Rafał Skowron, Anna Wilińska,
Mariusz Zelek
problem przeludnienia w
jednostkach penitencjarnych w
obliczu wyroku TK z dnia 26 maja
2008 roku
Studia Prawnoustrojowe nr 10, 159-174
2009
R a fał S k o w ro n
ab so lw e n t W ydziału P ra w a U n iw e rsy te tu R zeszow skiego
A n n a W ilińska
s tu d e n tk a a d m in istra c ji U n iw e rs y te tu A d a m a M ickiew icza w P o zn an iu
M ariu sz Z elek
K a te d ra K ry m in a listy k i U n iw e rs y te tu A d a m a M ickiew icza w P o z n a n iu
P ro b lem p r z e lu d n ie n ia
w je d n o stk a c h p en iten cja rn y ch
w ob liczu w y ro k u TK z d n ia 26 m aja 2008 rok u
1. P r z e p e łn ie n ie w z a k ła d a c h k a rn y ch
i je g o k o n se k w e n c je
D efinicja p rz e p e łn ie n ia w ięzień o p ierać się m oże n a różn y ch k ry te ria c h - zarów no obiektyw nych, ja k i su b iek ty w n y ch (tj. sp o strz e ż e n ia i odczucia w ięźniów ). P ow szechnie sto so w an a d efin icja b ierz e za sw oją p o d staw ę pojem ność w ięzień - o p rz e p e łn ie n iu m ów i się, gdy liczba osadzon ych w n im osób, po m ijając p rz e s trz e ń z a ję tą p rzez p erso n el i śro d k i rzeczow e, p rz e k ra c z a liczbę m iejsc (lub łóżek) d la więźniów, o k re ś la n ą w sta ty sty c e w ięziennej jak o „zdolność obłożenia”1.
P rz e lu d n ie n ie n a le ż y do n a jtru d n ie jsz y c h problem ów p ra k ty k i w ykony w a n ia k a ry p o zb aw ien ia w olności n ie tylk o w Polsce, ale i w całej E uropie. N a 27 p a ń s tw U n ii E u ro p ejsk iej w 17 n o to w an y je s t w yższy poziom populacji w ięziennej niż n o m in a ln a pojem ność zak ład ó w k a rn y c h 2. R óżnica istn ie je je d n a k we w spółczy n n ik u prizo n izacji - liczba w ięźniów n a 100 000 m iesz
kańców w Polsce p rz e k ra c z a 200 osób (od 2001 r.), n a to m ia s t w k ra ja c h E u ro p y Z achodniej w ynosi o n a od k ilk u d ziesięciu do ok. 130 osób3.
1 B. Hołyst, Przepełnienie więzień. Aspekty kryminologiczne i penitencjarne, [w:] B. Hołyst, W. Ambroziak, P. Stępniak, Więziennictwo. Nowe wyzwania, Warszawa - Poznań - Kalisz 2001, s. 48.
2 Zob. [online] <www.rp.pl/artykul/89875,96366_Trzeba_ograniczyc_czas_przebywa- nia_wiezniow_w_ciasnych_celach.html>, dostęp: 17.11.2008.
3 J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Kraków 2004, s. 41; J. Warylewski,
Aktualna polityka karna wobec statystycznego obrazu przestępczości i badań opinii publicznej,
Zgodnie ze s p ra w o z d a n ia m i sta ty sty c z n y m i M S ZK-14 i M S ZK-25 z d n ia 30 w rz e śn ia 2008 r. pojem ność je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h (a resztó w śled czych oraz zak ład ó w k a rn y c h ) w ynosiła 79 096 m iejsc z a k w a te ro w a n ia , co daje za lu d n ie n ie n a poziom ie ok. 106%. W sk a ź n ik te n je d n a k nie u w zg lęd n ia osób przeb y w ający ch poza te re n e m je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h w zw iązku z sam ow olnym p rz e d łu ż e n ie m cz asu p rz e p u stk i, ucieczką, p o b ytem w z a k ła dzie leczniczym lu b w p om ieszczeniach Policji oraz w yd an y ch do innego p a ń s tw a w c h a ra k te r z e św ia d k a w toczącym się p o stę p o w a n iu k a rn y m . Z r a p o r tu H e lsiń sk iej F u n d a c ji P ra w C złow ieka w y n ik a, że liczb a t a je s t w p ra k ty c e dużo w yższa. Zgodnie z d an y m i F u n d acji, do p ow ierzchn i p rz y p a dającej n a sk az an eg o w licza się c a łą p ow ierzchn ię u ży tk o w ą w ięzien ia (tj. m .in. sale g im n asty czn e czy telew izyjne)6.
N a p o d staw ie rozm ów z d y re k to ra m i zak ład ó w k a rn y c h 7 u stalo n o , iż w sk a ź n ik procentow y z a lu d n ie n ia oscyluje śre d n io m iędzy 100% a 130% - w zależności od typów zakładów , j a k rów nież c h a r a k te r u poszczególnych cel (chodzi tu ta j głów nie o w zględy tech n ic zn e)8. W ięzień zazw yczaj n ie m a zapew nionej celi zgodnej z u staw o w y m i n o rm a m i (3 m 2 pow ierzchni). J a r o sław W arylew ski k o m en tu je to w sposób n a stę p u ją c y : „[...] obecnie n a je d n e go w ięź n ia p rz y p a d a m niej więcej ty le m 2 ile m a nieboszczyk w tru m n ie ”9. W arto dodać, że n a d zień 30 w rz e śn ia 2008 r. n a sam o w y k o n an ie k a ry oczekiw ało 46 185 orzeczeń sądow ych, k tó re dotyczyły 40 134 osób, z k tó ry ch 35 575 osobom u p ły n ą ł te rm in kary.
H. M achel w sk azu je, iż obecnie nie m a jeszcze u sta lo n e j koncepcji re so cjalizacyjnej, k tó ra p o zw alałab y n a u zy sk iw a n ie sk u tecz n y ch z m ia n w zacho w a n iu każdego człow ieka w ym agającego p e n ite n c ja rn e j psy cho reakcji. P o tr a fim y n a to m ia s t w ym ienić czy n n ik i m ające n a to wpływ, a n a le ż ą do nich m .in. w a ru n k i w ię z ie n n e 10. Z ap ew n ien ie m in im a ln y c h s ta n d a rd ó w bytow ych
4 MS ZK-1: Miesięczne sprawozdanie o tymczasowo aresztowanych, skazanych i ukara nych - ewidencja osadzonych, [online] <www.sw.gov.pl/images/1237202865.pdf>, dostęp: 17.11.2008.
5 MS ZK-2: Miesięczne sprawozdanie o zatrudnieniu tymczasowo aresztowanych, skaza nych i ukaranych, [online] <www.sw.gov.pl/images/1224159213.pdf>, dostęp: 17.11.2008.
6 Projekt czwartego raportu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z dnia 3 listopada 2006 r., dotyczący implementowania przez Polskę reguł Europejskiej Konwencji o zapobiega niu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z dnia 26 listo pada 1987 r.
7 Opracowano na podstawie rozmów przeprowadzonych 10 listopada 2008 r. z dyrektora mi zakładów karnych - Krzysztofem Kościelskim (ZK Koziegłowy) i Andrzejem Samkiem (ZK Wierzchowo Pomorskie).
8 Wskaźnik ten bywa czasem zdecydowanie wyższy, o czym świadczy m.in. fakt, że zalud nienie w Areszcie Śledczym w Bielsku-Białej w latach ubiegłych wynosiło 225%. Na dzień 27 maja 2008 r. największe przeludnienie występowało w ZK Łowicz - 135,8% (por. J. Kroner,
Niehumanitarne przeludnienie w celach, „Rzeczpospolita” z 27 maja 2008). 9 J. Warylewski, op. cit., s. 11.
zdaje się być je d n y m z podstaw ow ych z a d a ń p a ń s tw a w z a k re sie sto so w an ia p ra w a k arn eg o w ykonaw czego. P rz e lu d n ie n ie zak ład ó w m oże p ro w ad zić do n a r u s z e n ia s ta n d a rd ó w p o stę p o w a n ia z o sobam i pozbaw ionym i w olności, a n a w e t n a ru s z e n ia z a k a z u t o r tu r i in n y ch p o staci nielu d zk ieg o czy p o n iż a ją cego tra k to w a n ia 11.
