Ewa Sychowska
Jukace gonią po Żywcu.
Tradycja dziadów żywieckich jako symbol tożsamości regionalnej
Wprowadzenie
Obyczajowość jest jednym z najbardziej elementarnych składników kultury społecznej. Charakteryzuje poszczególne grupy ludzkie i ujawnia znaczne zróżnicowanie w zależności od miejsca i czasu. W wielu przypadkach, nawet na terenach blisko sąsiadujących, przyjęte są odmienne zwyczaje, a pomiędzy kolejnymi generacjami występują znaczne różnice w zakresie ustalonych norm społecznych. Ważnym elementem obyczajowości jest tradycja, stanowiąca istotne, przekazywane z pokolenia na pokolenie dobro kulturowe.
Wyróżnia ona poszczególne narodowości i grupy etniczne, nadając im charakterystyczne cechy oraz spójność i niezmienność na przestrzeni czasu.
Artykuł dotyczy problematyki tożsamości regionalnej, koncentrując się przede wszystkim na znaczeniu, jakie dla takiej tożsamości ma zjawisko tradycji. Zasadniczą tezą opracowania jest stwierdzenie, że tradycja stanowi niezbędny element budujący regionalną tożsamość. Jako przykład wykorzystano praktykowany na Żywiecczyźnie obrzęd dziadów żywieckich i przyjęto, że można uważać go za symbol regionalnej tożsamości mieszkańców tej krainy. Opracowanie przygotowano w oparciu o dane pochodzące z przeprowadzonego przeglądu dostępnych materiałów źródłowych, analizę praktyczną wybranego obrzędu oraz własne przemyślenia i wnioski autorki.
W rozdziale pierwszym omówiono zjawisko tradycji, traktując ją jako element obyczajowości społecznej. Przeprowadzono rozważania definicyjne, analizując poszczególne
składniki tradycji i wskazując ich znaczenie dla funkcjonowania zbiorowości i wspólnot ludzkich. W rozdziale drugim zaprezentowano pojęcie tożsamości regionalnej, rozważając znaczenie tego określenia oraz sens i wagę społeczną zjawiska. Rozdział trzeci skrótowo prezentuje Żywiecczyznę jako region, opisując przede wszystkim jej położenie i specyfikę geograficzną. W rozdziale czwartym zamieszczono przegląd najważniejszych składników kulturalnego i tradycyjnego dziedzictwa Żywiecczyzny, ze szczególnym uwzględnieniem sztuki ludowej i obrzędowości. Rozdział piąty zawiera opis i analizę praktycznego przykładu, jakim jest wybrany obrzęd ludowy - dziady żywieckie. Opisano jego przebieg i zasady organizacji, nieco miejsca poświęcono także pochodzeniu i społecznemu znaczeniu. W podsumowaniu zawarto syntetyczne wnioski oraz weryfikację przyjętej tezy badawczej.
1. Tradycja jako element obyczajowości
Tradycja jest zjawiskiem wszechobecnym i z pewnością większość osób przynajmniej intuicyjnie zdaje sobie sprawę z jej istoty i sensu. Ścisłe i jednoznaczne zdefiniowanie tego pojęcia nie jest jednak zadaniem łatwym. Halina Pelclowa stwierdza, że w dostępnych definicjach tradycji zwykle pojawiają się najważniejsze aspekty tego zjawiska: pamięć, kumulowanie, wspólnotowość oraz dziedziczenie i przekazywanie poglądów, zachowań, obyczajów i norm postępowania. Autorka wskazuje także, że w potocznym użyciu pojęcie to ma dość abstrakcyjny charakter i rozumiane jest raczej w sposób intuicyjny, na podstawie prostych, ludowych powiedzeń i przypowiastek. Z tradycją łączą się dziedzictwo oraz tożsamość, ale także pamięć, sakralizowanie zjawisk, przedmiotów i miejsc[1]. Pamięć oznacza w tym ujęciu ogólnie rozumiane zasoby wiedzy o wszelkich faktach, jakie dotyczą żyjących ludzi. Kumulowanie to proces gromadzenia istotnych dla społeczności informacji, przewidujący także ciągły przyrost ich ilości. Wspólnotowość wynika z faktu, że tradycja jest dobrem zbiorowym, przynależnym do danej wspólnoty ludzkiej i przysługującym jej uczestnikom w takim samym stopniu. Dziedziczenie jest procesem przekazywania dóbr z pokolenia na pokolenie i odbywa się w sposób naturalny, spontaniczny i dziejowo uświęcony.
Anna Dąbrowska przez tradycję rozumie więź, jaka ludzi żyjących łączy z przodkami i daje poczucie narodowej, regionalnej i rodzinnej przynależności[2]. Również w tej definicji obecny jest aspekt wielopokoleniowości oraz przynależności do szerzej wspólnoty. Jak widać, tradycja może jednak dotyczyć ludzkich grup o bardzo różnej wielkości i zasięgu.
