Autorzy: Marcin Cybulski, Wojciech Strzelecki, Marta Czarnecka, Ewa Mojs.
Tytuł: Potrzeba kształcenia w zakresie psychologii klinicznej na wydziale farmacji.
Czasopismo: Pielęgniarstwo Polskie Szczegóły: 2008: nr 2 (28), s. 155-158,
Potrzeba kształcenia w zakresie psychologii klinicznej na Wydziale Farmacji
Wprowadzenie
Aktualnie na uczelniach medycznych w coraz większym stopniu kładzie się nacisk na postrzeganie jednostki ludzkiej jako całości. Model biomedyczny, określający zdrowie jedynie jako brak choroby, a pacjenta umiejscawiający w roli biernego odbiorcy usług jest stopniowo zastępowany przez model holistyczny. Według tego modelu „organizm ludzki rozpatrywany jest jako system złożony z oddzielnych podsystemów i układów, można by rzec wymiarów, na których przejawia się jego istnienie. Z kolei jako odrębny podsystem, człowiek wchodzi w skład szerszych niż on sam systemów, począwszy od rodziny, społeczności lokalnej, kulturowego, narodu, gatunku, po biosferę. Każda z tych płaszczyzn istnieje w dynamicznej równowadze z pozostałymi, tworząc określoną hierarchię” [1]. Coraz większe znaczenie zyskuje tez model konsumeryzmu, gdzie pacjent staje się świadomym swoich praw, potrzeb i oczekiwań klientem, który aktywnie współuczestniczy w procesie leczenia jako partner [2]. Podejście takie odwołuje się do humanistyki w medycynie, które winno również znajdować odzwierciedlenie w edukacji medycznej, a także w wyjściu poza obszar „cure”, a wejściu również w obszar „care” [1]. Przy czym rola takiego całościowego postrzegania jednostki ludzkiej dotyczy wszystkich zawodów związanych z pomaganiem drugiej osobie niezależnie od tego, jaka jest to forma pomocy.
Jako zawody opiekuńcze jednoznacznie postrzegane są wybrane profesje medyczne – np. zawód pielęgniarki. Farmacja również będąc nauką o charakterze interdyscyplinarnym, łączy w sobie zagadnienia związane z różnymi dziedzinami wiedzy m.in. z psychologią w kontekście opieki farmaceutycznej. W ramach realizacji celów opieki farmaceutycznej mieszczą się m.in.: ustalenie wspólnie z pacjentem celów terapeutycznych oraz opracowanie na ich podstawie planu dalszej współpracy z pacjentem oraz edukacja „pacjenta na temat jego choroby, stosowanej terapii, leczenia niefarmakologicznego, możliwości monitorowania stanu zdrowia i kontrolowania skuteczności leczenia, wpływu stylu życia na stan zdrowia” [3].
Edukacja w dziedzinie psychologii daje możliwość lepszego realizowania założeń opieki farmaceutycznej, ułatwia wdrażanie podmiotowego podejścia do pacjenta. Konieczna wydaje się więc wiedza na temat czynników psychologicznych, mających istotny wpływ na doświadczanie zdrowia i choroby na poziomie poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym.
Ponadto studenci kierunków medycznych powinni nabyć w trakcie studiów umiejętności interpersonalne, które służą nawiązaniu a następnie podtrzymywaniu relacji z pacjentem, oraz umiejętności wywierania wpływu w celu kształtowania postaw i zachowań prozdrowotnych [4].
Rys historyczny Psychologii Klinicznej
Początki Psychologii Klinicznej sięgają XIX wieku, kiedy to w roku 1896 na Uniwersytecie Pensylwania w Filadelfii utworzona została przez Lightnera Witmera pierwsza klinika psychologiczna, która dała podstawy działalności praktycznej. Podstawy teoretyczne wiążą się z praktyczną działalnością twórcy paradygmatu psychoanalitycznego – Zygmunta Freuda i sięgają już lat 80-tych XIX wieku [5]. Pierwszą sformalizowaną strukturą zrzeszającą entuzjastów klinicznego podejścia w psychologii było, założone w 1908 roku Towarzystwo Higieny Psychicznej, które przyczyniło się do rozszerzenia zakresu działalności Psychologii Klinicznej [6]. Na rozwój Psychologii Klinicznej jako nauki wywarł też duży wpływ nurt badań empirycznych, a w szczególności tacy jego przedstawiciele jak Wilhelm Wundt uważany za pierwszego przedstawiciela psychologii eksperymentalnej i Emil Kraepelin, który stworzył pierwszą nowoczesną klasyfikację zaburzeń psychicznych. Rola tego nurtu to przede wszystkim rozwój metod eksperymentalnych w zakresie diagnozowania zaburzeń psychicznych [5].