D y re k to rzy zak ład ó w k a rn y c h w sk azy w ali niekiedy, że p ro b lem p rz e lu d n ie n ia w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h je s t m ało istotny, szczególnie w w y p a d k u zak ład ó w o tw a rty c h i p ó ło tw arty ch , w k tó ry c h w ięzień sp ęd za w celi n ie w ie lk ą część d n ia, w zw ią zk u z czym k w e stia t a n ie m a w idocznych k o n se kw encji w życiu codziennym . P rze d sta w iciele d o k try n y s tw ie rd z a ją n a to m ia st, że p rz e lu d n ie n ie zaw sze je s t n ie k o rz y stn e i n eg a ty w n ie w pływ a z a rów no n a więźniów, ja k i n a p e rs o n e l12 . W u ch w ale S e n a tu z d n ia 3 czerw ca 200 4 czytam y: „ D ra m a ty c z n a j e s t s y tu a c ja w z a k ła d a c h k a rn y c h , gdzie ogrom ne p rz e lu d n ie n ie u n iem ożliw ia d ziała ln o ść resocjalizacy jn ą, k ie ru ją c cały w ysiłek służby w ięziennej n a za p ew n ien ie spokoju i b ezp ieczeń stw a osadzonych i p e rso n e lu ”13.
W śród n e g a ty w n y ch sk u tk ó w p rz e lu d n ie n ia w z a k ła d a c h k a rn y c h w y m ien ia się:
1. D odatkow e dolegliw ości d la osób osadzonych (ta k ie ja k : tru d n o ści w u trz y m a n iu h ig ien y osobistej, p rz y m u s re alizac ji p o trze b fizjologicznych p rz y w spóło sadzonych, sp a n ie n a m a te r a c a c h ro z k ła d a n y c h n a podłodze i inne).
2. W zajem n ą dem oralizację i zw ięk szenie konfliktow ości w śród w ięź niów.
3. W zrost ag resji więźniów.
4. Z m niejszenie poczucia b ez p ie cze ń stw a u n ie k tó ry c h b ard ziej w ra ż li w ych więźniów.
5. Z naczne pogorszenie w a ru n k ó w s a n ita rn y c h . 6. P ogorszenie jak o ści obsługi m edycznej. 7. E sk alac ję p o d k u ltu ry w ięziennej.
8. N iszczenie s p rz ę tu (w w y n ik u zużycia oraz ak tó w w an d alizm u ). 9. U tru d n io n e w ykon yw anie z a d a ń służbow ych p rzez k a d rę (sk o n cen tro w a n ie w y siłk u n a u trz y m a n iu w łaściw ej atm o sfery i z a p o b ie g an iu sy tu acji grożącym b ezp ieczeń stw u , ob n iżen ie efek tyw no ści o d d ziały w ań w ychow aw czych i korekcyjnych).
10. W yczerpanie psychiczne i fizyczne fun kcjo nariuszy służby w ięziennej. 11. O sad z en ia n iep alą cy ch w ięźniów ra z e m z osobam i p alący m i tytoń.
11 B. Gronowska, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 lipca 2002 r. w sprawie Kalashnikov przeciwko Rosji, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 9, s. 157.
12 H. Machel, op. cit., s. 45-70; J. Warylewski, op. cit., s. 11.
12. U m ieszczenie sk az an eg o w z a k ła d zie k a rn y m zn aczn ie oddalonym od m iejsca z a m ie s z k a n ia (łączy się to często z u n iem o żliw ien iem sp o tk a ń z osobam i bliskim i).
13. Z w iększoną liczbę sam o b ó jstw 14.
P re z e s K rajow ego S to w a rz y sz e n ia R esocjalizacji R o m an F ons zw rócił uw agę, że p a ra d o k s a ln ie m ożem y rów nież d o strze c p ozytyw ne a s p e k ty p rz e lu d n ie n ia je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h 15. Z ra cji p rz e p e łn ie n ia cel w ięźniow ie stosun kow o c h ę tn ie a n g a ż u ją się w różn o ro d n e d z ia ła n ia - daje to im bo w iem m ożliw ość opuszczenia celi, a to m oże stan o w ić pole do p o p isu dla wychowawców. S am R o m an F ons stw ie rd z ił je d n o c z e śn ie , że to je d n a k dość k o n tro w e rs y jn a te z a , b io rą c pod u w a g ę o p isan e pow yżej n e g a ty w n e k o n s e kw encje p rz e p e łn ie n ia za k ła d ó w k a rn y c h (w ty m w z ro st a g re s ji i w z a je m n a d e m o ra liz a c ja , k tó re s ą je d n y m z czy n n ik ó w u n iem o żliw iając y ch re so c ja li zację).
2. Z m ian y w p o ls k ic h je d n o s tk a c h p e n ite n c ja r n y c h
B. H ołyst w y ró żn ia szereg przyczyn w z ro stu popu lacji w ięzien nej, w y n i k ając y ch z prow adzonej p o lity k i k a rn e j w p o w ią z a n iu ze sta ły m w zro stem przestępczości, ta k ic h ja k m .in. zn iesie n ie k a ry śm ierci czy n ad u ż y w an ie k a ry p o zb a w ien ia w olności16. Szczegółow e om ów ienie w sk a z a n e g o z a g a d n ie n ia z n a czn ie w y k ra c z a poza z a k re s n in iejszeg o o p raco w an ia, n iem n iej je d n a k w a rto zauw ażyć, że od ro k u 1926 do l a t o sie m d z ie sią ty c h XX w. liczb a o sad zo n y ch w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h u le g a ła du ży m w a h a n io m (od 24 ty s. do 123 ty s .)17. N a p rz eło m ie la t o sie m d z ie sią ty c h i d ziew ięć d z ie sią ty c h , m .in. ze w z g lęd u n a a m n e s tie , liczb a w ięźnió w zn a czn ie się zm n iejszy ła, by w k ró tk im czasie pono w n ie szybko w zro sn ąć, co spow odo w ało p o g o rsz en ie sy tu a c ji p o lsk ich z a k ła d ó w k a rn y c h . W ro k u 2000 p rz e p e łn ie n ie za k ła d ó w k a rn y c h u ro sło do po w ażn ego p ro b le m u społecznego i ek o n o m iczn eg o 18.
J a ro s ła w W arylew ski k o m en tu je is tn ie ją c ą sy tu ację w sposób n a s tę p u ją cy: „o ro z m ia ra c h populacji osadzonych n ie d ecyd ują p rz e sła n k i n a tu r y o biek tyw nej, lecz głów nie osoba i osobowość m in is tr a ”, w sk azu jąc, że w y raźn a, m aso w a p rizo n iz acja n a s tą p iła w ro k u 2000 (m in is tre m sp raw iedliw ości zo s ta ł w ów czas L ech K aczyński) oraz za k ad e n cji Z b igniew a Z iobry19. Liczba
14 Por. [online] <www.sw.gov.pl/index.php/forum/more/214>, dostęp: 17.11.2008.
15 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej z Romanem Fonsem 10 listopada 2008 r.
16 Szerzej zob. B. Hołyst, Przepełnienie... , s. 48-50. 17 Por. J. Warylewski, op. cit., s. 9.
18 B. Hołyst, Przepełnienie... , s. 50. 19 J. Warylewski, op. cit., s. 9.
je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h n ie zw ięk szała się, n a to m ia s t istn ie ją c e a re sz ty śledcze i za k ła d y k a r n e często liczyły (i liczą n a d a l) p ra w ie 200 la t. N a js ta r szy z a k ła d k a r n y w Polsce pochodzi z XIV w., a o d se te k ty ch, k tó re p o w stały po II w ojnie św iatow ej, nie p rz e k ra c z a 25%20. S y tu a c ja t a w ielo k ro tn ie w y m a g a ła in terw e n cji. P o s ła n k a SLD K a ta rz y n a P ie k a rs k a , k tó ra ja k o szefow a sejm ow ej kom isji sprawiedliwości wizytowała polskie zakłady karn e, stwierdziła: „W Rzeszowie w idziałam celę, w której przebywało 21 więźniów równocześnie. W nieoficjalnych rozmowach strażnicy przyznaw ali, że n ad ta k ą m a są ludzi nie są w s ta n ie zapanow ać. W iele w ięzień zn a jd u je się w X IX -w iecznych k la sz to ra c h , k tó re od cz asu p rzejęcia p rzez p ań stw o nig d y n ie były re m o n to w a n e ”21.
