Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce

Anna Korzeniewska-Lasota

Glosa do wyroku Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka z dnia 7

grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski

przeciwko Polsce

Studia Prawnoustrojowe nr 20, 193-197

2013

2013

Glosa do w yroku Europejskiego T rybunału P raw Człowieka z d nia 7 g ru d n ia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce.

„T rybunał p o d k r e śla , że w a rt. 9 K o n w en cji w y m ie n io n o różn e sp o so b y u z e w n ę tr z n ia n ia w y z n a n ia lu b p r z e k o n a ń , m ia n o w ic ie , p o ­ p rzez u p r a w ia n ie k u ltu , n a u c z a n ie , p r a k ty k o w a n ie i c z y n n o ś c i r y tu ­ a ln e . [...] A rty k u ł te n n ie c h r o n i je d n a k k a ż d e g o z a c h o w a n ia m o ty ­ w o w a n e g o c z y in s p ir o w a n e g o p r z e z w y z n a n ie lu b p r z e k o n a n ia . [...] W olność m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia o z n a c z a ta k ie u ję c ie , k tó r e o s ią ­ g a p e w ie n s to p ie ń r a cjo n a ln ej p r z e k o n y w a ln o śc i, p o w a g i, sp ó jn o śc i i w a ż n o śc i. [...] T ryb u n ał p o d k r e śla ta k ż e, że b u d d y zm j e s t jed n y m z n a jw ię k s z y c h ś w ia to w y c h w y z n a ń , u z n a n y m o fic ja ln ie w w ie lu k rajach . N a d to, ja k ju ż w sk a z a n o , p r z e str z e g a n ie o k r e ślo n e j d ie ty m o że b y ć u z n a n e za p r a k ty c z n e w y r a ż a n ie w p r o st p r z e k o n a ń w r o ­ z u m ie n iu art. 9. [... ] T ryb u n ał s tw ie r d z a , że d e c y z ja sk a r ż ą ce g o , b y p o z o sta ć p r z y i p r z e str z e g a ć d ie ty w e g e ta r ia ń sk ie j m o że b y ć u z n a n a za m o ty w o w a n ą c z y in s p ir o w a n ą p r z e z w y z n a n ie i d e c y z ja ta n ie b y ła n ie r o z są d n a . W r e z u lta c ie sta n o w isk o w ła d z w ię z ie n n y c h , o d ­ m a w ia ją c e sk a r ż ą ce m u d o s ta r c z a n ia p o s iłk ó w w e g e ta r ia ń s k ic h , d o ­ ty c z y z a k r e su w y z n a c z o n e g o a rt. 9 K o n w en cji. [...] N a le ż y w y z n a c z y ć w ła ś c iw e p r o p o r c je m ię d z y r y w a liz u ją c y m i in te r e s a m i je d n o s tk i i w s p ó ln o ty [...], r o z w a ż y ć trz e b a te ż c z y P a ń s tw o w y z n a c z y ło w ła ­ śc iw e p ro p o rcje p o m ię d z y in te r e s a m i in s ty tu c ji, in n y c h o sa d z o n y c h i sk a r ż ą ce g o . [... ] T ryb u n ał u z n a je , ż e w ła d z o m n ie u d a ło s ię w y z n a ­ c z y ć ta k ic h w ła ś c iw y c h p ro p o rcji p o m ię d z y in te r e s a m i w ła d z w ię ­ z ie n n y c h i sk a r ż ą c e g o ”1.

E uropejski T rybunał P raw Człowieka orzekał n a sk u tek skargi wniesio­ nej w dniu 27 kw ietnia 2006 r. przez J a n u sz a Jakóbskiego2. Skarżący za rz u ­ 1 W yrok w sp ra w ie oznaczonej n u m e re m 18429/06. T reść o rz ec ze n ia d o s tę p n a w ję z y k u a n g ie lsk im z a p o śre d n ictw e m s tro n y in te rn e to w e j E u ro p ejsk ieg o T ry b u n a łu P ra w C złow ieka. W y b ran e i cy to w an e fra g m e n ty w y ro k u w tłu m a c z e n iu a u to rk i.

