Cukrzyca 2 typu — terapia wspomagająca. Wybrane suplementy oraz rola probiotyków i aktywności fizycznej

(1)

dr n. farm. Joanna Suliburska, Katedra Higieny Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 31, 60–624 Poznań, e-mail: jsulibur@up.poznan.pl

Marta Matuszak, Joanna Suliburska

Katedra Higieny Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Cukrzyca 2 typu — terapia wspomagająca.

Wybrane suplementy oraz rola probiotyków i aktywności fizycznej

Diabetes mellitus type 2 — supportive therapy. Selected supplements and the role of probiotics and physical activity

StreSzczenie

Wzrastająca od kilkunastu lat zachorowalność na cukrzycę 2 typu wiąże się ze wzrostem zainteresowania alternatywnymi i wspomagającymi metodami jej leczenia. Suplementy diety to jedna z najczęściej stosowanych metod terapii wspomagającej. Praca zawiera przegląd badań nad działaniem suplementów diety w cukrzycy (chrom, kwas alfa liponowy, gorzki melon, cynamon, kozieradka, żel aloesowy, mniszek lekarski, witamia E) oraz roli probiotyków i aktywności fizycznej w jej terapii. Uzyskane wyniki nie są jednoznaczne. (Forum Zaburzeń Metabolicznych 2013 tom 4, nr 2, 64–69)

Słowa kluczowe: cukrzyca, suplementy diety

AbStrAct

Increasing incidence of type 2 diabetes is associated with the interest in alternative and supportive therapy for diabetes. Dietary supplements are one of the most common forms of complementary and alternative medicine. This paper reviews the available research that has examined the effect of dietary supplements in diabetes (chromium, alpha lipoic acid, bitter melon, cinnamon, fenugreek, aloe vera gel, dandelion, vitamin E) and the role of probiotics and physical activity in the treatment. Analyzed on the basis of the literature concludes there is enough research on the effects of dietary supplements in this disease entity. The results are not conclusive. (Forum Zaburzen Metabolicznych 2013, vol. 4, nr 2, 64–69)

Key words: diabetes, dietary supplements

WStęp

Od kilkunastu lat obserwuje się systema- tyczny wzrost zachorowalności na cukrzycę, w szczególności zjawisko to dotyczy cukrzycy insulinoniezależnej (typ 2) [1]. Wraz z zjawiskiem „epidemii” cukrzycy można

zauważyć zwiększenie się zainteresowania poszukiwaniem alternatywnych metod wspomagania jej leczenia. Jedną z najczęś- ciej stosowanych przez pacjentów metodą leczenia wspomagającego jest suplementa- cja diety. Istotne, aby pacjenci znali właści-

(2)

vv Zgodnie z zaleceniami

PTD z 2011 roku,

suple mentacja mikroelementami i witaminami nie jest zalecana u chorych na cukrzycę, u których nie stwierdzono niedoborów żywie niowych cc

wości stosowanych suplementów, a przede

wszystkim mechanizm ich działania oraz możliwe działania niepożądane. Najczęś- ciej stosowane suplementy w cukrzycy to:

preparaty witaminowe, mineralne (głównie chrom), witaminowo-mineralne oraz inne takie jak: kwas alfa liponowy (ALA, alpha- -linolenic acid), gorzki melon, cynamon, kozieradka, aloes, mniszek lekarski [2].

Wyniki badań dotyczących wpływu suple- mentów ziołowych, witaminowych i mine- ralnych na kontrolę glikemii (przeprowa- dzonych łącznie na 4565 osobach z upośle- dzoną tolerancją glukozy lub cukrzycą) nie potwierdzają jednoznacznej ich skuteczno- ści, jednocześnie wskazują na względne bez- pieczeństwo ich stosowania [3].