W arto za sta n o w ić się n a d zjaw isk iem gw ałtow nego zm n iejsze n ia w s k a ź n ik a procentow ego p rz e lu d n ie n ia w o s ta tn ic h la ta c h ze 120% do 106%. Pow o dem tego były p rzed e w szy stk im in icjaty w y po djęte przez p ań stw o i odpo w iednie in sty tu c je , w śród k tó ry c h n a le ż y w ym ienić te d ążące do stw o rz en ia odpow iednich w a ru n k ó w w ięzien n y ch i kad ro w y ch do sto so w an ia p ra w a w y konaw czego. Podjęto d z ia ła n ia zm ierzające do u ch w a le n ia u s ta w y n a te m a t „P ro g ram u m o d ern izacji S łużby W ięziennej w la ta c h 2 0 0 8 -2 0 1 0 ”, a obecnie trw a re a liz a c ja „ P ro g ram u p o z y sk a n ia 17 000 m iejsc w je d n o s tk a c h w ięz ie n n ictw a w la ta c h 2 0 0 6 -2 0 0 9 ”22 poprzez d ziała ln o ść in w esty cy jn ą, re m o n to w ą oraz a d a p ta c y jn ą . R ealizacja p rzyjętego p ro g ra m u d z ia ła ń inw esty cyjn ych przy n o si ju ż w y m iern e efekty. Od 31 g ru d n ia 2005 r. do ko ńca k w ie tn ia 2008 r. pojem ność je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h zw iększyła się o 4679 m iejsc, co s t a now i trz y k ro tn o ść p rz y ro s tu pojem ności w ięzień w ciąg u 4 l a t p o p rz e d z a ją cych te n o k re s23.
3. W yrok T ry b u n a łu K o n sty tu c y jn e g o 24
D n ia 26 m a ja 2008 r. T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y w skład zie: Z bigniew C ie śla k - przew odniczący, A d am J a m ró z , M a re k K o tlinow ski, E w a Ł ętow sk a oraz T eresa Liszcz - sp raw ozdaw ca, d ziała ją c n a p o d staw ie a r t. 2 p k t 1 u s t. 1 u s ta w y o TK 25 w ydał w yrok stw ierdzający, iż a r t. 248 § 1 k.k.w .26 je s t niezgodny z a rt. 40, a r t. 41 u s t. 4 i a rt. 2 K o n sty tu cji R P27.
20 Ibidem, s. 11.
21 Zob. [online] <www.wprost.pl/ar/117909/Wiezienia-klasy-lux/>, dostęp: 17.11.2008. 22 Zob. [online] <www.sw.gov.pl/index.php/aktualnosci/more/1648>, dostęp: 17.11.2008. 23 Ibidem.
24 Wyrok TK z dnia 26 maja 2008 r., sygn. SK 25/07 (Dz.U. nr 96, poz. 620).
25 Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. nr 102, poz. 643 z późn. zm.).
26 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. nr 90, poz. 557 ze zm.).
S k arż ący J a c e k G arb acz podniósł w s k a rd z e k o n sty tu cy jn ej, że w ym ie nio n y p rz ep is k o d ek su k arn eg o w ykonaw czego n a r u s z a sze reg p ra w i w olno ści z a g w a ra n to w a n y c h u s ta w ą za sad n iczą . P rz e p isy o bjęte s k a r g ą to: a r t. 41 u st. 4 K o n sty tu cji (h u m a n ita r n e tra k to w a n ie osób pozbaw ionych wolności), a r t. 40 (zak az p o d d a w a n ia to rtu ro m a n i o k ru tn e m u , n ie lu d z k ie m u lu b p o n i ża ją cem u tra k to w a n iu lub k aran iu ), a rt. 31 ust. 3 (ograniczenie konstytucyj nych p ra w skarżącego w sposób sprzeczny z z a sad ą proporcjonalności) oraz art. 2 (Polska jak o dem okratyczne państw o p raw ne, urzeczyw istniające zasady spraw iedliw ości społecznej), niezgodność z którym w ynika w edług skarżącego z n a ru sz e n ia zasady przyzwoitej legislacji i dostatecznej określoności przepisów praw a przez niepełne i niedookreślone uregulow anie pojęcia „czas określony”28.
P o d sta w o w ą te z ą z a rz u tu było to, że n a p o d staw ie a r t. 248 § 1 k.k.w. m ożliw e je s t u m ieszc zan ie osób odbyw ających k a rę po zb aw ien ia wolności w pom ieszczeniach, w k tó ry c h pow ierzch n ia p rz y p a d a ją c a n a jedn ego s k a z a nego w ynosi m niej n iż 3 m 2 p rzez cały ok res od b y w an ia kary. W y kładnia językow a zask arżo n eg o p rz e p isu pozw ala stw ierd zić, że in te n c ją u sta w o d a w
cy było w ty m p rz y p a d k u w y ra źn e p o d k re śle n ie , iż o g ran iczen ie pow ierzchn i celi p rz y p ad ając ej n a je d n ą osobę j e s t s y tu a c ją w yjątko w ą, ty m czasow ą, s to so w an ą „w szczególnie u z a sa d n io n y c h w y p a d k a c h ” i n ie m oże być re g u łą .
S ta n faktyczny, n a tle którego p o w stała sk a rg a , był n astęp u ją cy :
J a c e k G arbacz od 2002 r. do chw ili w y d a n ia w y ro k u p rzez T K odbyw ał k a rę pozb aw ien ia w olności w różnych z a k ła d a c h k arn y ch . W ty m czasie p rz e b yw ał n iejed n o k ro tn ie w celach, w k tó ry c h pow ierzch n ia p rz y p a d a ją c a n a jed n eg o sk az an eg o w yn osiła ok. 1 m 2. W zw ią zk u z tym , że p ow ierzchnia zak ład ó w u n iem o żliw iała u m ieszc zan ie sk a z a n y c h zgodnie z ogólnym i n o r m am i w yn ik ający m i z a r t. 110 § 2 k.k.w. (m in. 3 m 2 n a jedn ego skazanego), d y re k to rzy poszczególnych zak ład ó w k a rn y c h p e rm a n e n tn ie sto sow ali a rt. 248 § 1 k.k.w. poprzez w y zn aczan ie kolejnych, n a stę p u ją c y c h po sobie o k re sów p rz eb y w an ia w celi o n iew y starcza ją cej w ielkości. M im o że każdorazow o ta k ie o g ran iczen ie w yznaczano n a czas określony, to fa k ty c zn ie poprzez c ią głe u s ta n a w ia n ie now ych okresów oznaczonych czas p rz eb y w an ia w celi, w k tó rej p o w ierzch n ia n a jed nego sk az an eg o b y ła m n ie jsz a niż 3 m 2, sta w a ł się nieoznaczony. D z ia ła n ia ta k ie , w ed łu g sk arżącego , s ta n o w ią w ypaczenie in te n c ji u staw o d aw cy i pow odują, że p rz ep is o k re śla ją cy sposób p o stęp o w a n ia w sy tu a c ja c h w yjątkow ych s ta ł się no rm ą.
P r o k u ra to r G e n e ra ln y o raz R zecznik P ra w O b y w a telsk ic h , k tó ry n a m ocy a r t. 27 p k t 8 u s ta w y o TK, zg łasz ając u d z ia ł w p o stęp o w an iu , s ta ł się jego u cz estn ik ie m , w złożonych p ism a c h w nosili o stw ierd z en ie, że a rt. 248 § 1 k.k.w. je s t niezgodny z a r t. 41 u st. 4 i a r t. 40 K o nstytucji. P ro k u ra to r G e n e ra ln y w nosił dodatkow o o u z n a n ie , że z a sk a rż o n y p rz ep is nie je s t n ie
zgodny z a rt. 31 u st. 3 oraz z a rt. 2 K on sty tucji. Z d an iem P ro k u ra to ra G en eraln eg o , „słuszne in ten cje, k tó re m otyw ow ały u staw o d aw cę do u c h w a le n ia za sk arżo n eg o p rz ep isu , zo stały zn iek sz tałco n e w procesie jego sto so w a n ia ”29. P ro k u ra to r G e n e ra ln y podniósł ta k ż e , że celowe j e s t odroczenie d ero gacji zask arżo n eg o p rz e p is u o 18 m iesięcy, pon iew aż n a ty c h m ia s to w a u t r a t a jego m ocy obow iązującej m oże w yw ołać n iep o ż ą d a n e sk u tk i.
