Ewa Kopczyńska
Antropologia kulturowa
Franza Boasa
Z wyborem pism
4
© 2012 Copyright by Ewa Kopczyńska & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Maria Flis prof. dr hab. Ewa Nowicka
Publikacja dofinansowana przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz II korekta: Kasper Świerzowski
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki: Agnieszka Nabielec
Fotografia na okładce: Franz Boas w eskimoskim stroju Innuitów (Ziemia Baffina).
Zdjęcie wykonano w Minden w 1885 r.
ISBN 978-83-7688-081-5 KRAKÓW 2012
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
5
SpiS treści
i. Więcej niż wprowadzenie . . . 7
1. Punkt wyjścia: dwie wizje rewolucji . . . 10
2. Antropologia ujęta w paradygmaty . . . 19
George W. Stocking: Kuhnowskie ukąszenie . . . 19
Regna Darnell: dekonstrukcja „retoryki nieciągłości” . . . 25
3. Nauka, naukowość, ideał nauki . . . 32
ii. Kulturowe i biograficzne „korzenie” i „kajdany” Boasa . . . 39
Kontekst I: Żyd w Niemczech przełomu wieków . . . 40
Kontekst II: Nauczyciele . . . 44
Kontekst III: Między Scyllą ewolucji a Charybdą dyfuzji . . . 46
Doświadczenie I: Studia i nauki . . . 55
Doświadczenie II: Pierwsze badania terenowe – wyprawa do Ziemi Baffina . . . 59
iii. Franza Boasa wizja antropologii społecznej . . . 61
1. Cel i zadania antropologii . . . 61
2. Metoda antropologii . . . 65
3. Subdyscypliny antropologii . . . 70
4. Dyfuzja czy ewolucja? . . . 78
5. Historyzm w antropologii Boasa . . . 81
6. Jednostka a kultura . . . 82
7. Prawa ogólne w antropologii . . . 84
8. Relatywizm kulturowy . . . 91
9. Boasa rozumienie rasy . . . 93
10. Lingwistyka, studia nad mitami i sztuką . . . 100
iV. ideał nauki Boasa oraz jego antropologiczne i nieantropologiczne realizacje . . . 107
1. Ogólność, zakorzenienie w tradycji i ciągłość ideału nauki . . . 109
2. Aksjologiczny i kulturowy wymiar ideału nauki Boasa . . . 112
3. Ideał nauki jako wyznacznik kryterium demarkacji. Profesjonalizacja
antropologii . . . 114
6
4. Antropologia jako fascynacja szczegółem: od „potrzeby estetycznej”
do „impulsu afektywnego” . . . 122
5. Kwestia imigrantów i rasizmu w Ameryce: naukowość jako środek perswazji w sporach światopoglądowych . . . 126
6. Poliperspektywizm ideału nauki . . . 133
7. Oryginalność ideału nauki Boasa, problem scjentyzmu i teorii w antropologii. . . 138
8. Antropologia Boasa a nowożytny ideał nauki . . . 145
9. Zbieżność ideału nauki Boasa z wartościami społecznymi: podsumowanie . . . 150
ANEKS . . . 159
Szkic o geografii . . . 159
Metody etnologii . . . 166
O zmieniających się głoskach . . . 173
Stylistyczne aspekty literatury pierwotnej . . . 179
Rasa a charakter . . . 190
Rasizm . . . 194
Rola uczonego w społeczeństwie demokratycznym . . . 201
Wolność myślenia . . . 205
Literatura . . . 211
Indeks . . . 217
Summary
Method and Passion: The Cultural Anthropology of Franz Boas . . . 221
7
i
Więcej niż WproWadzenie
Twórczość Franza Boasa jest dla antropologii społecznej fundamentem, na którym zbudowała swą dzisiejszą pozycję, i jednocześnie źródłem, które wciąż pozostaje świeże, nieuregulowane i inspirujące. Zaproponowany przez niego sposób rozumienia nauki o kulturze jest akceptowalny dla współczesnych bada- czy. Nauki, które Boas kierował do swoich studentów, przydają się dzisiejszym adeptom antropologii. Stosowane przez niego metody zbierania i analizowa- nia danych wciąż są wykorzystywane. Co więcej, poruszane przez tego auto- ra problemy teoretyczne i metodologiczne nie zdezaktualizowały się i, ubrane w nowe terminy i umieszczone w nowym kontekście historycznym, wywołują nowe dyskusje i kontrowersje. Zagadnienia związane z relatywizmem kulturo- wym, dynamiką społeczną, relacjami między słabszymi i silniejszymi kultu- rami i w ogóle złożonością wzajemnych oddziaływań międzykulturowych to tylko przykłady kwestii, które dla Boasa stanowiły sedno antropologicznych rozważań.
