PODKARPACIE NA TLE POLSKICH REGIONÓW

(1)

HUBERT KOTARSKI - - - -

EGZOGENNE I ENDOGENNE CZYNNIKI ROZWOJU REGIONALNEGO.

PODKARPACIE NA TLE POLSKICH REGIONÓW

WPROWADZENIE

Wciągu minionej dekady byliśmy świadkami stałegowzrostu zaintereso- wania badaniami regionalnymi, rozwojem gospodarczym regionów, które sta-

ły się kluczowymi podmiotami opartej na wiedzy oraz _usługachgospodarki.

To ponowne "odkrycie" regionów ma swoje głębokieimplikacje w polityce

społeczno-gospodarczejzarówno poszczególnych państw,jak i całej jedno-

czącej się Europy. Unia Europejska promuje politykędecentralizacji mającą

na celu umocnienie gospodarki regionów przez wzrost jej produktywności

iinnowacyjności. Inną konsekwencją ożywionegozainteresowania regionami jestgwałtownywzrost studiów ibadań regionalnych,koncentrujących sięza- równo na kwestii konceptualizacji regionu izwiązanych z nimpojęć,jak i na poszukiwaniu podejść metodologicznych najlepiej służących opisowi oraz

wyjaśnianiuzjawisk regionalnych (Sagan 2004: 25). Wtę problematykęwpi-

suję się również odwołaniedo teoriikapitałuludzkiego ikapitału społecznego

oraz ich roli w rozwoju regionalnym.

Pojęcia kapitału ludzkiego ikapitału społecznego należą dziś do częściej

podnoszonychpojęćw naukach społecznych zajmujących sięzmianami,jakie

zachodząwewspółczesnym,zglobalizowanymświecie.Terminy te orazzwią

zane z nimi problemy badawcze i praktyczne na dobrezadomowiły sięw pol- skim dyskursie naukspołecznych,a w konsekwencji corazczęściej pojawiają się takżew przekazie i dyskursie medialnym.

Na wstępie należy zaznaczyć, żedo podstawowych czynników mających wpływ na budowę konkurencyjności regionu należy zaliczyć kapitał ludzki, szerokorozumianą infrastrukturęikapitał społeczny.Te trzy czynniki wyczer-

pująwarunki realizacji wysokiej konkurencyjnościgospodarki. Ichwystąpie-

nie daje bardzo dużegwarancje pomyślnegotempa rozwoju regionu. Często

podnoszony w literaturze przedmiotu problem "rozwiniętej izróżnicowanej 107

(2)

IlullERTKOTARSKI

struktury gospodarki" jako czynnika rozwoju konkurencyjnościregionu ma

większe znaczenie dla pomiaru konkurencyjnościw ujęciu statycznym niż

w procesie budowy tego czynnika. Budowa konkurencyjnościregionu jest

ujęciemdynamicznymzmierzającymdo stworzeniarozwiniętejizróżnicowa

nej struktury gospodarki. Innowacyjny charakter gospodarki, zaliczany przez wielu autorów do najważniejszychczynników konkurencyjności,jest skutkiem nagromadzenia w regionie kapitalu ludzkiego ispołecznegooraz dobrej infrastruktury.

KI\PITAL LUDZKI I SPOLECZNY A ROZWÓJ REGIONALNY

Zanim przejdędo przybliżenia wpływu kapitałuludzkiego ikapitałuspo-

łecznego na rozwój regionalny, kilka słów chciałbym poświęcićproblemom definicyjnym związanymz używaniem tych pojęć w dyskursie naukowym.

Mimo częstego używaniaterminu "kapitałludzki" jest on nadal wieloznacz- ny. Stanisław Ryszard Oomaóski stwierdza, że posługujący się nim autorzy

stosują metodę przytaczania przykładówi operowania różnymikontekstami.