R zecznik P ra w O b y w atelsk ich przytoczył m .in. orzecznictw o E u ro p e j skiego T ry b u n a łu P ra w C złow ieka (ETPC z), p o tw ierd zające a b so lu tn y c h a r a k te r z a k a z u sto so w an ia to rtu r, tra k to w a n ia nielu d zk ieg o i poniżającego. Z o rzecznictw a w yn ik a, że s a m a p o w ierzch n ia celi n ie j e s t p rz e s ła n k ą w y s ta rc z a ją c ą do u z n a n ia , iż doszło do n a ru s z e n ia a r t. 3 K onw encji o ochronie p ra w człow ieka i podstaw ow ych w olności30. M ała p o w ierzch n ia celi, d uża liczba osadzonych, w a ru n k i s a n ita rn e oraz m in im u m p ry w a tn o ści s p e łn ia ją je d n a k w ed łu g R zecznika P ra w O b y w atelsk ich sto so w an e p rzez E T P C z k ry
te r iu m tzw. k u m u la ty w n e j o ceny z a is tn ia ły c h w a ru n k ó w . D łu g o trw a łe um ieszczen ie w p rzelu d n io n ej celi nie zostało bow iem zrek o m p en so w an e in n y m i u dog odnieniam i.
R ów nież M a rsz a łe k S ejm u w niósł o stw ierd z en ie, że a r t. 248 § 1 k.k.w. je s t niezgodny z a r t. 41 u st. 4 i a r t. 40 w zw iązk u z a r t. 31 u s t. 3 oraz a r t. 2 K on sty tu cji. „M a rszałe k S ejm u w sk az ał, że ż a d e n a k t p ra w a m ięd zy n a ro d o wego n ie u s ta la k o n k re tn ie n o rm pow ierzchniow ych, ja k ie po w inny obow ią zyw ać w z a k ła d a c h k arn y ch . W iele z n ich je d n a k w sk azu je, ja k ie w a ru n k i p o w in n y s p e łn ia ć p o m ie sz c z e n ia m ie s z k a ln e . S ta n d a r d y h u m a n ita rn e g o tra k to w a n ia więźniów , w yzn acza p rz ed e w sz y stk im orzecznictw o E TPC z. W sp ra w ie zakończonej w y rokiem z 9 m a rc a 2006 r., za jm u jąc się k w e stią w ielkości celi, w ja k ie j p rz eb y w ają w ięźniow ie, ja k o e le m e n te m za p e w n ie n ia godziw ych w a ru n k ó w odbyw ania k a ry p o zb aw ien ia w olności, E T P C z u z n a ł za sprzeczne ze s ta n d a r d a m i E uro p ejsk ieg o K o m ite tu Z ap o b ieg an ia T o rtu rom p o w ierzchnię 2,8 m 2, ja k a p rz y p a d a ła n a osadzonego”31.
„H elsiń sk a F u n d a c ja P ra w C złow ieka (z w an a dalej: F u n d a c ją ) ja k o tzw. p rzy jaciel s ą d u ( a m i c u s c u r ia e ) p rz e d s ta w iła w p iśm ie z 1 lu teg o 2008 r. opinię w spraw ie. W u z a s a d n ie n iu F u n d a c ja zw róciła u w ag ę n a pro blem p rz e lu d n ie n ia p olskich w ięzień w k o n tek ście z a sa d y h u m a n ita rn e g o tr a k to w a n ia oraz s ta n d a r d y m ię d z y n a ro d o w e w ty m z a k re s ie . W s k a z a ła n a 17 sp ra w oczekujących n a ro z p a trz e n ie p rzez E T P C z, zak o m u n ik o w an y ch rząd o w i R P w ciąg u 2007 r., k tó re dotyczyły p rz e lu d n ie ń w w ięzieniach. W ocenie F u n d acji d u ż a część sp ra w m a sza n se zakończyć się u z n a n ie m przez E T P C z n a r u s z e n ia p rzez P o lsk ę K onw encji”32.
29 Ibidem, s. 4-5.
30 Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284, ze zm. 31 Wyrok TK z dnia 26 maja 2008 r., s. 7. 32 Ibidem, s. 9
P rz e p is a r t. 248 § 1 k.k.w. z a w ie ra k la u z u lę g e n e ra ln ą „szczególnie u z a sad n io n y ch w ypadków ” o raz b lan k ieto w e sfo rm u ło w an ie „czas o k reślo n y ”. T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y w u z a s a d n ie n iu w y ro k u podniósł, że: „n a jisto tn ie j szym b ra k ie m zask arżo n eg o p rz e p isu je s t to, że w obecnym b rz m ie n iu m ożli we je s t sto so w an ie go ja k o zasady, co fak ty czn ie m a m iejsce wobec n otoryjn e- go p rz e lu d n ie n ia w y stęp u jąc eg o w p o lsk ich z a k ła d a c h k a rn y c h . P rz e p is za w iera je d y n ie pozorne o g ran iczen ie z a k re s u jego sto so w an ia, stan o w iąc, że m oże on być stoso w an y p rzez czas »określony«. N ie w sk az u je on a n i m a k s y m alneg o cz asu »określonego«, p rzez ja k i m oże być stosow any, a n i też ża d ny ch og ra n ic zeń co do m ożliw ości ponow nego z a sto so w an ia go n a k olejny czas określony. O znacza to, że p rz ep is te n m oże być stoso w an y p e rm a n e n tn ie ”33.
W edług T ry b u n a łu k w e stio n o w a n y p rz e p is rzeczyw iście pow oduje, że k a r a pozb aw ien ia wolności sto so w an a je s t w sposób n ie h u m a n ita rn y i powo du je u d rę cze n ie sk az an y ch . T ra k to w a n ie h u m a n ita rn e to p ostęp o w an ie, k tó re u w z g lę d n ia m in im a ln e p o trze b y człow ieka, odnosząc je do p rz eciętn y c h sta n d a rd ó w danego społeczeństw a. N ie s ą h u m a n ita rn y m i d z ia ła n ia organów w ładzy pań stw o w ej, k tó re nie s łu ż ą bezpo śred n io re alizac ji celów k a r y po zb a w ien ia w olności, a s ta n o w ią je d y n ie re ak cję n a n ied o m ag a n ie sy ste m u pol skiego w ięzien n ictw a. Tym sam y m n ie d o sta te c z n ie o kreślo n y czas sto so w a n ia o g ra n ic zeń p ra w i w olności g w a ra n to w a n y c h K o n sty tu c ją stan o w i ra żąc e n a ru sz e n ie a r t. 41 u st. 4 i a r t. 40 u s ta w y zasadniczej.
T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y przychylił się rów nież do z a rz u tu sk arżącego , że a r t. 248 § 1 k.k.w. n a r u s z a z a sad ę d o statec zn ej określoności o raz przyzw o itości legislacji. „O kreślen ie u p ra w n ie ń o rg a n u w sposób niejasny, n iep re cy zyjny lu b zawiły, um ożliw iający b ard zo sz e ro k ą in te rp re ta c ję lu b u n iem o żli w ia ją c y o b y w a te lo m s a m o d z ie ln ą o r ie n ta c ję i o c e n ę t r e ś c i r e g u la c ji p ra w n y ch , stan o w i n a ru s z e n ie a r t. 2 K o nstytucji. Skoro bow iem ra cjo n aln y u staw o d a w ca p rzy jął, że p rz ep is te n je s t w y jątk iem , to p ow in ien zo stać sfor m u ło w an y w ta k i sposób, ab y niem ożliw e było jego ro zszerz ając e stosow anie. 0 ile k la u z u la g e n e ra ln a »szczególnie u za sa d n io n y c h w ypadków « je s t u z a sa d n io n a w św ietle dyspozycji a r t. 2 K o nsty tu cji, o ty le b lan k ieto w e sfo rm u ło w anie »czas określony«, w form ie w ystęp ującej w a r t. 248 § 1 k.k.w. s ta n o wi jego ra żąc e n a ru s z e n ie ”34.
