeń opłacanych przez NFZ. Druga grupa to pacjenci nieopłacający skła
dek, a więc nieposiadający prawa do finansowania usług zdrowotnych z sys
temu NFZ. W śród pacjentów ubezpieczonych można wyróżnić tych posiadają
cych ju ż świadczenia emerytalno-rentowe (z racji wieku bądź przepisów) oraz
tych nieposiadających świadczeń (np. osoby w wieku produkcyjnym).
W każdej z wymienionych grup koszty świadczonych usług pielęgnacyj
nych są inaczej finansowane. U pacjentów będących ubezpieczonych w NFZ
na cenę usług składają się dwie części:
An n aMi t e k
Fi n a n s o w a n i eio r g a n i z a c j as y s t e m uo p i e k id ł u g o t e r m i n o w e jwPo l s c e 229
- I c z ę ś ć - k o n tr a k to w a n a p r z e z N F Z , z a le ż n a o d z a w a r ty c h u m ó w n a k o n tr a k to w a n ie ś w ia d c z e ń . W P o ls c e w 2 0 1 2 r. c z ę ś ć f in a n s o w a n a p r z e z N F Z w a h a ła się w g r a n ic a c h 6 6 - 7 8 z ł/o s o b o d z ie ń w z a le ż n o ś c i o d w o je w ó d z tw a 6. D o d a tk o w o m o d y f ik o w a n a j e s t w s p ó łc z y n n ik ie m k o r y g u ją c y m o d 1,2 d o 4 ,2 , k tó r y j e s t p r z y p is a n y k o n k r e tn y m s ta n o m z d r o w ia p a c je n ta z a le ż n y m o d j e g o o c e n y w e d łu g tz w . s k a li B a rth e l, o c e n ia ją c e j a k ty w n o ś ć w p o d s ta w o w y c h c z y n n o ś c ia c h ż y c io w y c h o r a z s k a li G la s g o w , d ia g n o z u ją c e j p o z io m ś w ia d o m o ś c i p a c je n ta . W p r z y p a d k u o s ó b s ta r s z y c h w s p ó łc z y n n ik i k o r y g u ją c e w y n o s z ą o d p o w ie d n io 1,5, 2 ,6 i 3 ,5 7. - II c z ę ś ć - p o n o s z o n a p r z e z p a c je n ta , u w z g lę d n ia ją c a k o s z ty w y ż y w ie n ia i z a k w a te ro w a n ia : • u s ta la n a w w y s o k o ś c i o d p o w ia d a ją c e j 2 5 0 % n a jn iż s z e j e m e r y tu r y , z ty m ż e o p ła ta n ie m o ż e b y ć w y ż s z a n iż k w o ta o d p o w ia d a ją c a 7 0 % m ie s ię c z n e g o d o c h o d u w r o z u m i e n iu p r z e p is ó w o p o m o c y s p o łe c z n e j o s o b y p r z e b y w a ją c e j w Z P O i Z O L 8, • o s o b y n ie p o s ia d a ją c e je s z c z e ś w ia d c z e ń e m e r y ta ln o - r e n to w y c h s ą z o b o w ią z a n e d o f in a n s o w a n ia te j c z ę ś c i z w ła s n y c h ś r o d k ó w f in a n s o w y c h ( w y n a g ro d z e n ia , o s z c z ę d n o ś c i, u b e z p ie c z e n ia ) . N a to m ia s t o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a p o n o s z e n ie k o s z tó w o p ie k i d łu g o te r m in o w e j p a c je n tó w n ie p o s ia d a ją c y c h u b e z p ie c z e n ia z d r o w o tn e g o s p o c z y w a n a s a m y m b e n e f ic je n c ie lu b j e g o n a jb liż s z e j r o d z in ie . W p r a k ty c e ta k i p a c je n t n ie m a w ię k s z y c h s z a n s n a p r z y ję c ie d o z a k ła d u p ie lę g n a c y jn e g o . Z a k ła d n ie u z y s k a f in a n s o w a n ia z e ś r o d k ó w N F Z , a ta k ż e z b y t d u ż a lic z b a o c z e k u ją c y c h s p e łn ia