O zjawiskach krasowych w wapieniach Jurajskich okolic Nowego Miasta nad Pilicą

UKD 561.448:552.54:551.762.3(438.122-201 Nowe Miasto pow. Ra,wa Mazowiecka)

Władysław XARASZEWSKI, Urszula KARASZEWSKA

o ziawiskach krasowych w wapieniach iuraiskich okolic Nowego Miasta nad Pilicq

Rozwój zjawisk krasowych na obszarach pokrytych osadami lo- dowcowymi ma zazwyczaj mniej efektQwny przebieg niż na klasycznych terenach ich rozprzestrzenienia i mniej z\W"aca na siebie uwagi. Tym

należy m. in. tłumaczyć stosunkowQ późne zainteresowanie się tym za- gadnieniem. Chociaż jeszcze przed pierwszą wojną światową Qpisywano zjawiska krasowe na Niżu !Polskim {S" Lencewicz, 1913) i WTacano do nich w okresie międzywojennym (J. Lewiński, 19'33), dopiero w ostat- nim dwudziestQleciu PQjawiają się liczniejsze' publikacje na ten temat.

Pierwsze, wnikliwe studia, poświęcQne krasowi opQczyńskiemu, oraz podobnym zjawiskQm w lasach starachowickich zawdzięczamy S. Z. Ró-

życkiemu 0('1946, 19¹50). Na zjawiska kTasowe międzyrzecza Wieprza i Bugu zwrócił uwagę pOI raz pierwszy T. Wilgat (1949). Zjawisk tego typu na ^Niżu Polskim jest niewątpliwie więcej, ale ^czekają one jeszcze na dokładniejsze zbadanie. Przykładem może być kras pod Nowym Mia- stem, któregOI występowanie chcemy zasygnaliZOlwać w niniejszej no- tatce.

ZapadJ1.iska typu krasowego w tym rejonie zaobserwował jeden z współautorów jeszcze w okresie przedwojennym, przeprowadzając

rekonesanse geologiczne w ramach prac w grupie prof. S.Z. Różyckie­

'go ^1. 'Ponieważ w przeciągu tak długiego czasu nikt się tym terenem bli-

żej nie zajmował, chcemy tu przedstawić zebrane przez nas wstępne in- formacje i tymczasowe wnioski.

Obszar opisywany jest położony na gruntach wsi BQrowina i lnów w odległości 5

+

Zjawiska krasowe rQzwijają się tu na skraju wysoczyzny, w widłach

Pilicy, i, jej le~Qbrzeżnego dopływu Drzewiczki. Między. wsiami BoroWi- na A' (Osiczyńa) i Kbl6nią U16wB zaobserwowaliśmy kilkanaście zagłę­

bień typu krasowego, mniej lub bardziej typowo wykształconych. Są

,one, skupione na niewielkim obszarze w kształcie trójkąta" Q podsta- wie

=

l W czasie tych:l:e prac miałem r6wnie:l: możność dokonania obserwacji nad krasem opo- czyfiskim. opisanym p6fniej !Pl'zez S. Z. R6życkiego IW. Kl.

Kwartalnik Geologiczny, t. ID, nr 3, 1966 r.

802 Włady·sław Kara.szewski, Urszula iKaTas'zewska

Najbardziej typowe zagłębienie leży w połowie dx.ogi między wsiami Borowina A (Osiczyna) i Kol. Borowirta (na starszych mapach kolonia ta nosi nazwę Borowina B). Jest ono położone pośrodku niewielkiej kul- minacji terenu. Miejscowa ludność nadała temu zagłębieniu nazwę ,prze-

pa'ść. Srednica zagłębienia w górnej części wynosi około 80 m, głębo­

kość - około 6

+

25

+

tereJ1lU, Oiblic:rona z mapy, wyn()lSi około 147 m, dla dnJazaigłęhienia wy- padaJ rw.ięc przyjąć ,wysdkość około 140 m. Ludność miejscowa utrzymuje,

że jeziOll'ko wypełniające zagłę:meni,efPrzepaść ·było pier'Woltnie ,głę'bsze

i że dno jego stOiplliowo ulega zamuleniu. .