Powoduje to z jednej strony pozostawienie dość dużegopola dla intuicyjnego odczytywaniatreścirozpatrywanych kategorii, a z drugiej - może byćtrakto- wane jako swoisty sposób definiowania (Oomaóski 1993). Według Mirosławy

Marody i Anny Gizy-Poleszczuk na kapitał ludzki składają się takie cechy

zbiorowości,jak: struktura wieku populacji, umieralność,stopa urodzeó, stan zdrowia, któretworząrazem bardziejogólną kategorięcech demograficznych.

Oprócz tych ostatnich kapitał ludzki obejmuje również umiejętności człon

ków zbiorowości wyrażonew postaci poziomu wykształcenia,struktury za- wodowej oraz stopnia jej zgodnościz wymogami nowoczesnego rynku pracy (Giza-Poleszczuk, Marody 2000). Podobniekapitałludzki definiujeStanisław

Ryszard Oomaóski,stwierdzając,żejest to zasób wiedzy,umiejętności,zdrowia, energii witalnej zawarty w społeczeóstwie. Zwraca uwagęjednak na

ważną kwestię, mianowicie że jest to zasób dany przez genetyczne cechy

określonej populacji raz na zawsze, ale możliwydo powiększeniaw drodze inwestycji zwanych inwestycjami w człowieka. Z tego spostrzeżenia płynie ważna przesłankadla społeczności zamieszkującychperyferyjne, słaboroz-

winięteregiony,dotycząca możliwości przezwyciężenianiekorzystnego stanu przez inwestycje w ludzi - kapitał ludzki. Do ciekawego wniosku w kwestii

rozważaó nad formami kapitałuobecnego w społeczeóstwie doszedłAndrzej Sadowski. Stwierdza on, że "w zasobach ludzkich skumulowany jest przede wszystkim kapitał ludzki, społeczny i kulturowy" (Sadowski 2005: 258).

W skład kapitału ludzkiego wchodzą: wiedza (wykształcenie), umiejętności

zawodowe, stan zdrowia wraz z umiejętnościamijego wykorzystania, znajo-

mość języków obcych,obsługikomputerów, gotowośćdo kontaktów izwią-

108 zana z tymelastyczność względem różnychkultur i stylówżycia(ibidem).

(3)

EGZOGE NE I ENDOGENNE CZYNNIKI ROZWOJU REGIO ALNEGO. PODKARPACIE NA TLE POLSKICH REGIO ÓW

Na gruncie badań społecznych przyjęło się również podkreślać, że jakość kapitałuludzkiego to coś więcej niżsuma cech populacji zamieszkującejre- gion. Składają sięnanią takżepewne cechy socjologiczne, takie jakzdolność

do tworzenia więzi społecznych,tezaś pozostająpod wpływem określonych

inwestycji wczłowieka.

Z pojęciem kapitału ludzkiego ściśle się wiąże pojęcie kapitału społecz

nego. Sadowski stwierdza, że jest to jeden z kapitałów skumulowanych w zasobach ludzkich. Koncepcja kapitału społecznegojestjednąznajczęściej używanych teorii w naukach społecznychw ostatnich latach. Jak podkreśla

Alejandro Portes, wciągu ostatnich latpojęcie kapitału społecznego stało się

punktem wyjścia do sformułowaniajednej z najbardziej popularnych teorii socjologicznych, która została przeniesiona do języka codziennego (Portes 1998: 2). Wraz zpopularnościąteorii kapitału społecznego pojawiło się wie- le różnych jego definicji. W literaturze podkreśla się, że ważne dla rozwoju teorii byłyszczególnie trzy nazwiska: Bourdieu, Coleman i Putnam. Wujęciu

Pierre'a Bourdieukapitał społecznystanowi"sumęzasobów, aktualnych i po- tencjalnych, które należą sięjednostce lub grupie z tytułu posiadaniatrwałej,

mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji,znajomościi wzajem- nego uznania. To znaczy jest sumą kapitałówiwładzy, które sieć taka może zmobilizować"(Bourdieu, Wacquant 200 l: 105). Zgodnie z tymujęciemwy- korzystanie przezjednostkę potencjału zasobów kapitału społecznegozale-

ży od dostępności izasięgu sieci powiązań i relacji, w których uczestniczy.