Kolejne istotne kroki w rozwoju Psychologii Klinicznej wiążą się z działalnością wspomnianego już Lightnera Witmera. Za najistotniejsze uznać należy przedstawienie na konferencji American Psychological Association koncepcji metody klinicznej, oraz założenie pisma „Psychological Clinic”. Jest on również autorem stwierdzenia, że Psychologia Kliniczna jest ściśle związana z Medycyną oraz z Socjologią i Pedagogiką [5]. Związki z Medycyną początkowo dotyczyły jedynie Psychiatrii, natomiast związek ten był na tyle silny, iż często nie dokonywano rozróżnienia wymienionych profesji. Dopiero w latach pięćdziesiątych nastąpiło ich formalne rozdzielenie, przy czym współpraca w obrębie tych dziedzin jest bardzo silna po dziś dzień. Współdziałanie Psychologii Klinicznej z Medycyną rozszerzyło się następnie na lekarzy i innych specjalistów w poradniach medyczno-
pedagogicznych i w ruchu higieny psychicznej. Pracujący w klinikach psychologicznych psychologowie zajmowali się dziećmi, młodzieżą i osobami dorosłymi, przejawiającymi różne formy nieprzystosowania emocjonalnego i społecznego i cierpiącymi na zaburzenia psychiczne[6].
Psychologia Kliniczna w Polsce od początku była silnie związana z naukami medycznymi, a współpraca ta realizowana była poprzez współdziałanie psychologów z lekarzami. Jej początki w Polsce to okres przedwojenny, kiedy to już obecny był zarówno jej nurt teoretyczny, związany z badaniami nad nieświadomością; empiryczny, koncentrujący się na badaniach nad zjawiskami psychopatologii oraz nurt pragmatyczny, realizowany przez działalność Instytutu Higieny Psychicznej oraz poradni medyczno-psychologicznych [5].
Początkowo Psychologia Kliniczna koncentrowała się głównie na patologii – jej opisywaniu i określaniu. Dopiero później jej zakres zainteresowań i działalności teoretycznej oraz praktycznej objął swym zasięgiem również zagadnienia związane ze zdrowiem i normą.
Współczesna Psychologia Kliniczna jako nauka ma charakter coraz bardziej interdyscyplinarny, czego przykładem może być również współpraca z takimi dziedzinami jak Socjologia, Pedagogika, Promocja Zdrowia czy Prawo (Ustawa o Ochronie Zdrowia Psychicznego) [6].
Obecnie Psychologię Kliniczną definiuje się jako „Dziedzinę psychologicznych badań i zastosowań, która zajmuje się opisem, wyjaśnianiem zdrowych i zaburzonych form zachowania, przeżywania i funkcjonowania somatycznego, określeniem ich przyczyn oraz wypełnianiem zadań praktycznych, polegających na diagnozie zdrowia i/lub zaburzeń w celu zastosowania profesjonalnych, psychologicznych form pomocy i interwencji.” [7].
Główne zagadnienia i obszar zainteresowań Psychologii Klinicznej
Psychologia Kliniczna zajmuje się profilaktyką, diagnostyką i terapią zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Jest działem Psychologii Stosowanej, który powiązany jest m.in. z takimi dziedzinami Psychologii, jak: Psychologia Zdrowia, Psychologia Społeczna, Psychologia Osobowości i Psychologia Rozwojowa.
W zakresie jej zainteresowań mieszczą się następujące zagadnienia: zdrowie psychiczne (norma i patologia), stres i radzenie sobie ze stresem (kryzysy, zaburzenia psychosomatyczne), somatopsychologia (wpływ choroby na stan psychiczny chorego), psychologiczne aspekty bólu, psychospołeczne uwarunkowania procesu leczenia, jakość
kontaktu z pacjentem, wykorzystanie wiedzy psychologicznej do usprawnienia procesu leczenia, poradnictwo i pomoc psychologiczna osobom zdrowym i chorym w sferze funkcjonowania biopsychospołecznego (psychoterapia, interwencja kryzysowa, rehabilitacja, psychoedukacja itp.).
Program kształcenia z zakresu Psychologii na Wydziale Farmacji
Na Wydziale Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu kształci studentów na kierunkach: Farmacja, Kosmetologia i Analityka Medyczna.
Na kierunku Kosmetologia, w trybie dziennym realizowany jest na ??? roku studiów przedmiot Psychologia, którego założeniem jest zaznajomić studenta z: podstawowymi paradygmatami psychologicznymi, elementarną wiedzą związaną z procesami rozwojowymi człowieka, podstawami psychologii poznawczej, psychologii emocji i motywacji i psychologii społecznej oraz rolą właściwej komunikacji interpersonalnej w kontaktach z klientem, a także rozpoznawaniem działań manipulacyjnych i radzeniem sobie z nimi.