158,2 ':'"

o

@ () 1 (~) o 2

a b a ó

142,6

Fi~. ·J..Poł<lri;enie zagłębień kraOOW'Y'Ch w okolica'ch wsi: 'Borowina i Ulów pod !Nowym Miasrtem

Siiuatianof karst depressions in the vi'Ci!Dities of the vil-

łag,es' [8or.owillla and Ulów near Nowe (Miasto

l --zagłębienia krasowe ze stromymi brzegami: a - Z8/Wodn1one, b - SI\l'Che; 2 -- zagłębienia krasowe z łagodnym! makaim:

a ,-- zawodnione,. b - suche

l -- ka.n;t depressions with llteep walils: a -- mundated, ób - dry, ^{(,I ---} karst depressions wlth gen tle walls: a - lnun.dated, 'b - dry

Niewielka kulminacja, na której leży Przepaść, jest od południowego

zachodu ograniczona słabo zaznac2mlym obniżeniem terenu, skierowa- nym ku północnemu zachodowi,. nie posiadającym jednak. stałego odpły­

wu. Występują tu lokalne przegłębienia, z których dwa blisko siebie

położone i wykraczające poza linię osi cieku zasługują na uwagę. Więk­

sze z nich (wschodnie) nOR; nazwę Zapadlisko. Srednica jego wynosi oko-

I Dane cyfrowe dotyczące opisywanych w.artykule zagłębień poda~emy w przybliteniu.

,Zjawiska 'kra:sowe w wapieniach jUTajskich 803-

lo 140m, głębokiości . ponad '7 m (do powierzchni wody).' Dno zajmuje jeziorko częściowo zarośnięte trzciną. Brzegi są znacznie łagodniejsze niż

w . opisywanym popiI"zednio.

W odległosciokolo 200 ni ku WNWżnajduje' się owalne zagłębienie Ogony, odsunięte ku południOwi od osi obniżenia. Jego długość wynosi

ok,oło 9,0 m, szerokość - około 60 m, głębokość' (ponad powierzchnią wo- dy) - około 5 m.N achylenie' zboczy w części górnej dochodzi do' 10

+

W osi obniżenia na północ od jeziorka Ogony znajduje się płytsze zagłębienie,silnie zarośnięte, o rozmiarach około 45 X 60 m. Jego miej- scowa na'zwa Sitak prawdopodobnie pochodzi Od gwarowego określenia

'sitowia porastającego 7Jbocza zagłębienia. W północno-zachodnim prze-

dłużeniu opisywanego obniżenia występują jeszcze dwa płytsze przegłę­

bienia, niewątpliwie również pochodzenia krasowego. Na ostatnim z nich

kończy się ciek wykOiI"zystujący dno obniżenia. nalej ku północnemu

.zachodoWi teren nieznacznie się podnosi. Zamiast łąk i pastwisk poja-

wiają się jałowe piaski ,porośnięte zagajnikiem. Brak tu widocznych śla­

dów przeplywu,z czego można wnioskować, że wody okres-owe wyko-

rzystujące obniżenie nie pos~adają powierzchniowego odpływu do ,

!Pilicy.

, Druga, większa grupa zagłębień krasowych znajduje się w południo­

wej części wsi Borowina A (Osiczyna). Cztery zagłębienia układają się

. w jednym' sze['egu o kierunku południowo-zachodnim, piąte - najlepiej

wykształcone - odsunięte jest nieco ku wschodowi. Jedno z nich, na- zywane Stawkiem, leży po zachodniej stronie wsi, cztery - po stronie wschodniej .. Najdalej odsunięte ku wschodowi nosi na'2lWę Zapadliska.

Nazwa ta, 'wyraźnie wskazująca na pochodzeni~ krasowe, powtarza się

na opisywanym obszaT'ze dwukrotnie. Srednica Zapadliska z BOiI"owiny wynOsi około 60 m, głębokość - do 5 m. Nachylenie zboczy w dolnej

części dochodzi do około 25°, w górnej natomiast nie przekracza 15°.

Jeziorko wypełniającezagłębien!ie jest w znacznej części porn9nięte rogożą·

. Z pozostałych zagłębień naj świeższymi farmami .odznacza się najda- lej wysunięte ku półnOcnemu wschodowi. Srednica tego zagłębienia wy-

'nosi 25

+

4 m, nachylenie 2fuoczy {20+25°} wzrasta ku 'dołowi (do około 35°). Na-

stępne zagłębienia, leżące na tej samej linii, łącznie z najdalej ku po-

łudniowemu zachodowi wysuniętym Stawkiem, są płytsze, ale mają większą średnicę. :Nie posiadają one widocznego powierzchniowego od-

pływu do bezimiennej strugi, płynącej ku północy równolegle do wsi.