Według Bourdieu wykorzystanie zasobówzależyod działańindywidualnych

każdego człowieka, zdolności i umiejętności rozwijania otrzymanego przez

jednostkę kapitału społecznego.Druga zważnychkoncepcji kapitału społecz

nego, autorstwa Jamesa Colemana, uchodzi za klasycznądla całościowego,

systematycznego ujęciatego zjawiska, określanegojako perspektywa ekono- miczna (teoria racjonalnego działania;Trutkowski, Mandes 2005). Coleman

definiował kapitał społecznyjako "umiejętności współpracy międzyludzkiej

w obrębie grup i organizacji wspólnych interesów" (Fukuyama 1997: 20).

Autorem trzeciej koncepcji, o której należy wspomnieć,jest Robert Putnam,

uważanypowszechnie zagłównego inspiratora wielkiej kariery pojęciakapi-

tału społecznegooraz jegonajważniejszegoeksponenta (Trutkowski, Mandes 2005). WedługPutnama nakapitał społeczny "składają siętakiejakości życia

stowarzyszeniowego w danym społeczeństwie,jak sieci, normy oraz zaufanie - jakości te umożliwiają członkom danego społeczeństwa zwiększenie efektywnościzbiorowego działaniai sprawniejsze osiągnięciepodzielanych przez nich celów" (Putnam 1995: 56). Wart podkreślenia jest równieżfakt,

że obserwacje Putnama dotyczące kapitału społecznegopoczynione zostały

we Włoszechiopierały się na obserwacji funkcjonowania i stopnia rozwoju

włoskichregionów. 109

(4)

HUBERT KOTARSKI

Próbą połączenia wysiłkówdefinicyjnych podejmowanych przez kilkuna- stu autorów oraz wskazania zarówno na jednostkowy, jak i grupowy charakter

kapitału społecznegojest definicja Paula Adlera i Seok-Woo Kwona.Powstała

ona poprzeglądziei analizieokoło20różnychdefinicji, a brzmi następująco:

"Kapitał społecznyjest zasobem dla indywidualnych i zbiorowych aktorów, stworzonym dzięki układowi izawartości sieci powiązań istniejących w ich mniej lub bardziejtrwałychrelacjach społecznych"(Adler, Kwon 2000: 4).

Podkreślić należy, że istnieją wspólne problemy łączące kapitał ludzki ispołeczny. Sąnimi niewątpliwieniematerialny charakter iucieleśnienieobu

kapitałów w ludziach. Można również zaobserwować powiązaniaizależności między wykształceniem iumiejętnościami a zaangażowaniem w działalność

na rzeczspołeczeństwa.

Nie ulegawątpliwości, że kapitał społecznyikapitał ludzki sąkluczowy- mi elementami w konstrukcji i zastosowania nowego modelu rozwoju regionalnego. Antoni Kukliński stwierdza, że kapitał społecznyjest szczególnie istotny dla rozwoju regionalnego(Kukliński2003: 9). W znaczeniu, o którym pisze, kapitał społecznyjest rynkowym doświadczeniem społecznymopie-

rającym się na zaufaniu, wspólnych normach i instytucjach. Trzeba również podkreślić, że kapitał społeczny ułatwia kooperację wewnątrzgrup oraz kor- poracji międzynarodowych, rozszerzając zdolności kolektywnego działania

dla osiągnięcia wzajemnych korzyści.Ponadto wzmacnia kolektywny proces uczenia sięi stanowi kluczowy element tworzenia, dyfuzji i transformacji wiedzy, a procesy te mają istotne znaczenie dla innowacyjności i konkuren-

cyjności.Wreszciekapitał społecznycementujewartości promującesieci jako

bodźce tworzenia regionalnych gron oraz regionalnych strategii innowacji i polityki. To zagadnienie jest szczególnie ważnedla regionów gorzej rozwi-

niętych, dysponujących słabszym kapitałem społecznym orazsłabszymupo- wszechnieniem nauki i wiedzy. W takich warunkach regiony te musząspro-

stać zasadniczym wyzwaniom zmiany technologicznej ispołecznej (ibidem:

9-10). Czynnikiem lokalizacj i nie jestjuż bliskośćzasobów naturalnych, po-

daż siłyroboczej czydużylokalny rynek zbytu, lecz posiadanie odpowiednich zasobów kapitałuludzkiego ispołecznego.

Analiza najważniejszychczynnikówwarunkującychpowodzenie rozwoju lokalnego lub regionalnego pozwala naocenęznaczenia kapitału społecznego

ikapitałuludzkiego w procesie rozwoju. Powszechnie uznajesię, żena powo- dzenie programów rozwoju jednostek terytorialnych (gmin, powiatów, regio- nów)wpływająwnajwiększymstopniumiędzyinnymi: istnienie skutecznego przywództwa - inspirującego decydentów oraz zdolnego do mobilizowania

zbiorowościlokalnej, szerokiewspółuczestnictwowszystkich kategorii miesz-

kańcóww podejmowanych działaniach,zdefiniowanie jasnych zasad kierun- kowych oraz precyzyjna ocena celów rozwoju regionu, zaufanie i konsensus 110 orazwspółpracai partnerstwo publiczno-prywatne, wyczulenie na tożsamość

(5)

EGZOGE E I ENDOGE NE CZYNNIKI ROZWOJU REGIO AL EGO. PODKARPACIE NA TLE POLSKICH REGIONÓW

kulturowąi strukturę społeczno-polityczną regionu, a także uwzględnienie

potrzeby ciągłego"dostrajania"działańdoewoluującegootoczenia oraz wy-

zwańglobalnych i zmian strukturalnych (Łobocki2003: 34-35). Jakośćka-

pitału ludzkiego decydującao sukcesie rozwojowym regionu warunkowana jestnastępującymicechami: dynamikąpopulacji regionalnej, stanem zdrowia

wyrażonym między innymi przez średnią długość życia i umieralność nie-

mowląt,poziomemwykształcenia ludności(Regionalnezróżnicowaniekapi- talu ludzkiego w Polsce 200 l: 7-8) oraz - można by dodać- jakościątego

wykształcenia.Na istotnośćroli kapitału ludzkiego ispołecznego w procesie wzrostu gospodarczego i budowania regionu konkurencyjnego wskazująre- zultaty licznych badańempirycznych. W ich świetleto właśnie różnice w zasobach czynników endogennych (kapitałuludzkiego ispołecznego) decydują

outrzymujących się rozbieżnościachw poziomach rozwoju krajów i regionów.

Jednym z zasadniczych zadań polityki regionalnej jest pobudzanie zasobów

wewnętrznych(endogennych) regionu. Skuteczna realizacja takiego zadania wymaga dogłębnych badań na temat roli i związków kapitału społecznego

oraz ludzkiego w budowaniu konkurencyjnościregionu.

Podkreślanieroli niematerialnych form kapitałujako czynników rozwoju

stało się w ciągu ostatnich dwudziestu kilku lat bardzo powszechne w naukach społecznych. Mimo widocznych na pierwszy rzut oka różnic, głów

nie w użyciu obu terminów - pojęcie "kapitał ludzki" używanejest często

i przede wszystkim przez ekonomistów,zaś kapitał społeczny stał się domeną

socjologów - to obajużdawno wykroczyłypoza granice swoich dyscyplin isąintensywnie eksploatowane zarówno przez naukowców, jak i publicystów, polityków czy działaczy społecznych.