Przedmiot obejmuje 15 godzin wykładów i 15 godzin seminariów. Podobny program realizowany jest na studiach niestacjonarnych, z tym, że z racji mniejszej ilości godzin (10 godzin wykładów i 10 godzin seminariów) jest automatycznie nieco okrojony.
Dodatkowo na kierunku Kosmetologia na ??? roku Studiów Uzupełniających Magisterskich (realizowanych tylko w trybie zaocznym), realizowany jest w postaci 15 godzin wykładów przedmiot Elementy Psychologii Klinicznej. Program kształcenia obejmuje zakres, przedmiot i zadania Psychologii Klinicznej; sposoby jej ujmowania i definiowania oraz związek pomiędzy definicjami a podejściami teoretycznymi i ujmowaniem przedmiotu Psychologii Klinicznej. W programie obecne są sposoby analizy i modele wyjaśniające mechanizmy patologii – orientacja patogeniczna vs. Salutogenetyczna; społeczna psychologia kliniczna, Psychologia Kliniczna w ujęciu rozwojowym. Pozostałe treści to: znaczenie pojęcia zdrowia i normalności dla Psychologii Klinicznej – rodzaje normalności; znaczenie terminów:
zdrowie, zdrowie psychiczne, dobrostan, jakość życia; zdrowie w ujęciu salutogenetycznym;
obszary zastosowań Psychologii Klinicznej dla problemów zdrowia i choroby; sposoby ujmowania zaburzeń wg. DSM IV i ICD 10 i ich znaczenie; psychopatologia mechanizmów przystosowawczych; psychosomatyka; współczesne i przeszłe orientacje teoretyczne wyjaśniające problem zdrowia i psychopatologii; orientacja psychodynamiczna, orientacja behawioralno-poznawcza, orientacja fenomenologiczno-antropologiczna, ujęcia systemowo- interakcyjne i ich znaczenie dla Psychologii Klinicznej.
Na kierunku Analityka Medyczna realizowany jest przedmiot Psychologia, którego program zbliżony jest do przedmiotu Psychologia na Kosmetologii, z tą jednak różnicą, że realizowany jest nie w ramach 30 godzin, a w ciągu 15 godzin seminariów, w związku z czym przekazywane są tylko niektóre treści. Przedmiot wprowadza podstawowe terminy i definicje z zakresu Psychologii. Zajęcia dają możliwość poznania czynników wpływających na funkcjonowanie społeczne jednostki oraz podstawowe umiejętności z zakresu komunikacji interpersonalnej. Na kierunku tym nie ma natomiast przedmiotu Psychologia Kliniczna.
Podobnie jest na kierunku Farmacja, gdzie w całym toku studiów nie ma żadnych zajęć z zakresu Psychologii.
Miejsce i rola Psychologii Klinicznej w trakcie kształcenia na Wydziale Farmacji
Z przeanalizowanego powyżej programu kształcenia w zakresie Psychologii na Wydziale Farmacji wynika, iż student Kosmetologii i Analityki Medycznej otrzymuje podstawową wiedzę z zakresu Psychologii. Przy czym dodatkowo na Kierunku Kosmetologia, z tym, że dopiero na Studiach Uzupełniających Magisterskich, realizowanych tylko w trybie zaocznym, przekazywana jest wiedza z zakresu Psychologii Klinicznej w ramach przedmiotu „Elementy Psychologii Klinicznej”. Przedmiot ten jednak realizowany jest jedynie w formie wykładów, co w dużej mierze uniemożliwia kształcenie umiejętności w praktyce i wykorzystanie zdobytej na wykładach wiedzy. Studenci Farmacji nie mają w trakcie studiów również i okazji do zapoznania się podstawową wiedzą z zakresu Psychologii, co z racji roli jaką w ich pracy odgrywa opieka farmaceutyczna wydawałoby się być istotne.
Zadaniem przedmiotu Psychologia Kliniczna (na kierunkach Farmacja i Analityka Medyczna jego wprowadzenie a na kierunku Kosmetologia – rozszerzenie) byłoby po pierwsze - przedstawienie dziedziny jaką jest psychologia w znaczeniu psychologii stosowanej, po drugie - wprowadzenie teoretyczne do holistycznego rozumienia zdrowia i choroby oraz mechanizmów związanych z ich wzajemnym oddziaływaniem aż po przedstawienie konkretnych sposobów pomocy pod postacią poradnictwa i pomocy psychologicznej osobom zdrowym i chorym w sferze funkcjonowania biopsychospołecznego; po trzecie – przedmiot miałby także na celu zaznajomienie studenta z rolą oraz miejscem psychologa klinicznego w zespole terapeutycznym.