Cała ta grupa zagłębień położona jest w strefie· zawaT'tej między pozio- micami 140 i 142,5 m.

Na połUdnie od kolonii Ulów B leży naj dalej na omawianym terenie

wysunięty ku Wscoodowi dół typu !krasowego.. Na maopię,obwiedziJom,o ,go

poziom'icą 1'60 ttlz.'odpi)Wiednimzna1wWlaniem zagłębi.enia Ibezodply,wo~

wego. Srednica tego, zagłębteni'al ....,-. około 60 m, głęookości około 6 m;·

ściany :strome, miejscami o- na,chyleniu ponad 35°. Ma (IDO suche dno.

porośnięte podolbn:ie .jak. zbocza drzewami i . krzewami. .

804 .Włady·sła·w Karas.zewski, Urszula Karaszewska

Dokładniejsza penetracja przyległych terenów pozwoli, być może,

na zarejestrowanie jeszcze dalszych zjawisk krasowych tego typu, jak opisane wyżej.

O krasowyttl·.pechod'2;eniu opis~mych zagłębień świadczy nie . tylko ich

rozinieszczenie~ kształfi. takie·.rtazWy, jak PrzepłfŚc, Zapadlisko, znan-e w tej lub zbliżonej farmie z innych 'obszarów kraSowych. Ich . geneza

związana jest ściśle z warunkami geologicznymi tego obszaru. ' .

Chociaż nie rozporządzamy odpowiednimi odsłomęciami ani wierce- niami z opisywanego obszaru, płytkie występowanie, wapieni jurajskich na tym terenie, prawdopodobnie ·bezpośrednio pod niegrubą powłoką

utworów plejstoceńskich, wynHm z następujących przesłanek.

W dolinie Pilicy, na połuQniowy wschód od Nowego Miasta, znajduje

się wychodnia kimerydu na wysokości 130 m n.p.m. (!W. Karaszewski, 1955). Jej odległość od opisywango dbszaru wynosi w linii prostej ok<r 104 km. W odległości 5 km ku SSIW od opisywanego obszaru zjawisk krasowych znajduje się między OdTzywołem i Klwowem wychodnia zsylifikowanych wapieni dolnego oksfordu (odkryta również przez W. Kaxaszewskiego w 1937 T. - S. Z. Różycki, 1947). Stropowa część

tej 'wychodni na NIW od Borowej Woli (przy szosie radomskiej) znajduje

się na wysokości około 160 m n.p.m. Jeszeze bliżej, w odległ~i około

3 km, występuje w prawym· brzegu doliny Drzewiczki wychodnia wa- pieni jurajskich odkryta w tym samym czasie. N:iiestety, niemOŻDa do-

.kładnie jej zlokalizować w terenie, ponieważ odpowiednie materiały kar- tograficzne z wynikami rekonesansu. zaginęły w. I G w okresie okupacji.

Wysokość tej ostatniej wychodni nad, poziomem ' :można więcokreiŚlić

tylko w przybliżeniu na około 145

+

liwości płytkiego występowania osadów jurajskich na interesującym

nas bliż'ej obszarze. Miąższość serii plejstoceńskiej spoczywającej na jurze może się tu wahać w granicach 10 + 30 m.

Z bezpośredniego położenia między wychodniami kimerydupod No- wym Miastem i .oksfordu pod Borową Wolą można wnioskować o dużym prawdopodobieństwie występowania na 'badanym terenie astarlu, który,

jak wiadomo, zawiera tu większe przeławicenia białych, czystych wapie- ni, sprzyjających rozwojowi zjawisk krasowych. Wapienie te występują

na tym terenie bezpośrednio pod 'osa'damiplejstocenu, co umożliwia prze- nikanie z pokrywy czwartorzędowej wód zawierających

CO:!.

Na podstawie przedstawionej wstępnej charakterystyki poszczegól- nych zagłębień można wyróżnić wśród nich dwa zasadnicze typy. Jedne

.zagłębienia o świeżych formach charakteryzują się dużymi spadkami zboczy, poz.ostałe, bardziej zatarte, ze zboczami 9 małym spadku, są

zwykle częściowo lub'Ć'ałkowicie zarośnięte.