Badania ankietowe dotyczące stosowania medycyny wspomagającej przeprowadzone na 3978 Amerykanach cierpiących na cukrzycę wskazały na jej stosowanie przez 30,9% badanych, przy czym stosowane wspomagające metody terapii miały służyć kontroli cukrzycy u jedynie 3,4% pacjentów z cukrzycą 2 typu i 7,1% pacjentów cier- piących na cukrzycę I typu. Z tego rodzaju terapii korzystały przede wszystkim osoby z ciężkim przebiegiem choroby. W 35,19%

przypadków terapia ta była oparta na stosowaniu diety, a w 33,74% przypadków na stosowaniu suplementów diety [4].

Zgodnie z definicją 1994 roku sformuło- waną w The Dietary Supplement Health and Education Act suplement diety to stosowa- ny doustnie preparat, służący uzupełnieniu tradycyjnej diety (w składzie występują naj- częściej: składniki mineralne, aminokwasy, witaminy, enzymy, zioła) [2].

Chrom

Szczególne zainteresowanie badaczy dotyczy stosowania preparatów chromu. Jednak wyniki badań dotyczących jego skuteczności są sprzeczne. Masharini i wsp. przeprowadzili randomizowane badanie z udziałem 31 pacjentów bez otyłości, z normoglike-

mią w celu sprawdzenia hipotezy dotyczącej wpływu suplementacji chromu na zwiększe- nie wrażliwości na insulinę. Pacjenci z grupy badanej otrzymywali dwa razy dziennie 500 µg pikolinianu chromu, natomiast pacjenci zakwalifikowani do grupy kontrolnej

— placebo. Wynik badania wykazał brak poprawy wrażliwości insulinowej w grupie badanej, a w przypadku osób z wysokim stężeniem chromu w surowicy zanotowano zmniejszenie insulinowrażliwości. Należy wziąć pod uwagę, że badanie było przeprowadzone wśród osób bez zaburzeń gospodarki glukozy oraz otyłości, jednak jego wynik wskazuje na konieczność ostrożności w ocenie skuteczności chromu i w zalece- niach dotyczących jego stosowania u osób z zaburzoną gospodarką węglowodanową [5].

Althuis i wsp. przeprowadzili metaanalizę 20 randomizowanych badań dotyczących znaczenia tego pierwiastka w kontroli glikemii.

U osób zdrowych nie wykazano wpływu chromu na parametry takie jak stężenie glukozy i insuliny. Wyniki metaanalizy w przypadku osób chorych były niejedno- rodne. Jedynie wynik badania przeprowadzonego w Chinach z udziałem 155 diabety- ków wskazywał na wpływ chromu na badane parametry [6]. W tabeli 1 przedstawiono produkty stanowiące tradycyjne elementy diety i będące naturalnym źródłem chromu.

Pojawiają się również badania, których

Produkty stanowiące tradycyjne elementy diety i będące naturalnym źródłem chromu Wybrane źródła chromu w pożywieniu µg/100 g [7]

Gruszki 27

Mąka razowa 21

Pomidory 20

Grzyby 17

Brokuły 16

Orzechy laskowe 12

Żółtko jaja 6

Wołowina 3

Tabela 1

(3)

wyniki sugerują występowanie zależności między suplementacją pikolinianu chromu a lepszą kontrolą glikemii. Potwierdzają one konieczność dalszych badań nad rolą tego pierwiastka jako perspektywy wspomagania leczenia zaburzeń gospodarki wę- glowodanowej [8, 9].

Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzy- stwa Diabetologicznego z 2011 roku, suple- mentacja mikroelementami i witaminami nie jest zalecana u chorych na cukrzycę, u których nie stwierdzono niedoborów ży- wieniowych [10].

KWaS alfa liponoWy

Kolejnym suplementem, często stosowa- nym przez pacjentów z cukrzycą jest ALA.