j ą c y c h k r y te r iu m p o s ia d a n ia u b e z p ie c z e n ia z d r o w o tn e g o u n ie m o ż liw i je g o p r z y ję c ie . J e s t to f o rm a f in a n s o w a n ia w e d łu g m o d e lu r e z y d u a ln e g o . W p r z y p a d k u ś w ia d c z e ń u d z ie la n y c h w p r y w a tn y c h d o m a c h o p ie k i d z ia ła j ą c y c h w r a m a c h s e k to ra p r y w a tn e g o , c e n y u s łu g s ą z n a c z n ie w y ż s z e i f in a n s o w a n e ty lk o i w y łą c z n ie p r z e z p a c je n ta . P o b y t w te g o ty p u p la c ó w c e to k o s z t r z ę d u o k o ło 2 5 0 0 z ł m ie s ię c z n ie , s ię g a ją c y n a w e t 3 6 0 0 z ł w lu k s u s o w y c h d o m a c h s ta r c ó w 9. C a ło ś ć j e s t f in a n s o w a n a z p r y w a tn y c h f u n d u s z y i c z ę s to p r z e
6 http://www.nfz.gov.pl/new/?katnr=3&dzialnr=19&artnr=1483 (31.08.2012). 7 Zarządzenie nr 83/2011/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia..., § 14. 8 Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z 30 sierpnia 1991 r. (DzU z 2007 r., nr 14, poz. 89), art. 34a.
w y ż s z a ją c a w y s o k o ś ć e m e r y tu r y , d la te g o te g o ty p u p o d m io t y p r z e z n a c z o n e s ą d la lu d z i z a m o ż n y c h , p o s ia d a ją c y c h w ła s n y k a p ita ł, o s z c z ę d n o ś c i b ą d ź m o g ą c y c h lic z y ć n a p o m o c ro d z in y . O p ró c z te g o is tn ie je w s p a r c ie w r a m a c h s y s te m u u b e z p ie c z e n ia s p o łe c z n e g o o r a z s y s te m u p o m o c y s p o łe c z n e j. O s o b y , k tó r e n ie m o g ą p o r a d z ić s o b ie w c o d z ie n n y m ż y c iu i s a m o d z ie ln ie f u n k c jo n o w a ć lu b k tó r e m a j ą w ię c e j n iż 75 la t, m o g ą lic z y ć n a d o d a tk i p ie lę g n a c y jn e lu b z a s iłk i p ie lę g n a c y jn e . D o d a te k p ie lę g n a c y jn y n a l e ż y s ię o s o b o m u z n a n y m z a n ie z d o ln e d o p r a c y i s a m o d z ie l n e j e g z y s te n c ji a lb o o s o b o m p o 7 5 r o k u ż y c ia . J e s t o n w y p ła c a n y p r z e z Z U S z u r z ę d u w fo rm ie d o d a tk u d o e m e r y tu r y lu b r e n ty . O b e c n ie w y n o s i o n 1 9 5 ,6 7 z ł i p r z y s łu g u je n a p o d s ta w ie o r z e c z e n ia le k a r s k ie g o lu b s p e łn ie n ia k r y te r iu m w i e k u 10 11. N a to m ia s t z a s iłe k j e s t p r z y z n a w a n y o s o b o m s p r a w u ją c y m o p ie k ę n a d o s o b a m i n ie s a m o d z ie ln y m i w c e lu c z ę ś c io w e g o p o k r y c ia w y d a tk ó w . W y n o s i 153 z ł m ie s ię c z n ie i j e s t w y p ła c a n y z b u d ż e tu j e d n o s t e k te r y t o r ia l n y c h 11. O s o b y p o b ie r a ją c e z a s iłe k p ie lę g n a c y jn y n ie m o g ą je d n o c z e ś n ie p o b ie r a ć d o d a tk u p ie lę g n a c y jn e g o , d la te g o p o w in n y w y b r a ć ś w ia d c z e n ie , k tó r e c h c ą o tr z y m y w a ć . O b a ś w ia d c z e n ia p ie n ię ż n e s ą sta łe i n ie z a le ż n e o d p o z i o m u d o c h o d ó w b e n e f ic je n ta .