K'l"as Nowego Miasta znajduje się w strefie zlodowacenia środkowo­

polskiego (stadiał Warty). W związku z tym trzeba się liczyć z obecnoś­

cią na tym terenie f·mm przetrwałych z ostatniego interglacjału. Ro2JWój ich mógł się roZpocząć od czasu ustąpienia wiecznej marźłoci z okresu

stadiału Wa'l"ty, kiedy ustaliły się normalne wail"unki hydrogeologiczne mniej więcej 'zbliżone do współczesnych.

Zjawiska krasowe w wapienIach juraj,s'ki'ch 805

Niektóre zagłębienia na tym terenie mogą mieć początek w tym ok!r~

sie.

W.

złagodził zbacza i l przyczynił się do czę$c,j'O\Vego .. -zapełn.,ien.ia., zagł~bie~.

W holocenie niektóre z tych form zostały odmłodzorie: '" Mogły' powstać .również nowe zagłębienia o stromych zboczach bez śladów procesów sa-

liflukcyjnych. Często spotykane znaczne spadki niższej części zboczy

mogą być częściowo spow'odowane ,odmładzaniem się zapadlisk. ,ponad- to wypada .uwzględnić podcinaniem-zegów pnez falowanie wody i dry ...

fujący lód. ' '

Do 'zagłębień młodych, odnawianych w czasach historycznych, n:al~

żą niewątpliwie Przepaść ' oraz Zapadlisko we wsi Borowina. Dowodzą

tego zarówno ich świeże kształty, jak i nazwy. Jak wiadomo, podobne nazwy spotyka się również na innych terenach krasowych Niżu, m. in.

Opoczyńskiem i Starachowickiem.

Zasługuje na uwagę układanie się większości zagłębień wzdłurż; pew- nych linii, co jest świadectwem ich związku z tektoniką. Grupa zagłę­

bień między wsią Borowina i Kolonią Borowina tworzy ciąg, .o kierunku N 125°E, a większość form w południowej części Borowiny układa się

w strefie o kierunku N 20^o'E. Pierwszy z tych kierunków jest związany

z przebiegiem wychodni jury na badanymdbszane. Drugi, często spo- tykany w Europie środkowej, na terenie Niemiec zwany reńskim, u nas m. in. widoczny w przebiegu dyslokacji "suchedniowskiej" i dolnego bie- gu Odry, należy do kierunków starych, wielokrotnie odnawianych.

W zakończeniu chcielibyśmy zwrócić uwagę na. możliwośCi napotka- nia na opisywanym terenie wapieni jurajskichrta niewielkich głębokoś­

ciach, o czym świadczą ich wychodnie pod Nowym Miastem, Odrzywo-

łem i w dolinie Drzewiczki. Wychodnia pod Nowym Miastem została,

jak wiadomo, wyeksploatowana w czasach historycznych do powierzch-

. ni wody :(W. Karaszewski, 1955). Nie jest jednak wykluczone występo­

wanie w tej strefie wapieni i innych skał o znaczeniu gospodarezym.

Należą do nich m. in. wspomniane skały krzemionkowe (zsylifikowane wapienie) w okolicy Odrzywołu.

Zakład stratygrafii Instyturu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowieoka 4 '

zakład ,Kartografii Instytutu Geodezji i Kantografii Warszawa, ul. Jasna 2'4

Nadesłano dnia ~ stycznia '1966, r.

P!SMIENNICTWO

KARASiZEWSKI W. {1955) ~ O występowaniu jury g6rnej .pod Nowym Miastem nad Pilicą. Prz. geol., 3, p. 200-1201, nr 4. Warszawa.

LENCiEWICZ S. (1913) - Przyczynki do znajomOŚCi dyluwium i hydrografii oko- lic Tomaszowa Mazowieckiego. Pam. Fizjogr., 21, dz. 2, p. 111-24. War- szawa.

LEwrNSKI J. <1933) - 2r6dła 'Błękitne i Przepaś~ pod T.omaszowem Mazaw.ieckim.

Zabyt. Przyr. nieożyw., 2, p. 69-73., -Warszawa.

806 Wladysla,w K.a:ras.zewski, Ur,szula .KaTaszewsika

.ROZYCRT S. Z; (1946) - PrzyczynkI do znaj:omosci krasu Polski. cz. 1. Kras opo~

czy(J.skl. Prz.· geogr., 20, p. 107-1:26, nr 2. Warszawa;

ROZYCKl S. Z .. (1947) - .Jurajskie skaly krzem.ionkowe nad PiliCIl. ·Biul. Panstw'.

lnst. Geo!', 29,' p. 3-11:3. Warszawa.