Wświetle badań dotyczących dysproporcji w rozwoju regionówpodkreśla się, że towłaśnie różnice wjakości kapitału ludzkiego ispołecznego sąprzy- czynami utrzymujących się, czy nawet pogłębiających, różnicw poziomach rozwoju grup państw,krajów oraz ichczęści- regionów. Województwo podkarpackie ze względu na swoje położeniegeograficzne jest jednym z wysu-

niętychnajbardziej na wschód obszarów Unii Europejskiej, przez co znajduje

się na geograficznych peryferiach zjednoczonej Europy i wraz z innymi wo- jewództwami tzw. ściany wschodniej określanejest w literaturze jako przy-

kład regionu peryferyjnego. Regiony te charakteryzują się między innymi:

a) odległym położeniem w stosunku do centrum politycznego i gospodarczego (a co za tym idzietrudnościamikomunikacyjnymi w dotarciu do centrum);

b) niskim poziomem gospodarki,oświatyi kultury (a zatem gorszymi warun- kami _{życia niż} na innych terenach); c) _słabszymzaludnieniem irozproszoną strukturą osadniczą; d) niskim poziomem urbanizacji; e) słabą infrastrukturą technicznąispołecznąoraz wysokim wskaźnikiembezrobocia (Malikowski, Sowa 1995: 11-12). Wskaźniki społeczno-gospodarcze sprawiają, że woje- 111

(6)

IIIJIlI·.Rr KOlARSKI

wóclztwa Polski wschodniej zal iczane sądo grupy regionów dysponujących

naj mniejszym potencjałemrozwojowym.

WSKAŹNIK JAKOŚCIKAPITALU LUDZKIEGO I SPOLECZNEGO

Na podstawie dogłębnejanalizy dostępności wskaźnikówstatystycznych

charakteryzujących bezpośrednio bądź pośrednio zasób kapitału ludzkiego i społecznego na poziomie wojewódzkim, przyjąłem następującą koncepcję

budowy miernikajakości kapitałuludzkiego ispołecznego. Z powodu braku aktualnych danych (z lat 2006-2008) na szczeblu województwo wykształ

ceniu populacjiI, a cecha ta w dominującym stopniu określa jakość kapitału

ludzkiego, oraz ze względu na relatywnie ubogi zestaw innych mierników,

odnoszących się w sposób bezpośrednido zasobu kapitału ludzkiego i spo-

łecznego w województwach, pierwotna grupa wskaźników została uzupeł

niona o wskaźniki charakteryzujące jakość kapitału ludzkiego pośrednio,po- przez obserwowane statystycznie efekty zachowaóspołeczno-gospodarczych ludności. W ten sposób istnieje szansa na połączenie niezmieniających się

cech demograficznych oraz cech socjologicznych, wypływającychz dziedzi- czonych zachowaó zbiorowości.Pierwsza kategoria wskaźników bezpośred

nich nazwana została charakterystykąpotencjałudemograficznego regionów, zewzględunadominującew tej grupie cechy demograficzne. Druga kategoria

wskaźników pośrednichopisuje aktywność społeczno-gospodarcząludności.

W ramachkażdejz tych dwóch zasadniczych kategoriizostało wyodrębnionych

po kilka cech lub zachowaó populacji, charakteryzujących potencjałdemo- graficzny iaktywność społeczno-gospodarczą ludności w regionach, którym

można przypisać konkretne obserwowalne mierniki statystyczne. W rezulta- cie powstał pewien hierarchiczny trójpoziomowy układ wskaźników.Wagi poszczególnych wskaźnikówdobierane były na podstawie podobnych badań

przeprowadzonych przez Bank _Światowy, Instytut Badaó nad _Gospodarką

Rynkowąi Zakład Badaó Statystyczno-Ekonomicznych Głównego Urzędu

Statystycznego i Polskiej Akademii Nauk. Im lepiej zmiennacharakteryzowała

konstruowany miernik, tymwyższą miała wagę.W budowie miernikajakości kapitałuludzkiego ispołecznegowykorzystanazostałametodologia stosowa- na przy konstrukcji mierników rozwojuspołecznegoużywanychw badaniach społecznych prowadzonych przez ONZ, Bank Światowy i Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych Głównego Urzędu Statystycznego i Polskiej Akademii Nauk.