W s to s u n k u do a r t. 31 u st. 3 K o n sty tu cji, k tó ry to p rz ep is rów nież objęty był s k a rg ą , T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y stw ierd z ił, że nie je s t on w łaściw ym w zorcem k o n tro li w ro z p a try w a n e j sp raw ie. Z d an iem T ry b u n a łu , „praw o do tra k to w a n ia h u m a n ita rn e g o , o k tó ry m m ow a w a r t. 40 i a r t. 41 u st. 4 K on sty tu cji, ja k o jed n o z n iew ielu p ra w o b y w atelsk ich m a c h a r a k te r a b s o lu tn y 1 n ie m oże być w ża d n y ch w a ru n k a c h ograniczone. Z tego też w zględu w zorce
33 Ibidem, s. 3. 34 Ibidem.
k o n tro li w yrażone w a r t. 40 i a r t. 41 u s t. 4 K o n sty tu cji nie m ogą być łączone z w zorcem a r t. 31 u st. 3 K o n sty tu cji, k tó ry o k re śla w a ru n k i i g ra n ic e o g ra n i cz an ia k o n sty tu cy jn y ch p ra w i wolności. Ł ączen ie z a te m zasady, k tó ra nie podlega ograniczeniom , z p o stan o w ien iem , k tó re w sk az u je n a m ożliw ości og raniczeń , je s t n ied o p u szc zaln e”35.
T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y u sto su n k o w a ł się rów nież do w n io sk u P r o k u r a to ra G eneraln eg o , o d ra cza ją c n a p o d staw ie a r t. 190 u s t. 3 K o n sty tu cji o 18 m iesięcy te rm in u tr a t y m ocy obow iązującej za k w estio n o w an eg o a r t. 248 § 1 k.k.w. D ecyzja o odroczeniu u tr a ty mocy obow iązującej tego p rz e p is u je s t spow odow ana nie tyle p o trz e b ą d o k o n an ia z m ia n w p rz e p is a c h p raw n y ch , ile ko niecznością podjęcia w ielu d z ia ła ń n a tu r y o rg anizacyjnej w celu w y elim i n o w a n ia p rz e lu d n ie n ia w z a k ła d a c h k arn y ch . P o ż ą d a n a w y daje się rów nież z m ia n a polity k i k a rn e j w k ie ru n k u szerszego w y k o rz y sty w an ia nieizolacyj- ny ch środków k arn y ch . N a ty c h m ia sto w a u t r a t a m ocy obow iązującej a r t. 248 § 1 k.k.w. pogłębiłaby is tn ie ją c ą ju ż pato lo g iczn ą sy tu ację, w k tó rej z pow odu b r a k u m iejsca w z a k ła d a c h k a rn y c h w ielu sk a z a n y c h n ie m oże odbyw ać k a ry 36.
T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y p o stan o w ił jed n o cześn ie p rz y zn ać s k a rż ą c e m u tzw. przyw ilej korzyści, polegający n a ty m , że w s to s u n k u do niego w yrok T ry b u n a łu pow inien być w yk o n an y niezw łocznie po ogłoszeniu go w D z ie n n i k u U staw , co n a s tą p iło 5 czerw ca 2008 roku.
4. W pływ w y r o k u T ry b u n a łu K o n sty tu c y jn e g o n a p o lity k ę
k r y m in a ln ą p a ń stw a
K onsekw encje u tr a t y mocy obow iązującej p rzez a r t. 248 § 1 k.k.w. s ą n a ty le pow ażne, że nie tylko pow in ny doprow adzić, ale w ręcz o b lig u ją w ładze do podjęcia stanow czych krok ów w celu p o p raw y sy tu a c ji polskiego w ięz ie n n ictw a. J e ż e li do 5 g ru d n ia 2009 r. p a n u ją c e obecnie re a lia n ie u le g n ą zm ia nie, P o lsk a n a r a z i się n a z a p ła tę w ysokich od szkodow ań n a rzecz osób o sa dzonych w z a k ła d a c h k a rn y c h czy a re s z ta c h śledczych, k tó ry m nie zostało za g w a ra n to w a n e m in. 3 m 2 pow ierzchni. J e ż e li n a w e t p olskie sąd y n ie b ę d ą n a k ła d a ć n a S k a rb P a ń s tw a obow iązku z a p ła ty o k reślo n y ch su m p ie n ię ż nych, z pew nością uczyni to E u ro p e jsk i T ry b u n a ł P ra w C złow ieka.
W arto z a te m za sta n o w ić się, ja k ie d z ia ła n ia n ależ y przedsięw ziąć, ab y przeciw d ziałać u jem n y m n a stę p s tw o m u t r a t y mocy obow iązującej p rzez a rt. 248 § 1 k.k.w. W ydaje się, że dróg p ro w adzący ch do tego celu j e s t co n ajm n iej kilka.
35 Ibidem, s. 17. 36 Ibidem, s. 18.
J e d n y m ze sposobów m oże być z m ia n a p o lity k i k ry m in a ln e j p a ń stw a . Z d an iem D e n isa Szabo, w ybitnego k an a d y jsk ie g o k ry m ino lo ga, „polityka k ry m in a ln a polega, gdy chodzi o praw ników , n a w c ie la n iu w życie z a s a d u s ta lo ny ch p rzez u staw o d aw cę w k od eksie k a rn y m ; z p u n k tu w id ze n ia k ry m in o lo gów obejm uje o n a ta k ż e część opisow ą, k tó ra dotyczy b a d a n ia naukow ego m echan izm ów re p re s ji i prew encji, o raz część o cen iającą, k tó rej p rzed m io tem je s t skuteczn o ść w s to s u n k u do n o rm u s ta lo n y c h p rzez p ra w o ”37.
W edług p ro k u ra to ra C zesław a P a w ła K ła k a p o lity k ę k ry m in a ln ą m ożna ro z p a try w a ć w trz e c h a sp e k ta c h : p o lity k a praw odaw cy, p o lity k a sto so w an ia p ra w a p rzez sądy, k w e stia w n io sk o w an ia p rzez osk arżycieli o d a n ą k a r ę 38. Bliższej a n a liz y w y m ag a ją z a te m e le m e n ty składow e o m aw ianego pojęcia.
4.1. P o lity k a p r a w o d a w c y
W zw ią zk u z p rz e lu d n ie n ie m p an u ją c y m w je d n o s tk a c h p en ite n c ja rn y c h po jaw iają się propozycje zm ia n legislacy jn ych zm ierzający ch do po zbaw ienia s ą d u m ożliw ości o rz e k a n ia k a ry p o zb aw ien ia w olności za n ie k tó re p rz e s tę p stw a. A ndrzej S am ek , d y re k to r Z a k ła d u K arn eg o w W ierzchow ie P o m o rsk im , w sk az u je d la p rz y k ła d u p rz e s tę p s tw a z a r t. 209 k.k. (uporczyw e u ch y lan ie się od obow iązku alim en tacy jn eg o ) czy a r t. 178a k.k. (p row adzenie pojazd u w s ta n ie nietrzeźw ości) ja k o te czyny, za k tó re u s ta w a p o w in n a przew idyw ać je d y n ie k a ry o c h a ra k te rz e w olnościow ym 39. K rz y szto f K ościelski, za stę p ca d y re k to ra Z a k ła d u K arn eg o w K oziegłow ach, stw ie rd z a n a w e t, że „zam y k a nie n ietrz eźw y c h row erzystów , w y m ierz an ie im n ie ra z w yroków k ilk u m ie sięcznego p o zb aw ien ia wolności m ija się z celem , dlateg o że ci lud zie pow inni być leczeni, a nie za m y k a n i w w ięz ie n iach ”40.
Z d an iem p ro k u ra to ra Cz. P. K ła k a w zw iązk u z w yrokiem T K z d n ia 26 m a ja 2008 r. „nie n a le ż y spodziew ać się z a s tą p ie n ia k a r y p ozb aw ien ia wolności k a r a m i nieizolacyjnym i. P o lsk i ko dek s k a r n y odpo w iad a now ocze sn y m potrzebom , nie szafuje n a d m ie rn ie k a r ą p o zb aw ien ia w olności, z w y ją t kiem o s ta tn ic h zm ian, k tó ry m i w prow adzono b ard zo sztyw n e g ra n ic e w y m ia r u k a r y (np. p rz y a rt. 148 § 2 i 3 k .k .41 - m in im u m 25 la t albo dożyw otnie pozb aw ienie w olności). N ie m a obecnie te n d e n c ji do n a d m ie rn e g o łago dzenia
37 D. Szabo, Kryminologia i polityka kryminalna, tłum. K. Piasecki, Warszawa 1987, s. 111. 38 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej przez autorów z prokuratorem dr. Cz. P. Kłakiem 12 listopada 2008 r.