Franciszek Ziemski wskazuje, że tradycja jest kategorią dynamiczną, a zatem stosunek do niej ulega permanentnym przemianom. Definiując to pojęcie autor ten stwierdza, że tradycja jest doświadczeniem instynktownym oraz doświadczeniem społecznym, a wszelkie
doświadczenia zapisane są w banku informacyjnym pokoleń[3]. Mimo dość oryginalnej postaci, ujęcie to zawiera podobne, omawiane już powyżej, elementy. Autor wskazuje jednak na ważne rozróżnienie - tradycja zawiera elementy zarówno indywidualne, jak i zbiorowe.
Z kolei Tadeusz Seweryn, we wstępie do swojej poświęconej tradycjom i zwyczajom krakowskim książki, stwierdza metaforycznie, że tradycja podobna jest do lustra, w którym odbijają się wieki. Jest także drzewem, które sięga korzeniami głęboko w grunt rodziny[4].
W swoich opracowaniach etnograficznych polski socjolog i etnolog, Kazimierz Dobrowolski, poświęcił tradycji wiele miejsca, traktując ją jako odrębne w naukach społecznych zjawisko. Zgodnie z jego rozumieniem, tradycja to wszelka spuścizna, którą generacje ustępujące pozostawiają pokoleniom wchodzącym w życie[5]. Przekazywanie takiego dziedzictwa może odbywać się na wiele różnych sposobów, przeważnie jednak ma formę transmisji bezpośredniej, a więc odbywa się w bliskim, bieżącym kontakcie i w czasie rzeczywistym, co zdaniem cytowanego autora ogranicza możliwość przenoszenia dóbr kulturalnych w czasie, a ponadto znacznie zmniejsza trwałość i dokładność przekazu. Należy jednak zauważyć, że od czasów, w których publikował Dobrowolski, nastąpił znaczny rozwój sposobów komunikowania pośredniego, a przede wszystkim postęp w zakresie środków komunikacji masowej. W związku z powyższym współcześnie przekaz związanych z tradycją zasobów i wartości może z powodzeniem odbywać się także w sposób niebezpośredni.
Biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone definicje tradycji należy wskazać, że jest ona istotnym elementem obyczajowości, rozumianej jako ogół przyjętych w danej grupie zwyczajów. Oba te pojęcia są wzajemnie silnie powiązane. Można powiedzieć, że tradycja jest nośnikiem obyczajów, z drugiej jednak strony to właśnie obyczaje kreują tradycję.
2. Zjawisko tożsamości regionalnej. Istota, sens i znaczenie społeczne
Aby w zadowalający sposób omówić zjawisko tożsamości regionalnej, należy przede wszystkim zastanowić się nad pojęciami tożsamości oraz regionu. W literaturze wskazuje się, że z logicznego punktu widzenia tożsamość oznacza po prostu "bycie tym, czym się jest"
(inaczej - "bycie tym samym"), w związku z czym niektórzy autorzy dochodzą do wniosku, że pojęcie tożsamości jest na gruncie logiki w stopniu rzadko spotykanym jednoznaczne[6].
Tożsamość zbiorowa jest kształtowana przez poczucie jedności oraz zachodzące pomiędzy ludźmi podobieństwa, przy czym podobieństwo opiera się na wspólnych cechach jednostek. Poczucie jedności należy rozumieć jako istnienie silnej więzi pomiędzy poszczególnymi członkami wspólnoty, która w pewnych warunkach może być traktowana jako jeden, składający się z wielu elementów organizm. A zatem tożsamość zbiorowa, jako
zjawisko charakterystyczne dla konkretnego środowiska ludzkiego, jest w wielu sytuacjach podstawą spójności i jedności grupy, nadaje jej bowiem społeczną trwałość i integralność.
W opracowaniach dotyczących psychologicznych i społecznych aspektów poczucia tożsamości wskazuje się także, że tożsamość jest zjawiskiem silnie powiązanym z faktem trwania jednostki lub grupy na przestrzeni czasu. Moment ten jest szczególnie istotny w przypadku znaczenia, jakie dla tożsamości ma tradycja. W tym ujęciu tożsamość oznacza niezmienność w obliczu upływu dziejów, bo jednostka lub grupa pozostaje tą samą jednostką lub grupą, niezależnie od przebiegającego, nieuniknionego procesu zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych przemian[7]. A zatem tożsamość grupowa stanowi również niezbędny warunek trwania grupy lub środowiska ludzkiego na przestrzeni czasu. Można w związku z tym powiedzieć, że tradycja jest ważnym elementem budującym zbiorową tożsamość.