Podstawą źródłowąbadania są informacje pochodzącez Bazy Danych Regionalnych GUS (BOR), wyników Narodowego Spisu Powszechnego

I Dane dotyczące wykształcenia ludności zawiera jedynie Narodowy Spis Powszechny 112 Ludności, który ostatnioodbył sięw 2002 roku.

(7)

EGZOGENNE I ENDOGENNE CZYNNIKI ROZWOJU REGIONALNEGO. PODKARPACIE NA TLE POLSKICH REGIONÓW

Ludności i Mieszkań z 2002 roku, z rejestru REGON, wyników wyborów

udostępnionychprzez Państwową Komisję Wyborcząoraz danych Urzędu

Statystycznego w Rzeszowie. Dane pochodząz lat 2002-2007. Z uwagi na to,żecechy demograficzneopisującejakość kapitałuludzkiego ispołecznego charakteryzują się małą zmiennościąw czasie oraz w celu zmniejszenia ryzy- kabłęduw oceniepotencjałudemograficznegoludności, związanegozwystę

powaniemjednorocznych,najczęściejlosowychwahań wielkościparametrów

demo-społecznych,analiza materiałustatystycznego przeprowadzonazostała

na podstawieśrednich wartościmierników dla lat 2002-2007.

Potencjałdemograficzny regionów jestkategoriązawierającąszczególnie

interesującecechy zasobu kapitałuludzkiego, takie jak wykształceniei stan zdrowia populacji w wiekuzdolnoścido pracy. Wykorzystanie w badaniu tych zmiennych napotykajednakżena zasadnicze ograniczeniazwiązanezdostęp

nościądanych w materiale statystycznym gromadzonym w systemie statysty- ki publicznej. W ich miejsce wprowadzone zostałyzmienne pośrednio zwią

zane z charakterystyką potencjału demograficznego regionów. Ostatecznie ten poziom analizy zróżnicowaniaterytorialnego jakości kapitału ludzkiego bazuje na ustaleniu wielkości trzech parametrów: prężnościdemograficznej, poziomu wiedzy funkcjonalnej i stanu zdrowia ludności. Szczegółowecha- rakterystyki poszczególnych cech przedstawionezostały poniżej.

l. Prężność demograficzna - cecha opisująca potencjał ludnościowy

z punktu widzenia stanu i perspektyw rozwoju demograficznego regio- nów. Wielkość tego parametru kształtują następującecharakterystyki de-

mo-społeczne:

obciążenie demograficzne ludności w wieku produkcyjnym (20-59/64 lata) ludnością, która ze względu na osiągnięcie wieku powszechnie

uprawniającegodoprzejścianaemeryturęzaliczana jest do grupy osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni 65-letni i starsi oraz kobiety 60-letnie i starsze);

- zasoby ludnościw wieku maksymalnej mobilnościzawodowej, okreś

lonewielkością udziałuosób w wieku 20--44 lat w ogólnej liczbie lud-

nościw wieku produkcyjnym;

- płodność ogólna - parametr informującyośredniej liczbie dzieci żywo

urodzonych przypadających na 1000 kobiet w wieku rozrodczym (15--49 lat).