2 M a rg in a ln ie godzi się w s k a z a ć n a z n ac zn y o k res dzielący w n ie sien ie s k a rg i i w y d an ie p rzez T ry b u n a ł o rz eczen ia. J e s t to k w e s tia is to tn a w szczególności, gdy n a ru s z e n ie m a c h a r a k ­ te r trw ający.

194 G losy

cił naru szen ie art. 9 Konwencji3, które polegać m iało n a odm ówieniu mu bezm ięsnej diety w więzieniu, mimo w ym agań jego w yznania. W yrażać miało się w n a ru sz e n iu wolności uzew n ętrznian ia w yznania poprzez przestrzeganie jego zasad i czynności ry tu aln e. Skarżący podkreślił, że przestrzeganie diety bezm ięsnej w jednostce penitencjarnej nie może być uznane za zagrożenie dla bezpieczeństw a publicznego, zdrowia, m oralności, praw i wolności innych osób4. W skazał też, że ew entu aln a droga przew idziana polskim praw em cy­ wilnym nie doprowadziłaby go do oczekiwanego sk u tk u , bowiem odmowa posiłków bezm ięsnych o p arta była n a treści obowiązującego polskiego praw a. W skazał też w prost u stęp świętej księgi jego w yznania, w zbraniający jedze­ n ia m ięsa i określający negatyw ne sk u tk i diety tego typu, a sprow adzające się do zatrzym an ia n a ścieżce samorozwoju.

Rząd w osobie umocowanego przedstaw iciela oponował przeciwko tw ier­ dzeniom J a n u sz a Jakóbskiego. W pierwszym rzędzie podkreślono, że sk a rż ą ­ cy, choć powinien, nie skorzystał z drogi o charak terze kom pensacyjnym , a przew idzianym polskim praw em cywilnym. Przyznano jedn ak, iż co do zasady zalecenia w spraw ie posiłków m ogą być istotnym elem entem w yzna­ n ia i jako takie w inny być uznane za elem ent wolności u zew nętrzniania w yznania i objęte ochroną z art. 9 Konwencji. N astępnie, odwołując się do źródeł w postaci polskiej encyklopedii i bazy internetow ej W ikipedia5, w sk a­ zano, że choć buddyści są zachęcani do niejedzenia m ięsa, nie m a zw iązku koniecznego m iędzy buddyzm em m ah a jan a a w egetarianizm em . Podniesiono też, że nie m a obowiązku opartego n a praw ie polskim dostarczania osadzo­ nym tego typu posiłków. N adto dostarczenie każdem u osadzonem u posiłku zgodnego z jego przekonaniam i byłoby zbyt kosztowne i zbyt skomplikowane.

Trybunał u sta lił w spraw ie s ta n faktyczny. Januszow i Jakób skiem u wy­ mierzono k a rę ośm iu la t pozbaw ienia wolności, k tó rą odbywał w k ilku z ak ła­ dach karnych. W ielokrotnie bezskutecznie zwracał się do władz więziennych z wnioskam i, by podawano m u posiłki bezm ięsne z racji w ym agań w yznania. Skarżący żywił się więc tym, co otrzym yw ał w paczkach od rodziny. Posiłki m ięsne n ato m iast odbierał, po czym wyrzucał z obawy, że odmowa przyjm o­