Region jest pojęciem bardzo często używanym w języku potocznym. W zależności od kontekstu, określenie to niesie ze sobą różne znaczenia. Może mieć konotacje geograficzne, polityczne, administracyjne i kulturowe, a także być używane w znaczeniu niedosłownym lub nawet całkowicie metaforycznym. Andrzej Brencz ujmuje region jako odróżniającą się część przestrzeni, wypełnioną przez wzajemnie od siebie zależne cechy wspólne[8]. Mariusz Kulesza stwierdza, że region stanowi pojęcie przestrzenne, odnoszące się do konkretnie wydzielonego terytorium, które z uwagi na względną jednorodność charakteryzujących cech oraz ich wzajemnych powiązań odróżnia się od innych obszarów. Region nieodłącznie kojarzy się przy tym z istnieniem określających go granic[9]. Rafał Bieniada stwierdza krótko, że region jest pojęciem dotyczącym pewnej jednostki podziału terytorialnego[10]. Na potrzeby niniejszego artykułu można przyjąć, że region jest pewnym miejscem, w którym funkcjonuje konkretna zbiorowość ludzka.
W związku z powyższym uzasadnionym wydaje się być wniosek, że tożsamość regionalna oznacza przede wszystkim poczucie wspólnoty i jedności osób tworzących grupę kulturową, zamieszkującą pewien obszar. Poczucie takie wynika ze wspólnego pochodzenia, podobnych cech i zbieżnych wartości, a także ze wspólnej historii oraz obyczajowości i opiera się na kilku zasadniczych filarach, z których jednym jest z całą pewnością tradycja. W tym ujęciu tradycja jest istotnym fundamentem zbiorowego poczucia wspólnoty, którego wewnętrznym wyrazem jest świadomość regionalnej tożsamości. Można spodziewać się, że poczucie tożsamości regionalnej niesie ze sobą niezwykle istotne konsekwencje społeczne.
Cytowana już wcześniej Aleksandra Kunce zwraca uwagę, że w warunkach lokalnych zaczynają swoją egzystencję wszelkie istotne zjawiska światowe, ponieważ to właśnie na szczeblu lokalnym rodzi się wolność stanowienia o sobie, zarówno w sensie jednostkowym,
jak i wspólnotowym[11]. Nadaje funkcjonującej na danym obszarze grupie poczucie jedności i trwałości, a tworzącym zbiorowość jednostkom pozwala zaspokajać tak ważną dla większości ludzi potrzebę przynależności do szerszego środowiska ludzkiego. Z tego punktu widzenia wartość, jaką tradycja ma dla tożsamości regionalnej trudno jest przecenić.
3. Żywiecczyzna jako region
Żywiecczyzna jest geograficznym i etnograficznym regionem w południowej Polsce, częścią historycznej Małopolski. Administracyjnie - przyjmując porządek polityczny - leży na południu województwa śląskiego oraz w południowozachodnim obszarze województwa małopolskiego. Zlokalizowana jest w dorzeczach rzek Soły i Koszarawy, częściowo także górnej Skawy i w Kotlinie Żywieckiej. Z punktu widzenia kościelnego podziału administracyjnego kraju w większości znajduje się w obrębie diecezji bielsko-żywieckiej oraz częściowo w obszarze archidiecezji krakowskiej. Południowa granica regionu biegnie grzbietem Beskidu Żywieckiego, od Przełęczy Zwardońskiej, przez szczyty Wielka Racza, Rycerzowa, Krawców Wierch, Trzy Kopce, Pilsko, Przełęcz Glinne i Mędralową. Od strony zachodniej granica przebiega szczytami pasma Baraniej Góry oraz grupy Klimczoka w Beskidzie Śląskim. Na północy Żywiecczyzna graniczy z ziemią oświęcimską, a linia graniczna biegnie grzbietem głównym Beskidu Małego, poprzez linię Magurki Wilkowickiej, Cisowniki, Kocierz, Przełęcz Kocierską, Łamaną Skałę i Leskowiec. Na wschodzie natomiast wzdłuż doliny Skawy z rejonu Zambrzyc do miejscowości Sucha, a dalej pasmem Jałowca do zwornika Mędralowej.
Żywiecczyzna jest regionem geograficznie dość zróżnicowanym, obejmuje bowiem zarówno pasma górskie i wyżyny, jak i niziny, jeziora i rzeki. Występują liczne wsie i miasta, a region ma bogatą historię i jest obszarem niezwykle barwnym pod względem etnograficznym, społecznym i kulturalnym. Z punktu widzenia niniejszego artykułu najbardziej istotną grupą etniczną Żywiecczyzny są górale żywieccy, nazywani także Żywczakami. Ujawniają oni wyrazistą odrębność kultury, mają swoje tradycyjne stroje, gwarę, a także obyczaje i sztukę. Charakterystyczne elementy folkloru stanowią góralska muzyka, taniec i śpiew[12].