ROZYCKI S. Z. {1950) - Przyczynki do· majomosci krasu Polski, cz. II ,,zapadle Dbly"· we wschodniej cZElscl Las6w Starachowickich. Prz. geogr., 22.

p. 225--.280, nr 1. Wat.szawa.

WILGAT T. (1949) - K.ras okaHc' Cycawa. Ann. U.M.C.S., [B], 4, p. 22~52.

Lublin.

BJIa.ItDrc.malB KAP AmEBCKH. Ypmyma KAP AIIIEBCKA

o KAPCTOBLIX 8B.JIEBHJIX B OKPECTBOCT.8X rop.

BOBE MBCTO BA DHJlHJU:

(~TPAJIbHA.!I nOJIbmA)

Pe3IOMe

B IIOCJIeAHHe ~bI YAemieTCH rOpa3;IJ:O 60JIbme BHHMaHHH B:!ipCTOBbIM HBJIe- HHHM B paHOH'aIX IIepeKpblTbIX JIeAHHKOBblMK OTJI01lreHMHMH. B npomJtoM HCCJIe- 'AoBaTeJIH He 06palqaJIH OCoOOrOBHHMaHHH Ha 9TH HBneHHH BBK,l\y TOro, 'Iro OHH MeBee sq,q,eKmSBbI 'IeM Ba O'I'XPbITbIX reppHTOpHHX. B HBcPoPMaqi-lH c~ep2KaTC.!l npeWJapHTEmbHbIe . CBeAemut 0 BeomrcyieMOH ,l\O CHX nap He6oJIbmOH TepPHTOPHH.

paCIIrulOJReBHOH K :lOry OT BapmaBbI, r;qe KapcTOBbIe HB.l1eHHH pa3BHBaIOTCH B H3- BeCTKOBbIX n:Ol>O'~X BepxHeJi IOPbI no~ . MO.moMOID,HbIM 'IexJIOM JIe~OBbIX OTJIO- 2KeBHH •. BCTPeqaereH' 3;qeCb pa:;q yrJIy6neBIDi ;qHaMe'l'POM ;qo 100.AI. H rJiy6HBoH AO 8.A1, ,n;HO IliPe06na.ztaro~ero HX KOJIH'iecrBa nOCTOHHHO HJIH BpeMeHHO 39iJIH'l'O BOAcH. HMe- eTCH B03M02KHOCTb 06Hapy:m:eaHH ;qaJIbHeHmHX aBaJIOrn'IHbIX HBneHHH 'B STOM' 30Be.

Wladyslaw IKARASz:E}W'SK,I, Urszula IKAR:ASZEWlSKA

ON KARST PHENOMENA IN THE ViCINITIES OF NOWE MIASTO ON PILICA

(MIDDLB POLAND)

Summary

More attention has been paid in the las·t year·s to tlhe k.ars't; phenOmena occu·rring:

in the are;BS covered 'by glacial depOSits. So far the p'henomena here considered were omitted by the research workers mainly dUe to the fact that they are less effective

StTeszczeni,e 807

than th'OSe in the unoov-ered areas. The present ,article contaillls !pI'elim1nary informa- tion on the so far not described sma:ll area situa,ted souih of Warsaw, where Ik.arst phenomena are developed in the calcareous rocks of Upper Jura.ssic age, under oa ithilll cover of ,gtlaoial deposits. There occurs here a series of 'loweTin~ up to 100 m in diameter and up to 8 m deep. 'For the most part their iborttomlSare continu.oUlSIy or peTiodkally covered wiih wa;ter. It Is poss~ble 1;0 find in the zone here considered some new is:imilar abjectf>.

TABLICA I

Fig. 2. Zapadlisko krasowe PrzepaBc, cz~sc p6lnocna, pola Ko!. Borowi'na na SW od' wsi .

Kamt cave at Przepasc, northern part. Fields of the village IBorowina. NS of the village

Fig. 3. Jak wj'Zej - fra.gment p6lnocny zapadliska

A1; above. Fra,gment of the ([lJ()rthern calVe

Kwart. geoI., nr 3, 1966 r. TABLICA I

Fig. 2

Wladyslaw KARASZEWSKI, Urszula KARASZEWSKA - 0 zjawiskach krasowych okolic Nowego Miasta