Sugeruje się, iż wpływa on zarówno na ob- niżenie stężenia glukozy we krwi, jak i na ograniczenie objawów neuropatii cukrzy- cowej u pacjentów [2]. Korzyści wynikają- ce z zastosowania ALA są związane przede wszystkim z:

• właściwościami przeciwutleniającymi — istotnymi ze względu na towarzyszący cukrzycy stres oksydacyjny,

• zdolnością regeneracji innych przeciw- utleniaczy [11],

• wymiataniem wolnych rodników,

• nasilaniem wychwytywania i użycia glukozy [12].

Metaanaliza randomizowanych badań dotyczących zastosowania ALA we wspomaganiu leczenia neuropatii obwodowej doprowadziła do wniosku, iż kwas ten wpły- wa na zmniejszenie bólu neuropatycznego (istotne klinicznie) będącego objawem tego powikłania cukrzycy. Jako dawkę terapeu- tyczną wskazano 600 mg ALA podawanego dożylnie przez trzy tygodnie [13].

GorzKi melon

Wydaje się, że nie ma wystarczających badań dotyczących skuteczności stosowania przez osoby chore na cukrzycę tego tropikalnego owocu. Ponadto niektóre

doniesienia wskazują na ryzyko objawów niepożądanych związanych z jego działa- niem (m.in. bóle głowy, niedokrwistość, zaburzenia ze strony układu pokarmowego). Przypisywane działanie korzystne gorzkiego melona (Momordica charantia) w przypadku cukrzycy wiąże się z obniża- niem stężenia glukozy we krwi poprzez in- tensyfikację jej wychwytu oraz symulację syntezy glikogenu [2]. Ze względu na brak wystarczających dowodów wskazujących na skuteczność Momordica charantia w le- czeniu cukrzycy istnieje konieczność dalszych badań nad mechanizmami działania tego owocu [14].

Cynamon

Stosowanie cynamonu w celach leczniczych posiada długą historię. Pojawiają się badania, których wyniki wskazują jego wpływ na obniżenie stężenia glukozy we krwi, jedno- cześnie wykazują brak wpływu na stężenie hemoglobiny glikolowanej [2].

Przegląd literatury wskazuje na brak du- żych randomizowanych badań potwier- dzających skuteczność cynamonu w przypadku terapii cukrzycy 2 typu. Za suplementem tym przemawia jego dostępność, niezbyt wysoka cena i bezpieczeństwo.

Uzyskiwane wyniki badań dotyczących jego działania uzależnione są od gatun- ku zastosowanego cynamonu. Substancje czynne, których źródłem jest cynamon, zwiększają wrażliwość tkanek na insuli- nę oraz pełnią rolę mimetyku insuliny.

Powyższe mechanizmy działania zostały wykazane na podstawie badań z udziałem zwierząt. Wyniki badań klinicznych są jednak niespójne [15].

Wniosek autorów metaanalizy 16 zwierzę- cych modeli badań dotyczących skuteczności Cinnamomum zeylanicum we wspomaganiu leczenia cukrzycy również sprowadza się do stwierdzenia konieczności przeprowadzenia randomizowanych badań klinicznych, któ- re pozwolą na rzetelną ocenę omawianego

(4)

suplementu. W badaniach na zwierzętach wykazano korzystne działanie Cinnamo- mum zeylanicum zarówno na gospodarkę węglowodanową, jak i lipidową oraz na ha- mowanie powikłań cukrzycy [16].

KozieraDKa poSpolita

Kozieradka może być stosowana w postaci her- baty lub jako kapsułki w dawce 5–100 g/dzień [2]. Nasiona Trigonella foenum graecum wykorzystywane są również jako przypra- wa. Badania przeprowadzone na szczurach z indukowaną cukrzycą typu 1 wskazują na działanie przeciwcukrzycowe aminokwasu otrzymywanego z kozieradki. Wyizolowany z kozieradki aminokwas stosowany przez miesiąc w dawce 50 mg/kg/dzień spowo- dował zmniejszenie stężenia glukozy we krwi oraz normalizację stężeń lipidów i kwasu moczowego. Ponadto wykazano, iż działanie tego aminokwasu jest niezależne od insuliny. Autorzy powyższego badania rekomendują zastosowanie kozieradki we wspomaganiu terapii zarówno cukrzycy typu 1, jak i 2 [17].