4. Regionalna tradycja Żywiecczyzny
W literaturze przedmiotu wskazuje się, że obecne dziedzictwo kulturalne Żywiecczyzny jest efektem wzajemnego oddziaływania kultur pasterzy i rolników, zamieszkujących opisany w poprzedniej sekcji artykułu region. Na przestrzeni dziejów obserwowano coraz silniejsze
zacieśnianie więzów pomiędzy przedstawicielami obu środowisk, a wypadkową ich obustronnych wpływów było ukształtowanie się kultury góralskiej, wyrazistej i charakterystycznej dla tej części Karpat. Lokalne zróżnicowanie, widoczne w dominacji gospodarki pasterskiej albo rolniczej, wynika ze szczególnych na tym obszarze warunków geograficznych oraz historycznych i tradycyjnych. Pod względem kultury i tradycji Żywiecczyznę wyróżniają przede wszystkim następujące elementy[13]:
Tradycyjne budownictwo drewniane. Ludowy zwyczaj wznoszenia budynków z drewna uznać można z pewnością za istotny element tradycji, tym bardziej, że odzwierciedla on silne związki człowieka z naturą. Zasadniczym budulcem było drewno, uzupełniane elementami kamiennymi. W pracach budowlanych stosowano konstrukcję wieńcową, nazywaną także węgłową lub zrębową. Ściany były z czasem bielone lub szalowane, czyli obijane od zewnętrznej strony gładkimi deskami. Dachy oparte są na konstrukcji krokwiowej i kryte gontem, czasami słomą (głównie w przypadku budynków gospodarczych). Drewnianą konstrukcję budynku umieszczano na czterech kamieniach narożnych. Wykorzystując miejscowo występujący piaskowiec budowano podmurówki oraz kamienne piwnice. Do czasów obecnych przetrwało niewiele tego typu budowli. Obecnie istniejące to głównie obiekty sakralne. Tradycyjne domy przebudowano lub zastąpiono nowymi, murowanymi.
Współcześnie można jednak obserwować powrót do budowania z drewna według tradycyjnych wzorców, zwłaszcza tam, gdzie istotne jest prezentowanie atrakcyjnych wizualnie i użytkowo elementów folkloru, na przykład w celach związanych z obsługą ruchu turystycznego.
Sztuka ludowa. W przypadku Żywiecczyzny są to przede wszystkim rzeźby. Autorzy takich dzieł w większości pozostali anonimowi, jako że w sztuce ludowej liczył się bardziej produkt, niż jego twórca. Po II wojnie światowej zaczęto jednak organizować wystawy i konkursy, które pozwalały zaistnieć artystom pod własnym nazwiskiem. W tym okresie w świadomości publicznej pojawiło się wielu regionalnych twórców, których dzieła miały nie tylko sakralny, ale z czasem także coraz bardziej świecki charakter. Oprócz rzeźby promowano malarstwo oraz inne formy artystycznego wyrazu, z których do najbardziej dla Żywiecczyzny charakterystycznych należą:
o Malarstwo na szkle - w tej dyscyplinie odmienne, charakterystyczne cechy ujawniają dwie wyodrębnione szkoły - żywiecka i jeleśniańska. Malowanie na szkle straciło nieco na znaczeniu wraz z upowszechnieniem oleodruków.
o Bibułkarstwo - oznaczające tworzenie przede wszystkim bibułkowych kwiatów, używanych głównie w celach dekoracyjnych. Tradycyjnie przystrajano nimi wiejskie izby w okresach świąt, ozdabiając obrazy, rzeźby czy sprzęty codziennego użytku. Wyraźny rozkwit tej gałęzi sztuki ludowej nastąpił wraz z poprawą warunków materialnych miejscowych mieszkańców i wzrastającą dostępnością materiału. Rozwijano coraz bogatsze i bardziej przemyślane kompozycje, a bibułkowe ozdoby pojawiły się na wielu imprezach, w tym przede wszystkim na weselach.
o Zabawkarstwo - Żywiecczyzna uważana jest za jeden z najważniejszych polskich ośrodków wytwarzania zabawek ludowych. W wielu miejscowościach zajęcie to stało się podstawą utrzymania rodzin, a familijna produkcja w licznych przypadkach angażuje wszystkich domowników, niezależnie od wieku. Umiejętności tworzenia zdobionych, przeważnie drewnianych zabawek uważane są za element tradycji i przekazywane w rodzinach z pokolenia na pokolenie.
o Piernikarstwo - żywiecki zwyczaj pieczenia pierników jest dość stary i sięga co najmniej XIX wieku. Ciastka odciskane są z zastosowaniem oryginalnych form i ozdabiane wymyślnymi ornamentami. Swego czasu Żywiec i jego okolice stanowiły ważny ośrodek piernikarstwa, dzisiaj jednak pozostało niewiele miejsc, w których przygotowuje się pierniki.