3. Finansowanie ogółem opieki długoterminowej
U d z ie la n ie u s łu g o p ie k u ń c z y c h i p ie lę g n a c y jn y c h w r a m a c h tr z e c h s e k to r ó w n ie s ie z s o b ą k o n s e k w e n c je r o z p r o s z e n ia ź r ó d e ł f in a n s o w a n ia p o m ię d z y r ó ż n e p o d m io ty o d p o w ie d z ia ln e . S k u tk ie m ta k ie g o s y s te m u j e s t b r a k w s p ó ln e j k o o r d y n a c ji d z ia ła ń p o d m io tó w , a w r a z z n i ą b r a k o d p o w ie d n ie g o i r a c jo n a ln e g o fin a n s o w a n ia . B e n e f ic je n t m o ż e lic z y ć n a p o m o c z r ó ż n y c h ź r ó d e ł, je d n a k p r o b le m e m m o ż e się o k a z a ć ic h d o s tę p n o ś ć o r a z p r z e jr z y s to ś ć z a s a d f u n k c jo n o w a n ia o p ie k i d łu g o te r m in o w e j. K w e s tia o c e n y f in a n s o w a n ia o p ie k i d łu g o te r m in o w e j j e s t z a te m s k o m p lik o w a n a z u w a g i n a w ie le tr u d n o ś c i w f in a n s o w a n iu r ó ż n y c h f o rm ś w ia d c z e ń i p o m o c y . 10 http://www.zus.pl/default.asp?id=52&p=1&idk, http://www.zus.pl/default.asp?p=4&id= 1527 (31.08.2012). 11 http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/swiadczenia-rodzinne/rodzaje- i-wysokosc-swiadczen-rodzinnych-kryteria-uzyskania/swiadczenia-opiekuncze/zasilek-pielegnacyjny/ (31.08.2012).
Anna Mitek Fin an so w an ieio rg anizacjas y ste m uopiekidługoterm inow ejw Po lsc e 231
Biorąc pod uwagę dane OECD, możliwe jest porównanie ogólnych wydat
ków na opiekę długoterminową w skali wybranych państw OECD. W ydatki na
opieką długoterminową są często podawane w relacji do PKB, aby uwzględnić
także sytuację gospodarczą kraju (rysunek 3). Niestety, dane w zbiorowych
opracowaniach kilku państw nie są szczegółowo dopracowywane, obejmując
częściowe informacje finansowe, a w konsekwencji m ogą zawierać nie do koń
ca porównywalne dane.
Opierając się na danych OECD, udział wydatków na opiekę długotermi
now ą w Polsce w relacji do PKB wynosi 0,4% i jest jednym z najniższych
wśród porównywanych państw. Przyczyną tak niskiego udziału jest przypusz
czalnie nieuwzględnienie wszystkich źródeł finansowania opieki w Polsce.
Średnia dla badanych państw OECD wynosi 1,4% PKB, natomiast najwięcej
wydatków przeznaczają na opiekę długoterminową państwa skandynawskie
(Szwecja 3,7%) oraz państwa Europy Zachodniej (Holandia 3,8%). Z kolei
najmniej przeznaczają na ten cel państwa Europy Środkowo-Wschodniej oraz
kraje Półwyspu Iberyjskiego.
R ysunek 3. W ydatki n a opiekę d łu g o te rm in o w ą ja k o od setek PKB w w y branych krajach w 2009 r. (lub najbliższym )
Źródło: O ECD Health Data 2011.