Żel aloeSoWy

Wpływ na obniżenie stężenia glukozy we krwi i zwiększenie wrażliwości tkanek na insulinę żelu aloesowego wykazali Kim i wsp. podczas badania przeprowadzonego na myszach z wywołaną cukrzycą 2 typu [18].

Również badania z udziałem ludzi, jak te przeprowadzone wśród osób w stanie przedcukrzycowym, przeprowadzone przez Devaraj i wsp. wskazują na działanie wspo- magające aloesu w terapii zaburzeń węglo- wodanowych [19].

mniSzeK leKarSKi

Mniszek lekarski (Taraxacum officina- le) posiada bogatą historię zastosowania w celach leczniczych. Znajduje on swoje zastosowanie między innymi:

• w przypadku dolegliwości ze strony układu pokarmowego jak zaparcia,

wzdęcia, kamica żółciowa, zaburzenia łaknienia i niestrawności,

• jako środek moczopędny,

• we wspomaganiu leczenia infekcji wi- rusowych.

Pojawiają się również doniesienia dotyczą- ce jego korzystnego działania w przypadku cukrzycy, przede wszystkim w zakresie pro- filaktyki i powikłań. Ponadto notuje się jego korzystny wpływ na metabolizm lipidów, który może mieć związek z jego właściwoś- ciami hipoglikemicznymi [20].

Witamina e

Podobnie jak w przypadku istotnej części wyżej omawianych suplementów, wyniki badań dotyczących wpływu witaminy E na wspomaganie leczenia cukrzycy nie są jednoznaczne. Przypuszczalnym mechani- zmem, za pomocą którego ta rozpuszczal- na w tłuszczach witamina ma wpływać na procesy fizjologiczne, jest silne działanie przeciwutleniające [3]. Jak sugerują wyniki badań klinicznych witamina E może przy- czyniać się do opóźniania rozwoju powikłań związanych z cukrzycą [21]. Wpływ witaminy E na stężenie glukozy we krwi nie został jednoznacznie potwierdzony [3].

rola probiotyKóW W preWenCji i leCzeniu Chorób metaboliCznyCh

Probiotyki cieszą się w ostatnich latach szczególnym zainteresowaniem wśród badaczy. Badania dotyczą przede wszystkim związanych z ich stosowaniem perspektyw w zapobieganiu i kontrolowaniu chorób cy- wilizacyjnych. Stwierdza się jednak brak wy- starczającej liczby prób klinicznych potwier- dzających ich znaczenie w terapii cukrzycy.

Pojawiają się badania kliniczne potwier- dzające pozytywny wpływ probiotyków we wspomaganiu jej terapii, jednak wyniki po- szczególnych badań są sprzeczne i wymagają dalszych weryfikacji [22]. Aktualnie uważa się, że probiotyki mogą być wykorzystane w celu prewencji chorób metabolicznych [23].

(5)

aKtyWność fizyCzna

Wysiłek fizyczny stanowi integralny element kompleksowej terapii cukrzycy. Zgodnie ze Stanowiskiem Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego aktywność fizyczna powinna być podejmowana przez pacjen- tów regularnie, przynajmniej co 2–3 dni.