Rzemiosło tradycyjne. W tej kategorii wymienić należy przede wszystkim kowalstwo, obróbkę drewna oraz tkactwo i garncarstwo. Praktycznie w każdej wsi funkcjonowała kuźnia, wykonująca między innymi ważne w codziennym życiu górali narzędzia oraz elementy niezbędne w budownictwie. W obszarze przetwarzania drewna działali cieśle, kołodzieje, stolarze i bednarze, wykonujący charakterystyczne, bogato zdobione sprzęty drewniane. Z uprawą lnu oraz hodowlą owiec związane było tradycyjne tkactwo - wytwarzane do dzisiaj, atrakcyjne stroje ludowe są ważnym
elementem tradycji i kultury. Naczynia i inne przedmioty gliniane wytwarzano tylko w dużych ośrodkach - funkcjonujące w Żywcu i Milówce warsztaty garncarskie dostarczały misy, dzbany, garnki.
Architektura krajobrazu - z uwagi na wymienione, charakterystyczne elementy kultury ludowej, związane przede wszystkim z budownictwem i zdobnictwem, krajobraz Żywiecczyzny odznacza się dość szczególną, oryginalną architekturą. Efekt ten widoczny jest przede wszystkim w żywieckich wsiach, które są położone na górskich zboczach.
Obrzędowość - rozwinięte przez górali żywieckich zwyczaje rytualne związane są przede wszystkim z elementami rolniczymi oraz kultowymi. Drobnych zwyczajów góralskich wymienić można bardzo wiele, jednak nie są one szczególnie istotne z punktu widzenia celu i charakteru niniejszego opracowania. W określonych tradycją terminach we wsiach pojawiali się przebierańcy, w okresie Nowego Roku nazywani Dziadami, zaś w pobliżu ostatków - Mięsopuśnikami. Tradycja dziadów żywieckich podtrzymywana jest do dzisiaj i opisano ją szczegółowo w kolejnym rozdziale artykułu.
5. Dziady żywieckie jako przykład obrzędu ludowego na Żywiecczyźnie
Dziady żywieckie, nazywane także jukacami lub jukocami, to wieloosobowa grupa przebierańców, pojawiających się we wsiach żywieckich w sylwestrowy lub noworoczny wieczór. Niektóre źródła określają czas trwania obrzędu na okres pomiędzy sylwestrowym wieczorem a noworocznym popołudniem[14]. Terytorialny zasięg tego zwyczaju jest dość ściśle określony, kultywują go bowiem górale zamieszkujący jedynie część Żywiecczyzny i jej południowozachodnie pogranicze. Od północy obszar tej tradycji ograniczony jest rzeką Sołą, a więc kończy się na Zabłociu.
Grupa dziadów może być bardzo liczna, a ilość osób oraz ich ostateczna charakteryzacja są zmienne. Zespół tworzą wyłącznie mężczyźni (dawniej tylko kawalerowie), nie mający wyznaczonych stałych ról. Ich zadaniem jest przede wszystkim wywieranie odpowiedniego, silnego wrażenia na widzach, głównie poprzez barwny, oryginalny strój, a także dzięki zwinności, zręczności, poczuciu humoru i dowcipowi. Duże znaczenie ma także wytrwałość w nieustannym ruchu, ponieważ dziady biegają, skaczą i tańczą, wykonując rozmaite ewolucje. Zabawa odbywa się przy dźwiękach dzwonków, bębnów i trzaskaniu biczy.
Uczestnicy tańczą także w rytm melodii, wygrywanych na skrzypcach, akordeonach i innych instrumentach przez towarzyszących muzyków. Żywieckie dziady nieustannie i z wielkim impetem biegną, napełniając miejsca publiczne hałasem i wrzawą. Szybko przenoszą się z miejsca na miejsce, czyniąc zamęt, siejąc wesołość i radość[15].
Właściwą treść dziadów stanowią kolędowanie i wygłupy oraz żarty robione przechodniom. Czasami uczestnicy obrzędu otrzymują jako zapłatę drobną kwotę pieniędzy lub częstowani są wódką i ciastem. Dziady ubrane są w fantastyczne, specjalnie na tę okazję wykonywane stroje, składające się z masek, okryć ciała oraz dodatkowych rekwizytów, takich jak widły (trójzęby), bicze oraz inne przedmioty. Na czapce, która przybierać może różne kształty, z reguły wypisane są cyfry, oznaczające nadchodzący rok. Do pasów jukace mają przypięte dzwonki. Ważnym atrybutem dziada jest bat, wykonany w taki sposób, aby przy jego użyciu możliwe było głośne strzelanie[16].