U podstaw tej dyscypliny stawiał Boas, tak jak i nam współcześni, bada- nia terenowe. Jeszcze głębiej, tak jak i dziś, znajduje się człowiek, jednostka pozostająca pod wpływem swojej kultury, ale jednak odrębna i wolna. Opar- cie kontaktów z badanymi na osobistym zaangażowaniu i przekonanie o ist- nieniu wspólnej podstawy dla relacji człowiek–człowiek również jest bliskie dzisiejszej autorefleksyjnej antropologii. Wszystkie te podobieństwa sprawia- ją, że traktuje się Boasa jako klasyka dyscypliny oraz przyznaje mu się hono- rowe miejsce w pierwszych rozdziałach każdego podręcznika badaczy kultu- ry. Boas wielkim antropologiem był i wątpliwości co do tego nie ma. Jednak niniejsza książka ma być czymś więcej niż ukłonem przed pomnikiem i próbą starannego odczytania antropologicznego Pisma. Egzegeza ta, uzupełniona elementami studium historycznego, biograficznego i okraszona rozsądną – w zamierzeniu – dawką socjologii nauki, służy namysłowi nad dynamiką po- znania antropologicznego, dynamiką nauki, a także jest próbą przetestowania wyłożonego w pierwszym rozdziale rozumienia nauki. Czy test ten wypadł pomyślnie – oceni Czytelnik.
„Boasoznawstwo” samo w sobie jest dziś rozwiniętą subdyscypliną histo-
rii antropologii. Istnieje kilka znaczących całościowych opracowań twórczości
8
Boasa. Każde z nich przyjmuje odrębną perspektywę i zwraca uwagę na inne wątki. Ponadto większość autorów próbujących objąć swoimi analizami antro- pologię Stanów Zjednoczonych lub antropologię w ogóle, stawia sobie pyta- nie o rolę, jaką odegrał w niej Franz Boas. Nie pretenduję do podsumowania tego nurtu refleksji ani do całościowej jego krytyki. Uważam jednak, że war- to stosować nowe perspektywy i przykładać nowe narzędzia do starego mate- riału. Sądzę również, że rodzima myśl naukoznawcza, reprezentowana przez prace Stefana Amsterdamskiego, Pawła Rybickiego czy Edmunda Mokrzyckie- go dostarcza perspektyw, które wzbogacają istniejące podejścia. Przystępując do lektury Boasa, zaopatruję się więc między innymi w koncepcje wymienio- nych autorów, ale także w inne, mniej lub bardziej uznane i oczywiste sposoby patrzenia na naukę. Niniejsza książka powstała właśnie wokół pojęcia nauki, a właściwie naukowości, a ostatecznie ideału nauki. Twierdzę bowiem, że jeśli Boasowskie tworzenie antropologii było tworzeniem dyscypliny naukowej, to właśnie znaczenie naukowości jest jednym z podstawowych kluczy rozumienia twórczości tego autora. Moim głównym celem jest więc wydobycie z jego pism wzorca naukowości, do którego nowa antropologia dążyła. Otwartym pozosta- je pytanie o aktualność tego wzorca: czy Boas jest klasykiem także w tej kwe- stii? Czy dzisiejsza antropologia podziela dążenia sprzed stu lat, czy może ob- rała nowych bohaterów, czci nowych bogów, jak zapytałby Weber? Do jakiego stopnia ideał, w który wierzyli antropolodzy początku XX wieku, jest ideałem innych dyscyplin? I wreszcie: czy historia tej dziedziny mogła potoczyć się ina- czej? Czy Boas był reformatorem czy rewolucjonistą? Geniuszem czy jedynie dzieckiem swoich czasów? Lekkomyślnością byłoby odpowiadać tu na te pyta- nia, ale nic nie stoi na przeszkodzie, by je stawiać.