3 A rt. 9 u s t. 1 K onw encji o O ch ro n ie P ra w C zło w iek a i P o d staw o w y ch W olności, sp o rz ą ­ dzonej w R zym ie d n ia 4 lis to p a d a 1950 r. (D z.U . z 1993 r., n r 61 poz. 284 z poźn. zm.): „K ażdy m a p raw o do w olności m yśli, s u m ie n ia i w y z n an ia ; p raw o to obejm uje w olność z m ia n y w y z n a ­ n ia lu b p rz e k o n a ń o raz w olność u z e w n ę trz n ia n ia in d y w id u aln ie lu b w sp ó ln ie z in n y m i, p u b lic z­ n ie lu b p ry w a tn ie , sw ego w y z n a n ia lu b p rz e k o n a ń p rzez u p ra w ia n ie k u ltu , n a u c z a n ie , p r a k ty ­ k o w a n ie i czynności r y tu a ln e ”.

4 A rt. 9 u s t. 2 K onw encji: „W olność u z e w n ę trz n ia n ia w y z n a n ia lu b p rz e k o n a ń m oże p odle­ gać je d y n ie ta k im o g ran icze n io m , k tó re s ą p rz ew id z ia n e p rzez u s ta w ę i k o n ieczn e w społeczeń­ stw ie d e m o k ra ty c z n y m z u w a g i n a in te re s y b e zp iec z e ń s tw a p ublicznego, o chronę p o rz ą d k u p ublicznego, z d ro w ia i m o raln o śc i lu b o chronę p ra w i w olności in n y c h osób”.

5 W ocenie g lo sa to rk i, dziw ić m oże o p arcie się p rz e d sta w ic ie la P a ń s tw a P olskiego w p i­ śm ie p ro ceso w y m w tr a k c ie p o s tę p o w a n ia p rz e d „ S ą d em E u ro p e js k im ” n a t a k n iep e w n e i zm ie n n e źródło in fo rm acji j a k W ikipedia.

w ania posiłków u zn an a będzie przez władze w ięzienne za podjęcie stra jk u głodowego, co skutkow ać może w ym ierzaniem k a r dyscyplinarnych. W ładze w ięzienne informowały skarżącego, że w jednostk ach penitencjarnych dieta bezm ięsna nie je s t dostępna. Wywodziły też, że poprzez powołanie się na wolność w yznania skarżący nie może m anipulow ać w celu uzysk an ia indyw i­ dualnych korzyści. Również Rzecznik P raw O byw atelskich, w odpowiedzi n a pismo skarżącego, stw ierdził, że władze w ięzienne nie są zobligowane do przygotowyw ania specjalnych posiłków, a z racji tego, że skarżący był jedy­ nym b u dd ystą w jednostce penitencjarnej, przygotowanie posiłku tylko dla niego byłoby zbyt tru dne. W tej spraw ie do władz więziennych zw racała się, bezskutecznie, także M isja B uddyjska w Polsce. W skazano, że buddysta m a poważny m oralny problem, gdy zm usza się go do spożywania m ięsa, co w yni­ ka z kultyw ow ania współczucia wobec każdej żyjącej i czującej istoty. Proszo­ no więc o proste w yelim inow anie m ięsa z podaw anych skarżącem u posiłków.

Rozważając stanow iska stro n i opierając się n a ustalonym , w istocie niekw estionow anym , stan ie faktycznym , Trybunał jednogłośnie uznał, iż Państw o Polskie naruszyło art. 9 Konwencji i zasądził n a rzecz skarżącego kwotę 3 tys. euro w raz z kosztam i postępow ania. T rybunał wywiódł bowiem, co ju ż wyżej wskazano, iż P ań stw u Polskiem u nie udało się wyznaczyć w ła­ ściwych proporcji m iędzy interesem jednostki a interesem ogółu.