Paradoksalnie państwa o najniższym odsetku wydatków na opiekę długo
term inow ą w relacji do PKB charakteryzują się w badanym okresie 2000-2009
najw iększą dynamiką wzrostu wydatków na ten cel, ale uwzględniających tylko
część pochodzącą z systemu opieki zdrowotnej. W tej grupie jest również Pol
ska, uzyskując średnioroczny wzrost wydatków na poziomie 7,4%, nieco poni
ż e j ś re d n ie j w ś r ó d b a d a n y c h p a ń s tw O E C D ( 7 ,9 % ) 12. P r z y p u s z c z a ln ie je d n y m z c z y n n ik ó w te g o tr e n d u s ą z m ia n y s tr u k tu r y s p o łe c z e ń s tw a d a n e g o p a ń s tw a , a ta k ż e w ię k s z e z a in te r e s o w a n ie p r o b le m e m i p o d e jm o w a n ie p r ó b u p o r a n ia się z n im , c h o ć b y p o p r z e z z w ię k s z a n ie w y d a tk ó w . N a le ż y r ó w n ie ż z a u w a ż y ć , iż p r z y w y d a tk a c h n a n is k im p o z io m ie w s z e lk ie d r o b n e z m ia n y ic h w y s o k o ś c i b ę d ą c h a r a k te r y z o w a ły się w i ę k s z ą d y n a m ik ą i w r a ż l iw o ś c ią w p o r ó w n a n iu do d a n y c h b a z o w y c h . O p r ó c z te g o m o ż l i w ą p r z y c z y n ą z a u w a ż o n e j z a le ż n o ś c i m o g ą b y ć te ż z m ia n y s y s te m o w e .
T e n d e n c ja w z r o s to w a w y d a tk ó w n a o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą j e s t r ó w n ie ż z a o b s e r w o w a n a w w y d a tk a c h o g ó łe m N F Z . W c ią g u 7 la t z w ię k s z y ły się o n e p r a w ie d w u k r o tn ie z p la n o w a n y c h o k o ło 5 2 5 m ln z ł w 2 0 0 5 r. d o k w o ty p r z e k r a c z a ją c e j 1 m ld z ł w 2 0 1 2 r. ( ta b e la 2 ). D o r o k u 2 0 0 8 k o s z t ś w ia d c z e ń z w ię k s z a ł s ię s y s te m a ty c z n ie z w y ją tk ie m 2 0 0 9 r., w k tó r y m n a s tą p ił s p a d e k w y d a t k ó w o o k o ło 1 8 % m im o w z r o s tu w y d a tk ó w o g ó łe m n a ś w ia d c z e n ia z d r o w o t n e 13. W k o le jn y c h la ta c h z w ię k s z o n o f in a n s o w a n ie o p ie k i d łu g o te r m in o w e j. M im o le k k ic h w a h a ń s a m y c h ś r o d k ó w p r z e z n a c z a n y c h n a o p ie k ę d łu g o te r m i n o w ą , ic h u d z ia ł w o g ó ln y c h w y d a tk a c h N F Z n a ś w ia d c z e n ia z d r o w o tn e j e s t w n ie w ie lk im p a ś m ie w a h a ń o d 1,42 d o 1,79% . W z ro s t k o s z tó w n a o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą j e s t s k o r e lo w a n y z o g ó łe m w y d a tk ó w n a ś w ia d c z e n ia z d r o w o tn e .
T ab ela 2. W ydatki N F Z o gółem n a opiekę d łu g o term in o w ą w latach 2 0 0 5 -2 0 1 2 (w m ln zł) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 koszt świadczeń opieki długo terminowej 524,8 561,9 734,4 970,1 787,1 904,5 969,3 1 000,1 udział wydatków na opiekę długotermi nową w wydatkach ogółem na świad czenia zdrowotne 1,59% 1,60% 1,79% 1,85% 1,42% 1,58% 1,66% 1,64% Źródło: Plany finansowe NFZ z lat 2005-2012, http://nfz.gov.pl/new/index.php7kat a F
3&dzialnr=10 (27.08.2012).
12 OECD, Health at a Glance 2011: OECD Indicators, 2011, http://dx.doi.org/10.1787/ health_glance-2011-en, s. 177 (27.08.2012).
13 Początkowe plany finansowe NFZ na rok 2009 zakładały wydatki na poziomie około 1 080,3 mln zł, jednak po koniecznych zmianach kwota ta została zmniejszona do poziomu 787,1 mln zł.