Jej intensywność powinna być określana dla każdego pacjenta indywidualnie przez lekarza [10]. Przez 3 lata prowadzono badania, dotyczące wpływu zmiany stylu życia u osób z upośledzoną tolerancją glukozy na stan ich zdrowia. Ich wyniki wykazały sku- teczność tego typu interwencji w zapobieganiu wystąpienia cukrzycy. Zmiana stylu życia pacjentów polegała na wprowadzeniu diety i aktywności fizycznej. Badani z grupy interwencyjnej otrzymywali indywidualne poradnictwo dietetyczne oraz program treningów. Interwencja wpłynęła na prze- strzeni 3 lat zarówno na zmniejszenie masy ciała, jak również poprawę glikemii i profilu lipidowego pacjentów [24]. Wykazuje się wpływ aktywności fizycznej na zmniej- szanie glikemii, zwiększanie wrażliwości tkankowej na insulinę, poprawę profilu lipidowego, zmniejszenie tkanki tłuszczowej i obniżenie ciśnienia tętniczego. Podejmo- wanie regularnej i umiarkowanej aktyw- ności fizycznej (jazda na rowerze, szybki marsz) u chorych cierpiących na cukrzycę 2 typu może zmniejszyć śmiertelność o oko- ło 45–70% [25].

Przegląd literaturowy z 2012 roku sporzą- dzony przez Posadzkiego, Lee i Ernsta do- tyczący stosowania medycyny wspomagają- cej i alternatywnej u chorych cierpiących na cukrzycę doprowadził autorów do wniosku o braku przekonujących wyników badań, które mogłyby stanowić dowód skuteczno- ści tego typu terapii w przypadku cukrzycy [26]. Istotne jest, aby lekarze, farmaceuci i dietetycy informowali pacjentów o właści- wościach suplementów oraz o ich skutecz- ności i bezpieczeństwie stosowania [2].

piśmienniCtWo

1. Sieradzki J., Grzeszczak W., Kasperska-Czyżyk T., Szczepański M. Badanie DINAMIC 2: cele, założe- nia i metodyka (I) Diabetologia Praktyczna 2003; 4:

97–102.

2. Campbell A.P. Diabetes and Dietary Supplements CLINICAL DIABETES 2010; 28: 35–39.

3. Yeh G.Y., Eisenberg D.M., Kaptchuk T.J., Phillips R.S.

Systematic review of herbs and dietary supplements for glycemic control in diabetes. Diabetes Care 2003;

26: 1277–1294.

4. Nahin R.L. , Byrd-Clark D., Stussman B.J. , Kalyana- raman N. Disease severity is associated with the use of complementary medicine to treat or manage type- 2 diabetes: data from the 2002 and 2007 National Health Interview Survey BMC Complement. Altern.

Med. 2012; 12: 193.

5. Masharani U. , Gjerde Ch. , McCoy S. i wsp. Chromium supplementation in non-obese non-diabetic subjects is associated with a decline in insulin sensitivity. BMC Endocr Disord. 2012; 12: 31.

6. Althuis M.D., Jordan N.E., Ludington E.A., Wittes J.T.

Glucose and insulin responses to dietary chromium supplements: a meta-analysis1^,2^,3. Am. J. Clin.

Nutr. July 2002; 76: 148–155.

7. The European Food Information Council (EUFIC), Chromium in the diet, FOOD TODAY 12/2008 [dostęp 29.04.2013] http://www.eufic.org/article/en/diet-related-diseases/deficiencies/artid/Chromium-in-the-diet/.

8. Payami P., Saffarian S., Hasanzadeh A. Effects of chromium supplementation on glycemic control in patients with type 2 diabetes. Iranian Journal of En- docrinology and Metabolism 2012; 14 (3): 215–221.

9. Sundaram B., Aggarwal A., Sandhir R. Chromi- um picolinate attenuates hyperglycemia-induced oxidative stress in streptozotocin-induced diabetic rats. Journal of Trace Elements in Medicine and Biol- ogy 2013; 27 (2): 117-121.

10. Czech A., Cypryk K., Czupryniak L. i wsp. Zalece- nia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2011. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Diabetologia Praktyczna 2011;

11 (supl. A): A1-A48.