Stanowisko Europejskiego Trybunału P raw Człowieka glosatorka uznaje za tra fn e co do zasady. Zdaniem glosatorki bowiem, ta k ja k stw ierdził to Trybunał, odmowa dostarczenia posiłków bezm ięsnych w inna być u z n an a za n aru szającą wolność z art. 9 Konwencji. Je d n a k ta konkretna, a wyżej omó­ wiona sp raw a opiera się n a nieporozum ieniu znaczeniowym i term inologicz­ nym. Otóż, w yraźnie odróżnić trzeb a posiłki bezm ięsne od posiłków w egeta­ riańskich. Po rozw ażeniu stanow iska władz i poniekąd stanow iska samego Trybunału, nie kw estionując rzecz ja s n a decyzji końcowej, wydaje się, że doszło tu do zrów nania posiłku w egetariańskiego z posiłkiem bezmięsnym . Zarówno z tw ierdzeń skarżącego, ja k i z pism Misji Buddyjskiej w ynika przecież w prost, że jed y ną rzeczą, jakiej się domagał, było um ożliwienie m u otrzym yw ania tak ich posiłków ja k posiłki dla pozostałych osadzonych, zmo­ dyfikowanych tylko w te n sposób, że pozbawionych m ięsa. D okładna analiza tw ierdzeń stro n oraz ustalonego, a będącego podstaw ą orzekania sta n u fak­ tycznego przekonuje, że sp raw a ta mogła być z korzyścią dla skarżącego rozpoznana n a gruncie krajowym. S karga do Europejskiego Trybunału P raw Człowieka nie pow inna być więc środkiem koniecznym. Proces subsumcji w toku stosow ania praw a n a poziomie europejskim okazał się więc wadliwy. Do sytuacji skarżącego zastosow anie m a bowiem w prost art. 109 § 1 k.k.w.6,

6 U s ta w a z d n ia 6 czerw ca 1997 r. - K odeks k a r n y w y k o n aw czy (D z.U . n r 90, poz. 557 ze zm.).

196 G losy

stanow iący m .in, że osadzony otrzym uje posiłki z uw zględnieniem w m iarę możliwości także wymogów religijnych i kulturow ych. P roste więc niepodanie m ięsa z pewnością leży w zakresie możliwości wydzielonego działu jednostki penitencjarnej i z racji swej oczywistości dalszych argum entów nie wymaga. Dlatego skarżący był upraw niony do korzy stania ze środków ochrony p raw ­ nej z k.k.w. Stanowisko władz jed n o stek penitencjarnych nie opierało się zatem n a obowiązującym praw ie. Skarżący mógł też skorzystać z cywilno­ praw nych środków o charak terze kom pensacyjnym w sytuacji bezprawnego i działania i zaniechania władzy publicznej7.

Dla potrzeb dalszego wywodu glosatorka przyjm uje jed n a k założenie, że skarżący z racji swojego w yznania żądał posiłków w egetariańskich, staw iając jak b y um owny znak równości m iędzy „bezmięsny” a „w egetariański”. Tym sam ym należałoby ustosunkow ać się do argum entów i stanow iska T rybuna­ łu, które oparto, o czym przekonuje wyżej omówiona ich treść, także n a takim , choć błędnym - co wyżej w ykazano - założeniu. Innym i słowy, glosa- to rk a zakłada, że Ja n u sz Jak ó bsk i żądał posiłków w egeteriańskich i z racji b ra k u p rzesłanki „w m iarę możliwości” posiłków tego typu m u odmówiono.