39 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej 10 listopada 2008 r. z A. Samkiem. 40 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej 10 listopada 2008 r. z K. Kościelskim. 41 Art. 148 § 2 k.k. w brzmieniu nadanym mu na mocy art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. (Dz.U. nr 163, poz. 1363) zmieniającej ustawę - Kodeks karny z dniem 26 września 2005 r., wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 kwietnia 2009 r. (Dz.U. nr 63, poz. 533) został uznany za niezgodny z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji RP przez to, że został uchwalony przez Sejm bez dochowania trybu wymaganego do jego wydania. Zgod nie z tym wyrokiem wymieniony wyżej przepis traci moc z dniem 23 kwietnia 2009 r.
ustaw o w y ch g ra n ic w y m ia ru k a r y i w n ajb liższy m czasie sy tu a c ja ta k a raczej n ie n a s tą p i”. N ależy podzielić to stan o w isk o , n a w e t w k o n tek ście p la n o w a ny ch zm ia n legislacyjnych dotyczących choćby a r t. 212 k.k., poprzez k tó re z o stan ie u s u n ię ta m ożliw ość o rzeczenia k a ry p ozb aw ien ia w olności za p rz e stęp stw o pom ów ienia42.
P o lity k i praw o d aw cy zm ierzającej do złag o d zen ia u jem n y ch sk u tk ó w u t r a t y m ocy obow iązującej p rzez a rt. 248 § 1 k.k.w. nie n a le ż y ro z p atry w a ć w yłącznie pod k ą te m u s u w a n ia m ożliw ości w y m ierzen ia k a ry po zbaw ienia wolności za w ypełn ien ie zn a m io n poszczególnych typów czynów zab ro n io nych. P raw o je s t zaw iłym , ale z zało żen ia k o h e re n tn y m sy stem em n o rm w yrażo n y ch w p rz ep isach , co pociąga za sobą konieczność ro z p a try w a n ia pew ny ch u re g u lo w a ń w k o n tek ście innych.
W zw ią zk u z ty m w ydaje się, że zn aczn y w pływ n a z red u k o w an ie liczby osadzonych w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h m ogą m ieć prop on ow an e p rzez rz ą d p rz ep isy zm ierzające do w y elim in o w an ia b a r ie r u tru d n ia ją c y c h w ykony w a n ie k a ry o g ra n ic zen ia w olności, k tó re z d a ją się być je d n y m z powodów stosun kow o rzad k ieg o o rz e k a n ia tej k a ry 43. P ro p o n u je się m ożliw ie n a js z e r sze o k re śle n ie k rę g u podm iotów , w k tó ry c h m oże być p rzez sk a z a n y c h w yko n y w a n a n ie o d p ła tn a k o n tro lo w a n a p ra c a n a cele społeczne, a ta k ż e p ra c a społecznie u ży teczn a. P rop o n o w an e zm ian y m a ją zw iększyć liczbę m iejsc, w k tó ry c h sk a z a n i b ę d ą m ogli w ykonyw ać t a k ą p racę. P ro jek to d aw cy po dno szą, że k a r a ograniczenia wolności w ykonyw ana w obecnym k ształcie n ie sp eł n ia w d ostatecznym sto p n iu funkcji resocjalizacyjnych, nie m oże też stanow ić w szerokim zak resie realn ej a lte rn a ty w y dla k a ry pozbaw ienia wolności44.
W o p isan y m projekcie przew id zian o ta k ż e stw o rz en ie w a ru n k ó w do sze r szego sto so w a n ia in s ty tu c ji w a ru n k o w e g o p rz e d te rm in o w e g o zw o ln ien ia z odbycia re s z ty k a ry dla spraw ców n ie k tó ry c h p rzestęp stw .
Wobec pow yższego n ależ y m ieć n ad zieję, że om ów ione zabiegi u sta w o daw cze o d n io są p o żą d an y s k u te k , poniew aż w ra z ze w z ro stem liczby o rz e k a n y ch k a r o g ra n ic zen ia w olności, ja k rów nież w a ru n k o w y ch p rz e d te rm in o w ych zw o ln ień w s k a ź n ik p rz e lu d n ie n ia w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h po w in ien su kcesyw nie spadać.
K olejnym ro z w iąza n ie m m ający m pom óc o graniczyć liczbę osadzonych j e s t w pro w ad zen ie m ożliw ości w yko n y w an ia k a ry po zb aw ien ia w olności poza
42 Por. Projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektó rych innych ustaw, <www.ms.gov.pl/projekty/proj0821d.rtf>, dostęp: 16.11.2008, s. 8.
43 Por. uzasadnienie do Projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, <www.ms.gov.pl/projekty/proj0821d.rtf>, dostęp: 16.11.2008, s. 38.
z a k ła d e m k a rn y m w sy stem ie dozoru elek tro n iczn eg o 45. Is tn ie ją je d n a k w ą t pliw ości, czy te re g u la cje b ę d ą m ia ły re a ln e znaczen ie d la re d u k cji p rz e lu d n ie n ia w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h . Z ak res sto so w an ia tej in s ty tu c ji je s t bow iem znacznie ograniczony. Po s p e łn ie n iu o k reślo n y ch w a ru n k ó w sk a z a n y m oże odbyw ać k a rę pozb aw ien ia wolności w sy stem ie dozoru elek tro niczn ego za zezw oleniem s ą d u p en iten c ja rn eg o , jeże li k a r a ta n ie p rz e k ra c z a 6 m ie się cy albo w ynosi nie więcej niż 1 rok, a do jej odbycia nie pozostało więcej niż 6 m iesięcy. Z ezw olenia n a odbycie k a ry p o zb a w ien ia w olności w system ie dozoru elek tro n iczn eg o nie u d ziela się s k a z a n e m u za u m y śln ie popełnione p rz e stę p stw o lu b p rz e stę p stw o skarbow e, k tó ry był u p rz ed n io s k a z a n y n a ta k ą k a rę , chyba że za chodzą w a ru n k i do w y d a n ia w y ro k u łącznego. R eguły te m a ją odpow iednie za sto so w an ie do su m y dwóch lu b więcej niep od legają- cych łącz en iu k a r po zb aw ien ia wolności, k tó re s k a z a n y m a odbyć kolejno.
W edług A. B ałan d y n o w icza u re g u lo w an ie tej in s ty tu c ji w ta k i sposób „powoduje, że będzie m ia ła za sto so w an ie tylko do ok. 500 osób »drobnicy przestępczej«. M o n ito rin g n a św iecie sto su je się wobec przestęp có w n ieb ez piecznych, a n ie przestępców , k tó rz y k r a d n ą »dyw anik chiński«. W zw iązk u z ty m praw o, k tó re sto su je się do 500 osób w sy tu acji, gdy k ilk a d z ie sią t tysięcy czeka n a odbycie kary, je s t po p ro s tu h o rro rem , n iep o ro z u m ie n ie m ”46. P o gląd te n n ie je s t je d n a k pow szechnie u z n a w a n y za słuszny. K rz y szto f Ko- ścielski jed n o zn a czn ie w sk azu je, że „z c a łą pew n ością sk a z a n y c h objętych dozorem elek tro n ic zn y m będzie k ilk a tysięcy w sk a li ro k u , co oznacza, że te osoby n ie tr a f ią do w ięzien ia choćby n a w e t n a k ilk a m iesięcy”. Zbigniew C w ią k a lsk i47 p rzew idyw ał n a w e t szersze za sto so w an ie dozoru e le k tro n ic z n e go: „Zaczniem y od ok. 3000 w ięźniów w sk a li rocznej i w ciąg u p a r u la t chcem y o siąg n ąć liczbę ok. 15 000 osób w s k a li rocznej”48. N ależy zaznaczyć, że je ż e li prognozy te o k aż ą się praw idłow e, w pły nie to w zn aczn y m sto p n iu n a sp a d e k w sk a ź n ik a z a lu d n ie n ia je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h w Polsce.
4.2. P o lity k a s to s o w a n ia p r a w a p rzez są d y
F a k t p rz e lu d n ie n ia w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h n ie m oże w pływ ać n a decyzje s ą d u co do z a sto so w an ia danego ro d z a ju kary. Z asa d y i d y rekty w y w y m ia ru k a ry o k re śla ro zd ział VI k o d ek su k arn eg o z 1997 r., w k tó ry m nie m a żadnej w z m ian k i o w pływ ie p rz e lu d n ie n ia n a jej rodzaj czy w ym iar.