An n aMi t e k Fi n a n s o w a n i eio r g a n i z a c j as y s t e m uo p i e k id ł u g o t e r m i n o w e jwPo l s c e 2 3 3 U s ta le n ie łą c z n y c h w y d a tk ó w o b e jm u ją c y c h k o m p le k s o w o w s z y s tk ie s y s te m y : p o m o c y s p o łe c z n e j, o p ie k i z d r o w o tn e j o r a z u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h j e s t n ie z w y k le tr u d n e z u w a g i n a b r a k s z c z e g ó ło w y c h i s p ó jn y c h in f o r m a c ji o d n o śn ie ro z d z ie la n ia śro d k ó w , w s z c z e g ó ln o ś c i w r a m a c h p o m o c y s p o łe c z n e j. P r o b le m e m j e s t r o z d y s p o n o w y w a n ie w y d a tk ó w te r y to r ia ln ie b e z w y s z c z e g ó ln ie n ia p o m o c y o s o b o m s ta rs z y m . T ru d n o ś c i w y s t ę p u j ą ta k ż e w z id e n ty f ik o w a n iu lic z b y b e n e f ic je n tó w k o r z y s ta ją c y c h z k o n k r e tn y c h ś w ia d c z e ń . N a p o d s ta w ie b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h d la B a n k u Ś w ia to w e g o p r z e z d r B a r b a r ę W i ę c k o w s k ą m o ż liw e j e s t o s z a c o w a n ie s k a li w y d a tk ó w łą c z n y c h p r z e z n a c z a n y c h n a o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą w P o ls c e . S z a c u je się , ż e n a ś w ia d c z e n ia p ie n ię ż n e w la ta c h 2 0 0 5 - 2 0 0 8 łą c z n ie p r z e z n a c z a n a b y ła k w o ta o d 5 ,4 d o 6 ,4 m ld z ł r o c z n ie , z c z e g o tr o c h ę w ię c e j n iż p o ło w a p o c h o d z i z ty tu ł u w ie k u ( d o d a te k p ie lę g n a c y jn y ) . N a ś w ia d c z e n ia r z e c z o w e p o c z ą tk o w e w y d a tk i w y n o s iły 4 ,6 m ld z ł i b y ły m n ie js z e n iż ś r o d k i p r z e z n a c z a n e n a z a s iłk i i d o d a tk i p i e n ię ż n e . J e d n a k w 2 0 0 8 r. w y d a tk i n a ś w ia d c z e n ia r z e c z o w e b y ły w ię k s z e n iż n a ś w ia d c z e n ia p ie n ię ż n e , o s ią g a ją c k w o tę o k o ło 6 ,7 m ld z ł r o c z n ie . S u m a ł ą c z n y c h w y d a tk ó w n a o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą w z r o s ła z p o z i o m u 9 ,9 m ld z ł w 2 0 0 5 r. d o 13,1 m ld z ł r o c z n ie w 2 0 0 8 r., c o s ta n o w i w z r o s t o p r a w ie 3 2 % . A n a liz u ją c p o n o w n ie s to s u n e k w y d a tk ó w n a o p ie k ę d łu g o te r m in o w ą d o P K B , p o u w z g lę d n ie n iu m o ż liw y c h ź r ó d e ł f in a n s o w a n ia , u d z ia ł te n j e s t z n a c z n ie w ię k s z y n iż w e d łu g s z a c u n k ó w d a n y c h z r a p o r tó w O E C D i w y n o s ił w la ta c h 2 0 0 5 - 2 0 0 6 o k o ło 1 % P K B 14. P o w ię k s z o n y w s k a ź n ik j e s t e f e k te m u w z g lę d n ie n ia s z e r s z e g o z a k r e s u ź r ó d e ł f in a n s o w a n ia u s łu g o p ie k u ń c z y c h p o c h o d z ą c y c h z r ó ż n y c h s e k to ró w .