Banda jukacy składa się z kilkudziesięciu osób i jest zorganizowana według ściśle określonej hierarchii. Na czele kompanii stoi kasjer, wyróżniający się czerwonym strojem i mający do pomocy co najmniej kilku poganiaczy. Niżej w hierarchii stoją dziad, kominiarz, diabełek i baba. Przez długi czas obowiązywała zasada anonimowości, zabraniająca uczestnikom obrzędu odkrywania twarzy i ujawniania tożsamości.
Dziady zbierają się w sylwestrowy wieczór przy żywieckim dworcu kolejowym. W tym miejscu odbierają instrukcje, po czym odwiedzają odbywające się na Zabłociu imprezy sylwestrowe. Dawniej zakazane było przekraczanie żywieckiego mostu na Sole, obecnie jednak dziady przemieszczają się także do centrum miasta. Wkroczywszy na zabawę, składają jej uczestnikom życzenia noworoczne, wykonują taniec i udają się na kolejną imprezę. W Nowy Rok, o godzinie 05:00, w kościele św. Floriana w Zabłociu organizowana jest dla jukacy msza dziadowska. Po mszy dziady rozbiegają się po ulicach i domach, składając życzenia miejscowym rodzinom.
Szczegóły obrzędu różnią się w zależności od lokalizacji - zabawa wygląda nieco inaczej w samym Żywcu, inaczej w żywieckich wsiach. Występują także dodatkowe, oryginalne postacie:
konie - symbolizowane przez odpowiednią instalację elementów, takich jak zatknięta na kiju czapka z rzeźbionym łbem końskim,
niedźwiedź - odgrywany przez uczestnika ubranego w kożuch odwrócony runem na zewnątrz,
żołnierz - ubrany w rogatywkę, często noszący także ordery,
Żyd - w długim kapeluszu i drewnianej masce, czasami w towarzystwie Żydówki,
młoda para - postacie w sposób ironiczny przedstawiające miejskich elegantów,
Cygan i Cyganka - z twarzami malowanymi na czerwono,
dziechciorz - pierwowzorem tej postaci były osoby handlujące dziegciem,
kominiarz - pozbawiony maski, najczęściej w czarnym stroju i z odpowiednimi dla swojego fachu rekwizytami,
diabeł - zwykle jest ich dwóch, jeden czarny, zaś drugi czerwony,
śmierć - z kosą w rękach, odziana w białe prześcieradło,
macidula - inaczej sznurkorz albo strzępiorz[17].
Czasami w korowodzie występują także postacie znane z codziennego życia wsi, takie jak ksiądz, policjant i górale. Ważną grupę dziadów stanowią muzycy, przygrywający na różnych instrumentach - guzikówce (heligonce), skrzypcach czy wakatach (ludowy instrument perkusyjny).
Trudno jest jednoznacznie ustalić korzenie tego zwyczaju, ponieważ różne źródła wskazują odmienną genezę. Większość dostępnych informacji pochodzi z pierwszej ręki, a więc bezpośrednio od miejscowej ludności, wśród której powszechnych jest kilka wersji, wyjaśniających pochodzenie żywieckich dziadów. Niektórzy wskazują, że jest to pamiątka po wołoskich pasterzach, którzy zamieszkiwali miejscowe hale, wypasając na nich bydło. W okresach niedostatku i głodu napadali czasem na wsie, terroryzując mieszkańców i rabując wszelkie dostępne dobra. Zgodnie z przekonaniem innych, dziady upamiętniają najazd szwedzki, który właśnie na linii Soły został skutecznie odparty. Trzecia wersja wskazuje na czasy pańszczyzny - dziady wyposażone w bicze symbolizują wiejskich ekonomów, zaś pozostali uczestnicy, niosący kosy, cepy i widły - chłopów pańszczyźnianych.
Zgodnie ze stanowiskiem cytowanych już autorów najbardziej prawdopodobna jest pierwsza z przytoczonych wersji, podczas gdy dwie pozostałe uznać należy za mało przekonujące. Potwierdzeniem hipotezy o wołoskich pasterzach jest między innymi druga, zwyczajowo nadawana dziadom nazwa - jukace. Według Słownika Języka Polskiego z 1902 roku, jukac jest odpowiednikiem podhalańskiego juhasa, a więc pasterza owiec[18]. Zgodnie z różnymi źródłami historycznymi, w regionie żywieckim zbójnictwo stanowiło swego czasu poważny problem, a napady na wsie były zjawiskiem powszechnym. Najprawdopodobniej w opisywanym obrzędzie widoczny jest także splot różnych zwyczajów, charakterystycznych dla okresu bożonarodzeniowego i noworocznego oraz dla zapustów. W tych momentach roku barwne korowody przebierańców są widowiskiem dość popularnym, zaś charakter i
różnorodność występujących postaci ujawnia znaczne podobieństwo do innych tego typu zwyczajów[19]. Pierwotny sens i istota żywieckich dziadów w społecznej świadomości dawno uległy zatarciu. Jednak zwyczaj do dzisiaj cieszy się wielkim zainteresowaniem, dostarczając silnych emocji i atrakcyjnej rozrywki zarówno autochtonom, jak i turystom.