45 Możliwość taka pojawi się od dnia 1 września 2009 r., kiedy to wejdzie w życie ustawa z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz.U. nr 191, poz. 1366).
46 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej 10 listopada 2008 r. z prof. A. Bałandynowiczem.
47 Z. Cwiąkalski pełnił funkcję ministra sprawiedliwości w okresie od 17 listopada 2007 r. do 21 stycznia 2009 r.
48 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej 17 listopada 2008 r. z Z. Cwią- kalskim.
N iem n iej je d n a k w k a ż d y m p rz y p a d k u k o n ieczn a je s t re flek sja, do czego pro w ad zi b e z z a sa d n e o rzek an ie k a r y p o zb aw ien ia wolności czy też z a rz ą d z a n ie jej w y k o n a n ia w m om encie, gdy je s t to ju ż b ezprzedm io tow e z u w a g i np. n a u pływ długiego o k re su cz asu od chw ili jej orzeczenia.
Szczególnie d o k ład n ie pow inien być ro z p a try w a n y k a ż d y w niosek o w a ru n k o w e p rz e d te rm in o w e zw olnienie z odbycia re sz ty kary. N ied op uszczalne j e s t stosow anie au to m a ty z m u , gdyż zaw sze n a le ż y zb ad ać w szy stk ie okolicz
ności.
W u z a s a d n ie n iu om ów ionego w y ro k u T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y stw ierd ził, że p o ż ą d a n a w ydaje się z m ia n a p o lity k i k a rn e j w k ie ru n k u szerszego w yko rz y s ty w a n ia n ieizo lacy jn y ch środków k a rn y c h . Z d an ie m sędziego A d am a P rzysady, przew odniczącego VI W ydziału K arn eg o W ykonaw czego w S ądzie R ejonow ym w R zeszow ie, k a r a bezw zględnego p o zb a w ien ia w olności je s t o rz ek an a zdecydow anie rzad ziej niż k a r y w olnościowe, a ro z w iąza n ie p o s tu low ane p rzez T ry b u n a ł K o n sty tu cy jn y je s t niecelow e: „Jeżeli sąd y w yro kam i orzekły k ilk a s e t k a r p o zb aw ien ia wolności, to jed n o cześn ie w ym ierzyły k ilk a tysięcy g rzyw ien i p ra w ie ty sią c k a r o g ra n ic zen ia w olności”49.
Z naczny o d se te k osadzonych to osoby, k tó ry m k a ry bezw zględnego po zb a w ien ia w olności nie w ym ierzono w w yroku, lecz n a mocy a r t. 75 § 1, 2 lub 3 k.k., albo orzeczono ja k o k a r ę z a stę p c z ą w s k u te k n iew y k o n y w an ia grzyw ny lu b k a ry o g ra n ic zen ia wolności. A. P rz y s a d a p rz y ta cza , że w o k resie od sty cz n ia do p a ź d z ie rn ik a 2008 r. n a te re n ie w łaściw ości S ą d u Rejonowego w R ze szow ie spośród ok. 750 p rz y p ad k ó w o rzeczenia k a ry p o zb aw ien ia wolności 355 sta n o w iła k a r a zastępcza. Z w raca on ró w n ież u w agę n a n e g a ty w n e p rz e m ia n y społeczne, w ty m u p a d e k a u to ry te tu p a ń s tw a , k tó re n ie p o tra fi w yeg zekw ow ać sw oich orzeczeń. P ro w ad zi to do sy tu acji, w k tó rej sk a z a n i s k u teczn ie u c h y la ją się od w y k o n a n ia kary, co d e fa c to ozn acza ich b ezkarno ść, a ta k i s ta n rzeczy n a le ż y u z n a ć za w ielce dem oralizujący. A. P rz y s a d a p o s tu luje p rzep ro w a d zen ie b a d a ń socjologicznych m ający ch n a celu głębsze p o z n a n ie w sp o m n ian y ch n ie k o rz y stn y c h procesów, co m oże pom óc w prób ie ich o dw rócenia czy choćby z a trz y m a n ia .
S ęd zia W ład y sław S tącel, przew odniczący III W ydziału P en iten cjarn eg o i N a d z o ru n a d W ykonyw aniem O rzeczeń K a rn y c h w S ąd zie O kręgow ym w Rzeszow ie, za u w a ż a n a to m ia s t, że sędziow ie w y ro k u ją często w brew p o s ta now ieniom a r t. 58 § 2 k.k., k tó ry stan o w i, iż grzyw ny n ie o rz ek a się, jeżeli dochody spraw cy, jego sto su n k i m ajątk o w e lu b m ożliw ości zarobkow e u z a s a d n ia ją przek o n an ie, że sp raw ca grzyw ny n ie uiści i n ie będzie jej m ożna ściągnąć w drodze egzekucji. S y tu acja t a niew ątp liw ie n ie pozostaje bez w pły w u n a liczbę zastępczych k a r pozbaw ienia wolności o rzek any ch przez sądy50.
49 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej 13 listopada 2008 r. z A. Przysadą. 50 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej 17 listopada 2008 r. z A. Stąclem.
4.3. K w e stia w n io s k o w a n ia o s k a r ż y c ie li o d a n ą k a rę
Z d an iem p ro k u ra to ra Cz. P. K łak a , k ażdo razo w e w niosk ow anie przez o sk arży ciela o k a r ę bezw zględnego pozb aw ien ia w olności rów nież w ym aga „w szechstronnego ro z w ażen ia okoliczności i ścisłego p rz e s trz e g a n ia p rz e p i sów. K a ra p o zb a w ien ia w olności n ie je s t p a n a c e u m n a w szystko. To tylko je d n a z k ar, a w nioskow anie o n ią m u si być o p a rte n a w y raźn y ch p o d s ta
w ach. S koro w sposób d o b itn y in g e ru je się w sferę w olności człow ieka, m u si tu ta j n a s tą p ić w yjątkow a re flek sja oraz ro zw ażenie w szy stk ich za i przeciw ”.
N ależy w ty m m iejscu w spom nieć rów nież o polityce u łaskaw ien io w ej. P raw o ła s k i to b ard zo w ażn y e le m e n t fu n k cjo n o w an ia p a ń s tw a i w szędzie ta m , gdzie sa m fa k t w y m ierz en ia czy odbycia znacznej części k a ry sp ełn ił jej cele, n a le ż y rozw ażyć z a sad n o ść s k o rz y sta n ia z tej in sty tu c ji, a p raw id łow e jej sto so w an ie m oże przyczynić się n ie tylko do re d u k cji w sk a ź n ik a z a lu d n ie
n ia je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h , ale ta k ż e do zw ięk szen ia poczucia sp ra w ie d li wości społecznej.
In n y m niż z m ia n a po lity k i k ry m in a ln e j p a ń s tw a sposobem re d u k c ji p rz e lu d n ie n ia w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja rn y c h je s t n a tu ra ln ie zw ięk szenie liczby m iejsc, w k tó ry c h m o żna by odbyw ać k a r ę po zb aw ien ia w olności czy też tym czasow e areszty. N ależy w skazać, że z ro k u n a ro k przyb yw a ta k ic h m iejsc, wobec czego w sk a ź n ik p rz e lu d n ie n ia suk cesy w n ie sp ad a . N a in w e sty cje zm ierzające do p o lep sze n ia in f r a s tr u k tu r y w ięz ie n n ictw a p rz e z n a c z a n e są zn aczne śro d k i z b u d ż e tu p a ń stw a .
D z iałaln o ść in w esty cy jn a sk u p ia się n a re alizac ji „P ro g ra m u p o zy sk a n ia 17 000 m iejsc w je d n o s tk a c h o rg a n iz a c y jn y c h w ię z ie n n ic tw a w la ta c h 2 0 0 6 -2 0 0 9 ” p rzyjętego przez R adę M in istró w w d n iu 26 lutego 2006 r. Zgod nie z z a w a rty m i w n im za p isa m i oraz w o p arciu o p rz y z n a n e w u s ta w ie budżetow ej śro d k i finan so w e n a jego u ru c h o m ie n ie , w 2006 r. zap lan o w an o od d an ie do u ż y tk u łączn ie 3921 m iejsc. F a k ty c z n ie u z y sk a n o zaś 4142 m iej sca z a k w a te ro w a n ia , tj. o 221 więcej niż z a k ła d a n o 51.