T ab ela 3. Ł ączne w yd atk i n a św iadczenia opieki długoterm inow ej w Polsce w latach 2 0 0 5 -2 0 0 8 (w m ln zł)
2005 2006 2007 2008
Ś w ia d czen ia p ien iężn e 5 372 5 838 6 033 6 441
z tytułu wieku 2 856 3 197 3 382 3 802
z tytułu niedołęstwa 2 516 2 642 2 651 2 639
Ś w ia d czen ia rzeczo w e 4 573 4 981 5 593 6 659
sektor ochrony zdrowia (NFZ) 525 562 734 970
sektor pomocy społeczne) 4 048 4 419 4 859 5 689
S U M A 9 945 10 819 11 626 13 100
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Więckowska,D escription..., s. 81-85 oraz planów finansowych NFZ.
14 Obliczenia własne na podstawie: B. Więckowska, D e sc rip tio n ., s. 81-85, planów fi nansowych NFZ oraz Roczników statystycznych GUS.
B io rą c p o d u w a g ę , iż z a s ił e k p ie lę g n a c y jn y j e s t ś w ia d c z e n ie m d o s tę p n y m w r a m a c h s e k to r a p o m o c y s p o łe c z n e j, w y d a tk i w ty m s e k to rz e n a z a p e w n ie n ie o p ie k i d łu g o te r m in o w e j s ta n o w iły a ż 6 4 ,9 % łą c z n y c h w y d a tk ó w n a te n c e l ( r y s u n e k 4 ). S z a c u je się , ż e z s y s te m u u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h w f o rm ie d o d a tk u p ie lę g n a c y jn e g o b y ło ś r e d n io p r z e z n a c z a n e o k o ło 2 9 % , n a to m ia s t z s y s te m u o p ie k i z d r o w o tn e j z a le d w ie 6 % .
R ysunek 4. Ś redni u d ział w y datków n a opiekę d łu g o term in o w ą z u w zględnieniem podziału n a system y zabezpieczenia społecznego
w latach 2 0 0 5 -2 0 0 8
Źródło: opracowanie własne.
P o w y ż s z e w y n ik i p o tw ie r d z a ją , iż p o ls k i s y s te m o p ie r a p o m o c o s o b o m s ta r s z y m g łó w n ie n a s e k to r z e p o m o c y s p o łe c z n e j, co w d o ś ć z n a c z n y m s to p n iu o b c ią ż a b u d ż e ty j e d n o s t e k lo k a ln y c h i p a ń s tw a . Z d e c y d o w a n ie m n ie js z a c z ę ś ć ś r o d k ó w p o c h o d z i z u b e z p ie c z e ń z d r o w o tn y c h c z y u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h p o tr ą c a n y c h z w y n a g r o d z e ń , p r z e z co s y s te m w y d a je s ię b y ć m n ie j e f e k ty w n y . Podsumowanie O b e c n ie w P o ls c e d o s tę p n y c h j e s t k ilk a f o r m ś w ia d c z e n ia u s łu g o p ie k u ń c z y c h d la o s ó b s ta rs z y c h , a ta k ż e m o ż liw e s ą p e w n e s p o s o b y f in a n s o w a n ia p o m o c y , co z o s ta ło z a p r e z e n to w a n e w a r ty k u le . S y s te m z a p e w n ia ją c y u s łu g i o p ie k i d łu g o te r m in o w e j, j a k i f u n k c jo n u je w P o ls c e , j e s t n ie je d n o lity i n i e s p ó jn ie s k o n s tru o w a n y . Ś ro d k i p r z e z n a c z a n e n a te n c e l n ie z a p e w n ia ją k o m p le k s o w e j o p ie k i w s z y s tk im p o tr z e b u ją c y m , a c z a s e m ty lk o w n ie w ie lk im s to p n iu r e k o m p e n s u ją k o s z ty z a p e w n ie n ia o p ie k i. R ó w n ie ż r ó ż n ic e w f o r m a c h ś w ia d c z e ń o r a z w p o d m io ta c h o d p o w ie d z ia ln y c h z a ic h ś w ia d c z e n ie p o w o d u ją
An n aMi t e k