Szczególnie istotna rola przypada Psychologii Klinicznej w kształceniu na Kierunku Kosmetologia. Przede wszystkim ważną rolę odgrywa zaznajomienie się z zaburzeniami psychosomatycznymi, szczególnie tymi, dotyczącymi skóry i oddziaływaniem stresu na
skórę. Poza tym gabinet kosmetyczny to nie tylko miejsce pracy, ale także miejsce, w którym klient powierza swoje ciało i urodę umiejętnościom i wiedzy kosmetyczki, gdzie pragnie się odprężyć i zrelaksować. Powinno mu się zatem zapewnić atmosferę relaksu, wypoczynku, która ma istotny wpływ na osiągnięcie równowagi psychicznej.
Zatem, przedmiot Psychologia Kliniczna w swojej treści winien zawierać następujące tematy: problematyka stresu i radzenia sobie z nim; związek umysłu z ciałem; zaburzenia psychosomatyczne (szczególny nacisk na ten materiał na kierunku Kosmetologia); wpływ choroby na stan psychiczny pacjenta – somatopsychologia; zdrowie psychiczne – norma i patologia; choroba w różnych okresach życia człowieka; obraz własnej choroby; istota i funkcje bólu; psycholog kliniczny w zespole terapeutycznym.
Aby skutecznie doradzać, sprawować opiekę i dawać wsparcie klientom absolwenci kierunków: Farmacja, Kosmetologia i Analityka Medyczna powinni posiadać wiedzę na temat zachowań człowieka wykraczającą poza potoczą i zdroworozsądkową. Studenci tych kierunków powinni nie tylko uczyć się zasad rządzących zachowaniem, ale także widzieć ich praktyczne zastosowanie dla kontaktu z pacjentem, skuteczności działań terapeutycznych, promocji zdrowia oraz radzenia sobie z własnymi problemami i obciążeniami w pracy zawodowej. Znajomość możliwych reakcji człowieka na stres, chorobę ale także podstawowych metod pomocy psychologicznej i komunikacji interpersonalnej stanowią istotne narzędzia w ich pracy. Umożliwiają one nawiązanie i pogłębienie kontaktu z klientem [8].
Przy okazji warto zwrócić również uwagę na rolę właściwej komunikacji interpersonalnej w pracy z klientem. Tymczasem na żadnym z kierunków realizowanych na Wydziale Farmacji nie ma przedmiotu uczącego komunikowania. Część zagadnień z tego zakresu obecna jest w niewielkim stopniu na kierunkach Kosmetologia i Analityka Medyczna w ramach przedmiotu Psychologia. W przedmiotu Komunikacja Interpersonalna studenci mogliby tymczasem budować oraz rozwijać swoje umiejętności społeczne i kompetencje zawodowe niezbędne dla kształtowania postaw prospołecznych oraz gotowości do nawiązania i podtrzymywania właściwego kontaktu oraz relacji z klientem. Byłby to zatem przedmiot skoncentrowany głównie na praktycznym wykorzystaniu zdobytej wiedzy z zakresu autoprezentacji, technik nawiązywania i podtrzymywania kontaktu, podstawowych umiejętności pomagania oraz barier komunikacyjnych. W pracy z klientem zachowanie przedstawicieli zawodów społecznych musi być podporządkowane przede wszystkim
jednemu celowi: wywołaniu w kliencie pozytywnych emocji wobec własnej osoby. Relacje oparte na zasadach służbowej zależności czy emocjach negatywnych jak strach czy lęk np. w salonie kosmetycznym są zdecydowanie niewskazane.
Bibliografia:
[1] Stelcer B., Strzelecki W., Cybulski M., Humanistyka w edukacji medycznej w naukach o zdrowiu, polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2007, 4 (13): 270-274.
[2] Sheridan Ch. L., Radmacher S. A.: Psychologia Zdrowia Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia, Wyd. Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1998.
[3] Skowron A., Obowiązki prawne a sprawowanie opieki farmaceutycznej [W:] Apteka plus Pacjent. Farmaceuta jako profesjonalny doradca, Wyd. Dr Josef Raabe Spółka Pracownicza Sp. z o.o., Warszawa 2005.
[4] Mojs E., Stelcer B., Obszary edukacji psychologicznej studentów kierunku pielęgniarstwo Wydziału Nauk o Zdrowiu Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
[5] Sęk H., Psychologia Kliniczna jako dziedzina badań i praktyki [W:] Psychologia kliniczna, tom 1, (red.) Sęk H., PWN, Warszawa 2005, 19-30.
[6] Czabała J. Cz., Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej [W:] Psychologia.
Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, (red.) Strelau J., GWP, Gdańsk 2000, 555-565.
[7] Wprowadzenie do psychologii klinicznej, 29.
[8] Trzecieniecka-Green A. (red.) Psychologia. Podręcznik dla studentów kierunków medycznych., Universitas, Kraków 2006