Punktem wyjścia dla tej pracy jest zatem fakt uznania Franza Boasa za
wielkiego antropologa, jednego z Ojców Założycieli swojej dyscypliny, nauczy-
ciela całego pokolenia badaczy, twórcę tradycji, która do dziś nadaje kształt
znacznej części antropologii społecznej. Gdyby było inaczej, gdyby pozycja Bo-
asa budziła wątpliwości, gdyby odrzucano i unieważniano jego dorobek, branie
na warsztat prac autora The Mind of Primitive Man mijałoby się z celem. Jest
nim chęć rekonstrukcji szczególnej wizji antropologii, wizji, która odegrała wy-
jątkową rolę w dziejach swojej dyscypliny. Pytania badawcze, będące nieustan-
ną inspiracją dla tej książki, krążyły wokół problemu tożsamości antropologii,
tożsamości zachodniej nauki, kryteriów demarkacji nauki, roli tradycji w histo-
rii racjonalnego poznania, a także związków między nauką a nienauką, nauką
a etyką, nauką a polityką. Choć niniejsza książka jest poświęcona antropologii
Franza Boasa, to w pewnych fragmentach zamiast nazwiska Boas w myślach
podstawiałam nazwiska Malinowski czy Bastian, zamiast antropologii – so-
cjologię, fizykę lub wręcz naukę, zamiast nauki – racjonalność lub poznanie
9 w ogóle. Oczywiście żadne z tych podstawień nie oderwało się od głównego nurtu rozważań i nie wyemancypowało. Mam jednak nadzieję, że również dla Czytelnika sięgnięcie dalej, poza czasy i myśl Franza Boasa, okaże się możliwe i interesujące.
Książka uzupełniona została tłumaczeniami wybranych artykułów Bo- asa. Wybór ten podporządkowany jest ściśle problematyce niniejszego opra- cowania. Czytelnik znajdzie wśród nich teksty, które składają się na Boasa wizję poznania w ogóle, a w szczególności na jego koncepcję naukowej an- tropologii. Pytania epistemologiczne, metodologiczne, metaantropologicz- ne i wreszcie etyczne, na które Boas odpowiada swoją antropologią, zostały przeze mnie pogrupowane w trzy kategorie, porządkujące wybór. W pierw- szej z nich zawarty jest namysł nad motywami poznania w ogóle, nad sensem uprawiania antropologii i nad wartością jej dorobku (Szkic o geografii). Cho- dzi tu oczywiście o naukową antropologię, jej metodologiczne fundamenty określone zostały w Metodach etnologii
1. Te dwa teksty mają na celu ukazanie kryteriów demarkacji, którymi posługiwał się Boas. Zastosowanie odpowied- nich metod i, co może nawet ważniejsze, niestosowanie innych (nienauko- wych) jest wyznacznikiem uprawiania nowej, naukowej antropologii. Przy- kłady zastosowania owych metod, typowe dla Boasa sposoby argumentacji i doboru problemów badawczych, a także elementy ogólnej teorii kultury, zawiera część druga (O zmieniających się głoskach, Stylistyczne aspekty lite- ratury pierwotnej, Rasa a charakter). Na końcu wreszcie pojawiają się teksty z pogranicza nauki i publicystyki, szczególnie ważne z punktu widzenia pro- blematyki książki, dotyczące społecznego statusu nauki oraz relacji między wiedzą antropologiczną a pozanaukową aksjologią, etyką, polityką. Są to Ra- sizm, Rola uczonego w społeczeństwie demokratycznym oraz Wolność myśle- nia. Fragmenty te stanowią próbkę twórczości antropologa, uzupełniając tezy postawione przeze mnie w niniejszym opracowaniu. Jednocześnie pozwalają Czytelnikowi doświadczyć stylu argumentacji oraz pasji, jaką Boas wkładał w uprawianie nauki. Tę pasję poznawania on sam uważał za pierwszą zasadę i przyczynę działalności antropologa – wnikliwego badacza, zaangażowanego obywatela, bezkompromisowego człowieka.
1