Przy ta k postaw ionym problem ie glosatorka uznaje działania i zaniecha­ n ia władz więziennych za n aru szające wolność uzew nętrznian ia w yznania poprzez praktykow anie i czynności ry tu alne, popiera zatem stanow isko Try­ b u n a łu i stosow ną argum entację przyw ołaną w tekście orzeczenia. Trybunał jed n a k w prost i precyzyjnie nie podał ww. argum entów , przeto glosatorka ta k ą argum entację zrekonstruuje. Po pierwsze, buddyzm ze swej istoty nie je s t o party n a dogm atach, ale n a swego rodzaju zaleceniach8. Po drugie, bez w ątp ienia uznać m ożna buddyzm za akceptow alne w yznanie w tym znacze­ niu, że możliwe do powoływania się przy żądan iu u zn an ia wolności w yznania tak że w Polsce. W skazana wyżej M isja B uddyjska w Polsce w pisana została do R ejestru Kościołów i Związków W yznaniowych9. Po trzecie, istotnym ele­ m entem buddyzm u je st praktykow anie swoiście pojmowanej drogi, w yrażają­ cej się m .in. współodczuwaniem i współczuciem wobec w szystkich żyjących i czujących10. Po czw arte, jednym z zasadniczych elem entów prakty ki, m ają ­ cym uwolnić z koła ponownych narodzin i cierpienia, je s t niespożywanie m ięsa11. Po piąte zaś, rzeczą władzy w społeczeństwie dem okratycznym je st zapew nienie praw i wolności m niejszości12, w tym ich praw a do wolności

7 Por. a r t. 23, 24, 445 i 448 u s ta w y z d n ia 23 k w ie tn ia 1964 r. - K odeks cyw ilny (Dz.U . n r 16, poz. 93 ze zm.).

8 Por. P. D. S a n tin a , F u n d a m e n ta ls o f B u d d h is m , S in g a p o re 1984.

9 Por. u s ta w a z d n ia 17 m a ja 1989 r. o g w a ra n c ja c h w olności s u m ie n ia i w y z n a n ia (te k s t je d n . D z.U . z 2005 r., n r 231, poz. 1965 ze zm.).

10 Ib id em . 11 Ib id em .

12 Por. L. M o ra w sk i, G łów ne p ro b le m y filo zo fii p ra w a . P ra w o w to k u p r z e m ia n , W arszaw a 2006.

w yznania, w szczególności do wolności uzew n ętrzniania w yznania poprzez praktykow anie i czynności rytu aln e. Po szóste, skoro więc spożywanie posił­ ków w egetariańskich dla buddysty stanow i uzew nętrznianie swojego w yzna­ nia, w ładza w inna w tę sferę co do zasady nie ingerować. Z racji zaś osadze­ nia skarżącego w jednostce totalnej, ja k ą je s t zakład karny, w ładza publiczna w inna mieć wobec skarżącego w tym zakresie obowiązki pozytyw ne13.

Skoro glosatorka założyła, że posiłek w egetariański i bezm ięsny są sobie równe oraz akceptując tw ierdzenia Trybunału przyjęła, że skarżącem u winno się posiłki w egetariańskie podawać, konsekw entnie wyprowadzić m usi wnio­ sek co do treści polskiego praw a karnego wykonawczego. Zgodnie z odpo­ w iednim zapisem K onstytucji, pierw szeństw o nad polskim porządkiem p raw ­ nym m a ją n o rm y z a k tó w p ra w a m ię d zy n aro d o w eg o 14. T reść i sens Europejskiej Konwencji P raw Człowieka są bezsprzecznie doprecyzowane orzecznictw em Europejskiego T ryb u n ału P ra w Człow ieka15. P rzeto więc zm ianie uległa treść norm atyw na art. 109 § 1 k.k.w. poprzez wyelim inowanie „w m iarę możliwości”16.

A n n a Korzeniewska-Lasota

13 Ibidem .

14 A rt. 91 u s t. 2 K o n sty tu cji: „U m ow a m ię d z y n aro d o w a ra ty fik o w a n a z a u p rz e d n ią zgodą w y ra ż o n ą w u s ta w ie m a p ie rw sz e ń stw o p rz ed u s ta w ą , je ż e li u s ta w y tej n ie d a się pogodzić z u m o w ą ”, K o n s ty tu c ja R P z d n ia 2 k w ie tn ia 1997 r. (D z.U . n r 78, poz. 483 ze zm.).

15 Por. M. B a lc e rz a k , Z a g a d n ie n ie p re c ed e n su w p ra w ie m ię d zy n a ro d o w y m p r a w człow ie­

k a , T o ru ń 2008.