Fi n a n s o w a n i eio r g a n i z a c j as y s t e m uo p i e k id ł u g o t e r m i n o w e jwPo l s c e 235
d e z o r ie n ta c ję p o tr z e b u ją c y c h p o m o c y , a ta k ż e tr u d n o ś c i w o k r e ś le n iu r z e c z y w i s ty c h k o s z tó w n ie z b ę d n y c h d o a n a liz y e f e k ty w n o ś c i p o d e jm o w a n y c h d z ia ła ń . Z m ia n y n ie ty lk o o r g a n iz a c y jn e , a le te ż z w ię k s z a ją c e lic z b ę m ie js c w s p e c ja li s ty c z n y c h p la c ó w k a c h , j a k r ó w n ie ż n io s ą c e n o w y s p o s ó b f in a n s o w a n ia u s łu g o p ie k u ń c z y c h s ą k o n ie c z n e i g w a r a n t u ją z a p e w n ie n ie p o m o c y w ię k s z e j lic z b ie p o tr z e b u ją c y c h . W p r o w a d z e n ie s to s o w n y c h r e f o r m w s y s te m a c h z a b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h , k tó r e u w z g lę d n ia ły b y w s p o m n ia n e z m ia n y , s ą n ie u n ik n io n e i b a r d z o p o tr z e b n e , w s z c z e g ó ln o ś c i j e ż e l i d o ty c z ą c o r a z s z e rs z e j g r u p y o b y w a te li. U ś w ia d o m ie n ie s p o łe c z e ń s tw u s k a li te g o z a g a d n ie n ia o r a z p o z y s k a n ie n ie z b ę d n y c h n o w y c h ź r ó d e ł f in a n s o w a n ia m o ż e o k a z a ć s ię k o le jn y m p r o b le m e m i w y z w a n ie m . Literatura
K o zierkiew icz A ., S zczerbińska K ., O pieka d ługoterm inow a w P olsce: o cena stanu
obecnego oraz rozw iązania n a p rzy szło ść ., Term edia, K raków 2007.
K rzem iński J., S ta ro ść nie radość, biznes na niej też, „F orbes” 2008, n r 8.
O E C D , H ealth a t a G lance 2011: O EC D Indicators, 2011, http://d x .d o i.o rg / 10.1787/ health_glance-2011 -en.
Plany finansowe N FZ z lat 2005-2012, http://nfz.gov.pl/new/index.php?katnr=3&dzialnr=10. S zczerbińska K ., D o stęp n o ść opieki zd ro w o tn ej i p o m o c y sp o łeczn ej dla osób starszych
w P olsce. R a p o rt z badań, W yd. U J, K raków 2006.
U staw a o zakładach opieki zdrow otnej z dnia 30 sierpnia 1991 r., art. 34a (D zU z 2007 r., n r 14, poz. 89).
W ięckow ska B., D escription o f L ong-T erm Care: P rovision a n d F inancing., w: W orld
B a n k R ep o rt L ong-T erm C are a n d A geing. C ase Stu d ies - B ulgaria, Croatia, L a t via a n d P oland, 2010, h ttp ://siteresources.w orldbank.org/E C A E X T /R esources/
E C C U 5_L T C _A A A _C ase_S tudies_F inal_N ovN ovem 2_2010.pdf.
Z arządzenie n r 83/2011/D S O Z P rezesa N arodow ego F un d u szu Z d ro w ia z 16 listopada 2011 r. w spraw ie określenia w aru n k ó w zaw ierania i realizacji um ów w rodzaju św iadczenia p ielęgnacyjne i opiekuńcze w ram ach opieki długoterm inow ej.
FINANCING AND ORGANIZATION OF LONG-TERM CARE IN POLAND
Summary
The article discusses issues o f o rganization and financing care for elderly in P oland. The m ain objective is to classify the entities responsible for prov id in g care am ong the various social security system an d p rese n t th e cu rren t long-term care financing solutions w ith th eir effectiveness. E valuation o f th e costs o f p roviding lo n g term care an d com pared to o ther countries is a k e y result.