2. Poziom wiedzy funkcjonalnej - cecha stanowiącaistotne kryterium oce- nyjakości zasobów ludzkich, brane poduwagęzarówno przy projektowa- niu konkretnychprzedsięwzięćgospodarczych na podstawie analizy rynku pracy, jak i w ogólnej ocenie możliwościrozwoju modernizacyjnego spo-

łeczności. Wobec braku systematycznie prowadzonej rejestracji danych o poziomie wykształcenia ludnościw podziale terytorialnym konstrukcję

miernika oparto na informacjachpochodzącychz ostatniego powszechne- 113

(8)

HUBERT KOTARSKI

go spisu ludności(z 2002 r.) oraz na cechachdemo-społecznychpośrednio określającychpoziom wykształcenia ludności.Lista szczegółowychcha- rakterystyk miernika poziomu wiedzy funkcjonalnej zawiera:

poziom wykształcenia ludności,ze szczególnym uwzględnieniemod- setka osób z wykształceniem co najmniej _średnim w ogólnej liczbie osóbpowyżej 15. roku życia;

czytelnictwo, charakteryzowane przez _relacjęliczby czytelników zare- jestrowanych w bibliotekach publicznych do _ludnościw wieku 10 lat

iwięcej (na 1000 osób);

powszechność kształceniaw szkołach ponadgimnazjalnych dla mło

dzieży, określonaprzez _liczbęuczniów w _szkołach wskazanego szcze- bla nauczaniaprzypadającąna 1000 osób w wieku 15-19 lat, odpowia-

dającymwprzybliżeniu wiekowi uczniówszkółponadgimnazjalnych.

3. Stan zdrowia ludności. Do podstawowych mierników statystycznych

charakteryzującychtę cechę potencjału ludnościowegozaliczyć możnana-

stępujące: umieralność niemowląt, przeciętnedalsze trwanieżycia,zacho-

rowalnośćichorobowość(m.in. z powodu choróbprzewlekłych),absencję chorobową, niepełnosprawnośćbiologicznąi/lub z orzeczeniem prawnym czy wreszcie samoocenęstanu zdrowia i standaryzowaną przedwczesną umieralność mężczyzn (w wieku 35--49 lat). Z tej długiej, chociażz pew-

nościąniekompletnej listy _możliwedo _włączeniaw zakres prezentowa- nego badania ze względuna dostępnośćdanych w podziale terytorialnym

okazały się następującemierniki:

odsetek osób niepełnosprawnych(prawnie i biologicznie) w ogólnej liczbiemieszkańcówwojewództwa;

poziomumieralności niemowląt(na 1000urodzeń żywych);

przedwczesna umieralność mężczyzn(w wieku 35--49 lat).

Zestaw cech opisujących aktywność społeczno-gospodarcząludności

(drugi poziom analizy różnic w jakości kapitału ludzkiego i społecznego) stanowią parametry takie, jak: a) mobilnośćprzestrzenna; b) aktywnośćgo- spodarcza oraz c) aktywność społeczna ludności, bazujące na następujących szczegółowych miernikach statystycznych: a) mobilności przestrzennej,

określonejprzez saldo migracjiwewnętrznychludności(na I000 osób); b) ak-

tywnościgospodarczej, charakteryzowanej przezrelacjęliczby jednostek osób fizycznych sektora prywatnego_(wedługREGON) do liczby _ludnościw wieku aktywnościzawodowej (na 1000 osób w wieku 20-59/64 lat).Aktywność społeczna,opisana jest przez takie mierniki, jak:

nasycenie pozarządowymiorganizacjami społecznymi(fundacje i stowa- rzyszenia) na 1000ludności;

frekwencja w wyborach parlamentarnych (2005 r.);

aktywnośćinwestycyjnawładz samorządowychokreślonaprzezudziałwy- 114 datków inwestycyjnych w wydatkach _ogółemz_budżetów lokalnych;

(9)

HUBERT KOTARSKI

sze polskie aglomeracje miejskie - Warszawa, Wrocław,Trójmiasto. W tych regionach, w których brak dużego i prężnego ośrodka miejskiego z silnym zapleczem akademickim, miernik poziomu wiedzy funkcjonalnej osiąganaj-

niższe wartości.

Województwem o najwyższym poziomie zdrowia ludnościjest mazowieckie.Wartośćmiernika stanu zdrowiawyniosłatu 0,897. Regionem o równie wysokim poziomie tego miernikaokazało sięwojewództwo opolskie - 0,859.