11. Golbidi S. , Badran M., Laher I. Diabetes and alpha lipoic acid. Front Pharmacol. 2011; 2: 69.

12. Poh Z.X., Goh K.P. A current update on the use of alpha lipoic acid in the management of type 2 diabetes mellitus. Endocr. Metab. Immune Disord. Drug Tar- gets 2009; 9: 392–398.

13. Mijnhout G.S., Kollen B.J., Alkhalaf A.,Kleefstra N., BiloH..G. Alpha lipoic acid for symptomatic periph- eral neuropathy in patients with diabetes: a meta- analysis of randomized controlled trials. Int. J. Endo- crinol. 2012; doi:10.1155/2012/456279.

14. Ooi C.P., Yassin Z., Hamid T.A. Momordica charantia for type 2 diabetes mellitus. Cochrane Database Syst. Rev. 2010; 17 (2): CD007845.

doi: 10.1002/14651858.CD007845.

15. Howard M.E., White N.D. Potential benefits of cinnamon in type 2 diabetes. American Journal of Lifestyle Medicine 2013; 7: 123–126.

vv Wysiłek fizyczny

stanowi integralny element kompleksowej terapii cukrzycy.

Zgodnie ze Stanowiskiem

PTD aktywność

fizyczna powinna

być podejmowana

przez pacjentów

regularnie, przynajmniej

co 2–3 dni cc

(6)

16. Ranasinghe P., Jayawardana R., Galappaththy P.

i wsp. Efficacy and safety of ‘true’ cinnamon (Cinnamomum zeylanicum) as a pharmaceutical agent in diabetes: a systematic review and meta- analysis. Diabetic Medicine 2012; 29: 1480–1492.

17. HaeriM.R., LimakiH.K., WhiteH.J.B., WhiteK.N. Non- insulin dependent anti-diabetic activity of (2S, 3R, 4S) 4-hydroxyisoleucine of fenugreek (Trigonella foenum graecum) in streptozotocin-induced type I diabetic rats. Phytomedicine 2012; 19: 571–574.

18. KimK., Kim H., KwonJ. i wsp. Hypoglycemic and hypolipidemic effects of processed Aloe veragel in a mouse model of non-insulin-dependent diabetes mellitus. Phytomedicine 2009; 16: 856–863.

19. Devaraj S., Yimam M. Brownell L.A., Jialal I., Singh S., Jia Q. Effects of aloe vera supplementation in subjects with prediabetes/metabolic syndrome. Metabol- ic Syndrome and Related Disorders 2013; 11: 35–40.

20. Goksu E., Eken C., Karadeniz O., Kucukyilmaz O. First report of hypoglycemia secondary to dandelion (Taraxacum officinale) ingestion. American Journal of Emergency Medicine 2010; 28: 111.e1–111.e2

21. JainA.B., Jain V.A., Vitamin E. Its beneficial role in diabetes mellitus (DM) and its complications. J. Clin.

Diagn. Res. 2012; 6: 1624–1628.

22. Panwar H., Rashmi H.M., Batish V.K., Grover, S.Probiotics as potential biotherapeutics in the management of type 2 diabetes - prospects and perspectives. Diabetes/Metabolism Research and Reviews 2013; 29: 103–112.

23. Aggarwal J., Swami G., Kumar M. Probiotics and their effects on metabolic diseases: an update. Journal of Clinical and Diagnostic Research 2013; 7: 173–177.

24. Lindström J., Louheranta A., Mannelin M. i wsp.

The Finnish Diabetes Prevention Study (DPS) Lifestyle intervention and 3-year results on diet and physical activity. Diabetes Care 2003; 26: 3230–3236.

25. Plotnikoff R.C. Physical activity in the management of diabetes: population-based perspectives and strate- gies. Canadian Journal of Diabetes 2006; 30: 52–62.

26. Posadzki P., Lee M.S., Ernst E. Complementary and alternative medicine for diabetes mellitus: an overview of systematic reviews. Focus on Alternative and Com- plementary Therapies 2012; 17: 142–148.