Z kolei w 2007 r. p lan o w an o oddać do u ż y tk u 3756 m iejsc. U zysk ano 4402 m iejsca, tj. o 646 więcej niż zak ła d an o . O gólnie w la ta c h 2006 i 2007 pozyskano łącznie 8544 now e m iejsca za k w a te ro w a n ia dla osadzonych. P la n w ydatków m ajątk o w y c h w ięz ie n n ictw a n a 2008 r. w u s ta w ie bu dżetow ej zo s ta ł u sta lo n y n a 345 m ln zł, z czego 325 m ln zł przeznaczono n a bu do w n ic tw o inw estycyjne. P la n o w a n e je s t o d d an ie do u ż y tk u 4122 m iejsc zakw atero-w a n ia 52.
51 Odpowiedź z upoważnienia ministra sekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości na interpelację nr 1362 w sprawie dostosowania warunków panujących w zakładach karnych do norm Unii Europejskiej, zob. [online] <http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/66AB4803>, do stęp: 18.11.2008.
Z w ypow iedzi M in istra S p raw iedliw o ści w yn ik a, że „dodatkow e m iejsca m a ją pochodzić z rozbudow y zak ład ó w k a rn y c h i a re sz tó w śledczych (p o w sta w a n ie do datkow ych paw ilonów ), budow y now ych je d n o s te k p e n ite n c ja rn y c h (obecnie w budow ie je s t tylk o ZK Opole L ub elskie), a d a p ta c ji d aw n y ch je d n o ste k w ojskow ych, k tó re p rz e s ta ły m ieć zn aczen ie dla w ojska, a ta k ż e , choć w znaczn ie m n iejszy m sto p n iu , p rz y sto so w a n ia b u d y n k ó w p ozo stały ch po pań stw o w y ch g o sp o d a rstw a c h ro ln y ch o raz u z y sk a n y c h po a rm ii rad zieck iej, k tó ra się z P olski w yniosła”53.
N ależy sk o n stato w ać , że w k o n tek ście p rz e lu d n ie n ia w je d n o s tk a c h p e n i te n c ja rn y c h P o lsk a zm ierza we w łaściw ym k ie ru n k u . P ro w ad zo n e n a w ielu p łaszc zy zn a ch d z ia ła n ia m ogą w n ied ale k ie j przyszłości doprow adzić do c a ł kow itego z a n ik u tego problem u.
* * *
Z naczenie omówionego w y ro k u T ry b u n a łu K o nstytucy jneg o je s t niezw y k le doniosłe. N iew ątp liw ie w y m u sił on u w z g lę d n ie n ie p o stu la tó w sta w ia n y c h m .in. p rzez n ie k tó re o rganizacje m iędzy narod ow e dom ag ające się z a p ew n ie n ia osad zonym odpow iednio dużej pow ierzchn i w celach. O rzeczenie to u s ta la p o n ad to te rm in , po p rz ek ro c zen iu k tóreg o sy tu a c ja obow iązująca obecnie b ę dzie k w a lifik o w a n a ja k o b e z p ra w n a , poniew aż n ie będzie p o d staw y p raw n ej u z a sa d n ia ją c e j jej istn ie n ie . F a k t te n m oże z pew n ością n a ra z ić P o lskę n a procesy sądow e, w w y n ik u k tó ry c h S k a rb P a ń s tw a z o sta n ie zm u szon y do w y p łaty odszkodow ań.
W yrokiem T ry b u n a łu K onstytucyjneg o w d n iu 6 g ru d n ia 2009 r. a r t. 248 § 1 k.k.w. u tra c i sw oją moc obow iązującą. Do tego czasu , j a k z a p ew n ia M in i s te r C w iąk alsk i, p roblem p rz e lu d n ie n ia z o stan ie w Polsce całkow icie ro z w ią z a n y i o sad zen i nie b ę d ą ju ż przebyw ać w p o n a d n o rm a ty w n y c h w a ru n k a c h , co oznacza, że k aż d y w ięzień będzie m iał z a g w a ra n to w a n e m in im u m 3 m 2 p o w ierzch n i. U zd ro w ien ie tego a s p e k tu re a lió w polskiego w ięz ie n n ictw a z pew nością przełoży się n a efek ty resocjalizacji, zm niejszy ag resję osadzo nych. D oprow adzi też do w z ro stu sto p n ia b ez p ie cze ń stw a zarów no więźniów, j a k i fu n k c jo n a riu sz y S łużby W ięziennej w je d n o s tk a c h p en ite n c ja rn y c h , a przecież „w k ra ja c h , k tó ry c h obyw atele n ie czu ją się pew nie w w ięzieniach, n ie czu ją się rów nież p ew nie n a w olności”54.
53 Ibidem.
54 S. J. Lec, Myśli nieuczesane, [online] <http://polonista.w.interia.pl/lec/mynu.htm>, do stęp: 18.11.2008.
S u m m ary
T he is s u e o f o v e r p o p u la tio n in p e n it e n tia r ie s in th e e y e
o f th e s e n te n c e o f 26 m a y 2008 o f th e P o lis h C o n stitu tio n a l
T rib u n al
O v e rp o p u latio n o f p e n ite n tia rie s is one of th e p ro b lem s o f im p riso n m e n t ex e cu tin g t h a t a re th e m o st difficult to cope w ith , n o t only in P o lan d , b u t in th e w hole E u ro p e; in P o la n d it is a m a jo r social a n d econom ical problem since th e y e a r 2000.
E n s u rin g th e m in im a l liv in g s ta n d a r d seem s to be one on th e b asic d u tie s of th e s ta te in th e m a tte r o f ap p ly in g th e ex ecu tive c rim in a l law. T he o v erp o p u la tio n of p e n ite n tia rie s m a y le a d to in frin g in g th e s ta n d a r d s of conduct w ith th e people ja ile d , a n d it b rin g s a n u m b e r of n e g a tiv e effects i.a. th e rise of ag g ressio n am ong p riso n ers.
O n th e 26th of M ay 2008 T he P o lish C o n s titu tio n a l T rib u n a l h a s a rriv e d a t v e rd ic t fo u n d in g a r t. 248 § 1 of th e P o lish E x ecu tiv e P e n a l Code in co n si s te n t w ith a r t. 40, a r t. 41 § 4 a n d a r t. 2 o f th e C o n stitu tio n of th e R epu blic of P oland.
T rib u n a l a g re e d t h a t q u e stio n e d re g u la tio n is u n c o n s titu tio n a l. L egal ju stific a tio n w as c le a r a n d m a in th e se s of th e co m p la in a n t w ere m a in ta in e d . T he sen ten c e d iscu ssed c a n n o t c e rta in ly h av e no effect on th e c rim in a l policy o f th e s ta te . C rim in a l policy m ay b e co n sid ered in th re e asp ects: policy o f th e legislator, policy of ap p ly in g law b y co u rts a n d th e m a tte r o f m a k in g m otions by p ro se cu to rs for a given penalty.
In connection w ith th e se n te n c e of T he T rib u n a l w e sh o u ld n ’t expect re p la c in g im p ro so n m e n t w ith n o n -iso latin g p e n a ltie s. T h e P o lish p e n a l code m e e ts th e la te s t n ee d s an d ex p e ctatio n s an d is n ’t p ro fu se as for p ro v id in g for im p riso n m e n t. A t p re s e n t, th e re is no te n d e n c y to excessively so ften s ta tu to ry p e n a ltie s a n d th e re w on’t be su ch a tre n d in th e n e a r fu tu re . T he a u th o ri tie s th o u g h , a re p la n n in g to e n a c t a n Act, t h a t w ill m ak e th e p e n a lty of re s tric te d lib e rty be ru le d m ore often th a n it is now.
T he fact of o v erp o p u la tio n in p e n ite n tia rie s c a n n o t h av e a n y influ ence on th e d ecision of th e c o u rt w h a t k in d of p e n a lty sh o u ld b e ru le d to a p a r tic u la r p erson. H ow ever, in ev e ry case it is n e c e s s a ry to m ak e a reflec tio n on th e consequences of g ro u n d less se n te n c in g of im p riso n m e n t or o rd e rin g its ex ecution, w h en it h a s a lre a d y becom e aim less.
T alk in g ab o u t o v erp o p u la tio n in p e n ite n tia rie s , P o la n d h e a d s in a p ro p e r direction. T he ac tio n s p erfo rm ed in m a n y a re a s m ay r e s u lt in a n ab so lu te v a n ish in g of th is p ro b lem in th e n e a r fu tu re .