Zwyczaj dziadów żywieckich podlegał i podlega nadal stopniowej ewolucji. Z upływem czasu wymyślano coraz nowsze i bogatsze stroje. Jedno z najważniejszych znaczeń, jakie nadawano obrzędowi, to moc zapewnienia wszelkiej pomyślności i dostatku, symbolizowanych przez bogate wykonanie strojów, zachowanie poszczególnych postaci czy wygłaszane, specjalnie przygotowane życzenia. Inscenizowano śmierć i wskrzeszanie koni, aby symbolicznie pobudzić przyrodę do życia. Diabły były odzwierciedleniem zła, a śmierć oznaczała koniec jednego, ale początek kolejnego życia. Można stąd wnioskować, że w przeszłości obrzęd żywieckich dziadów miał bardzo istotne znaczenie kultowe i pełnił specyficzne funkcje katarktyczne.
Obecnie jest to impreza o wyrazie przede wszystkim ludycznym i rozrywkowym, co odzwierciedla się między innymi w coraz bogatszej inscenizacji czy wykonaniu poszczególnych strojów i dekoracji. Zwyczaj w żywieckich wsiach powoli zamiera, zaś w samym Żywcu przyjmuje postać zorganizowanej imprezy miejskiej. Choć zachowano dawną strukturę obrzędu, żywieckie dziady zyskują dziś zgoła inne, niż kiedyś znaczenie. Nadal jednak pozostają bardzo charakterystycznym, barwnym i oryginalnym elementem regionalnej tradycji.
Z tego punktu widzenia uzasadnionym jest wniosek, że dziady żywieckie są tradycją silnie wzmacniającą poczucie regionalnej tożsamości mieszkańców Żywiecczyzny. Są bowiem oryginalnym, właściwym dla tego regionu zwyczajem, praktykowanym na przestrzeni długiego czasu i przekazywanym z pokolenia na pokolenie pomiędzy wieloma generacjami.
W zbiorowości autochtonów są z pewnością istotnym czynnikiem poczucia społecznej wspólnoty, nosząc cechy obyczaju dość hermetycznego, bliskiego tylko osobom w pewnym sensie wtajemniczonym i tylko dla nich zrozumiałego. Artystyczna oryginalność oraz estetyczna wyrazistość widowiska podkreślają jego niepowtarzalny charakter, zaś poszczególne postacie, ich stroje i rekwizyty są elementami ściśle określonymi przez długowieczną tradycję. Wszystkie te zależności powodują, że dziady żywieckie są niepowtarzalnym, jedynym w swoim rodzaju obrzędem tradycyjnym, występującym tylko na Żywiecczyźnie i wpływającym na poczucie tożsamości zbiorowej jej rdzennych mieszkańców.
Podsumowanie i wnioski
Biorąc pod uwagę zgromadzony w artykule materiał teoretyczny i badawczy można z przeprowadzonych analiz wyciągnąć kilka generalnych wniosków. Tradycja jest bardzo istotnym elementem obyczajowości i wpływa na społeczne więzi, jakie powstają pomiędzy poszczególnymi jednostkami, tworzącymi regionalną wspólnotę, co silnie manifestowane jest na Żywiecczyźnie. Funkcjonalną cechą szczególną tradycji jest przede wszystkim jej trwałość na przestrzeni czasu. Czynnik ten umożliwia budowanie więzi międzyludzkich zarówno w relacji wzdłużnej, pomiędzy pokoleniami, jak i poprzecznej - w ramach jednej generacji.
Tradycja jest obiektem badań etnograficznych, dostarczających ważnych danych na temat sposobu funkcjonowania wybranych grup społecznych.
Niezwykle istotnym czynnikiem trwania i rozwoju ludzkich wspólnot jest także poczucie zbiorowej tożsamości. Jeśli wspólnota żyje i działa na określonym terenie, tożsamość ta przyjmuje postać regionalną, a więc związaną z konkretnym regionem, który stanowi geograficzny kontekst funkcjonowania ludzkiej zbiorowości. Wykazano, że tradycja jest bardzo ważnym elementem, budującym tożsamość regionalną. Kultywowane przez ludność danego regionu obrzędy stanowią z kolei istotny składnik tradycji. Żywieckie dziady są interesującym, oryginalnym przykładem tradycyjnego obrzędu, charakterystycznego dla Żywiecczyzny. Jako unikatowy, osobliwy i barwny zwyczaj z pewnością przyczyniają się do budowania i wzmacniania poczucia zbiorowej tożsamości mieszkańców regionu, stanowiąc tym samym jej wyrazisty symbol.
Abstract Ewa Sychowska
Jukace Run Around Żywiec.
Dziady Żywieckie Tradition as a Symbol of Regional Identity.
The article deals with the issue of regional identity, analyzed through the prism of tradition and morality, using the example of a selected folk rite. The phenomenon of tradition was described, indicating its social and cultural meaning. Definitional considerations were made, recalling the definitions appearing in the literature, indirectly also indicating the value that tradition has for the existence and development of human communities over time. The problem of identity was raised as a subject from the borderline of philosophy and social sciences, with particular emphasis on the identity in a collective perspective. The importance of identity in the process of shaping the self-consciousness of individuals and groups was demonstrated, as well as the importance of the sense of identity for their duration in history. Some attention was given to the concept of the region, describing its various definitions and specificity, and then discussed the phenomenon of regional identity, synthesizing previously collected information. By building a contextual background for a selected folk ritual, Dziady Żywieckie, the author presented the Żywiec region, describing its geographical, social and cultural specificity. Much attention was devoted to the regional tradition of the Żywiec region, showing the historical, social and economic factors that shaped it, and exchanging and describing the most characteristic elements of its cultural heritage. In the main part of the article, the Dziady Żywieckie ritual is described in detail, describing its rules and course, appearing figures and costumes. The author also attempted to determine the origins of the Dziady custom, recalling regional versions of the interpretation of the rite.
The expression and meaning of the event were analyzed, considering its functions from the point of view of the regional tradition of Żywiec.
The main thesis of the article assumes that Dziady Żywieckie is a distinctive symbol of the regional identity of Zywiec highlanders. On the basis of information obtained from the literature on the subject and regional internet sources and based on the author's own observations and thoughts, the thesis was confirmed.
Keywords: identity, tradition, region, rits, Żywiec region, Dziady Żywieckie
[1] H. Pelclowa, Tradycja w ustnych przekazach ludowych, Prace Językoznawcze 17/2, 2015, s. 75-76.
[2] A. Dąbrowska, Tradycja rodzinna jako dziedzictwo kultury narodowej [w:] J. Nikitorowicz, J. Halicki, J.
Muszyńska (red.) Międzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego. Społeczno-kulturowe wymiary przekazu, Trans Humana, Białystok 2003, s. 97.
[3] F. Ziemski, Wybrane problemy tradycji i wychowania w polskich dziejach (X-XVIIIw.), Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 16.
[4] T. Seweryn, Tradycje i zwyczaje krakowskie, Wyd. Artystyczno-Graficzne, Kraków 1961, s. 9.
[5] K. Dobrowolski, Studia nad życiem społecznym i kulturą, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 35
[6] A. Kunce, Jak smakuje tożsamość?, Teksty z ulicy nr 8, Zeszyt kulturoznawczy, Katowice 2004, s. 9.
[7] P. Karpiński, Paul Ricoeur: w poszukiwaniu tożsamości człowieka, Fides et Ratio 4(16)/2013, s. 36.
[8] A. Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Poznań 1996, s. 35.
[9] M. Kulesza, Rozważania na temat regionu geograficzno-historycznego, Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, tom 3, 2014, s. 27-28.
[10] R. Bieniada, Regionalizm i regionalizacja w definicji. Wybrane problemy teoretyczne, Kwartalnik Naukowy OAP UW "e-Politikon", 2013, 6, s. 281.
[11] A. Kunce, Lokalne rzeczy to światowe rzeczy. Cz. I. Rzecz, Anthroposos, Czasopismo naukowe przy Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego, nr 20-21/2013, s. 48.
[12] G. Wnętrzak, Żywiecczyzna, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. III,
2016, http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/%C5%BBywiecczyzna, dostęp: 29.07.2018r.
[13] B. Rosiek, Cechy charakterystyczne Żywiecczyzny [w:] Nowe ścieżki edukacji regionalnej na Żywiecczyźnie. Poradnik dla edukatorek/edukatorów, Fundacja Braci
Golec,http://fundacjabracigolec.pl/multimedia/publikacje, dostęp: 24.07.2018r.
[14]http://karpackiezboje.pl/oferta/oferta_swiateczna/oferta_jukacow_dziadow_zywieckich_karpackie_zboje.pd f, dostęp: 24.07.2018r.
[15] B. Bazielich, S. Deptuszewski, "Szlachcice" i "Dziady" - zwyczajowe widowiska, Polska Sztuka Ludowa 1959, nr 1/2, s. 26.
[16] Ibidem, s. 28.
[17] Ibidem, s. 30-31.
[18] J. Karłowicz (red.) Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1902, za: B. Bazielich, S.
Deptuszewski, "Szlachcice" i "Dziady"... s. 27.
[19] B. Bazielich, S. Deptuszewski, "Szlachcice" i "Dziady"... s. 27-28.