Podkarpackie i lubelskie to dwa województwa o najniższym poziomie stanu zdrowiamieszkańców. Średnia wartośćdla Polski miernika stanu zdrowia

ludności wyniosła0,550.

Jedyniepięć województw: mazowieckie, małopolskie,wielkopolskie, pomorskie i dolnośląskie, zanotowało dodatnie saldo migracji wewnętrznych.

Województwo podkarpackie znalazło się w grupie regionów o najwyższym

ujemnym saldzie migracji wewnętrznych (-1907 osób), obok takich woje- wództw, jak: lubelskie (-5160 osób), śląskie(-3668 osób), warmińsko-ma

zurskie(-3128 osób),świętokrzyskie(-2795 osób) i podlaskie (-1994 osób).

Województwo podkarpackie okazało się regionem o najniższej wartości

miernika aktywności gospodarczej. Liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarcząw przeliczeniu na 1000 mieszkańców w wieku ak- tywnościzawodowej _wyniosłanajego terenie87,72 osoby. _Średniadla Polski to 118,52 osoby. Województwami o niższej od średniej ogólnopolskiej liczbie osób fizycznych prowadzących działalność gospodarcząw przeliczeniu na 1000mieszkańcóww wiekuaktywnościzawodowej są: lubelskie (90,71),

warmińsko-mazurskie(94,81), podlaskie (101,47), opolskie (107,63), śląskie

(110,67), świętokrzyskie(111,84), małopolskie (112,40) i kujawsko-pomorskie (116,52). Najwięcej osób fizycznych prowadzących działalnośćgospo-

darcząw przeliczeniu na 1000mieszkańcóww wieku aktywnościzawodowej zanotowano w województwach zachodniopomorskim (154,31) i mazowieckim(140,66).

Rozpatrującjakośćzasobówkapitałuludzkiego ispołecznegoz punktu wi- dzeniaaktywności społecznej mieszkańców, należy zwrócić uwagę, żejest to cecha różnicującaw umiarkowanym stopniu poszczególne regiony. Wartość

miernika aktywności społecznej większości województw koncentruje się

w przedziale od0,400 do 0,650(średniadla Polskiwyniosła0,500). Regionami o najniższej wartości tego wskaźnika okazały się trzy województwa: kujawsko-pomorskie (0,324), łódzkie (0,324) i zachodniopomorskie (0,338).

Podkarpacie jestzaśregionem onajwyższej aktywności społecznej mieszkań

ców (0,765). Nieznacznie niższe wartościtego współczynnikaodnotowano jeszcze w województwach pomorskim(0,750) oraz lubelskim (0,662).

W ramach pierwszego poziomu analizyjakości kapitałuludzkiego i spo-

łecznegow polskich regionachwyróżnione zostałydwa mierniki: a) potencja- 116 łudemograficznego i b)aktywności społeczno-gospodarczejregionu. Wskład

(10)

pierwszego weszłytrzy mierniki z poziomu drugiego - prężności demogra- ficznej, poziomu wiedzy funkcjonalnej oraz stanu zdrowia mieszkańców.

Wartośćmiernika_potencjałudemograficznego dzieli polskie regiony na cztery.

Wskład pierwszej grupy (wartośćmiernikapotencjałudemograficznego po-

niżej0,400)weszłotylko jedno województwo - kujawsko-pomorskie (0,389).

Do drugiej grupy_(wartośćw przedziale od 0,400 do 0,500) możemy zaliczyć

siedem regionów, w tym województwo podkarpackie (0,407). W trzeciej grupie(wartośćw przedziale od 0,501 do 0,600) znalazło się pięć województw.

Czwartą grupę (wartość powyżej 0,600) tworzątrzy województwa - zachodniopomorskie (0,605), pomorskie (0,740) i mazowieckie (0,790).

Drugim z mierników pierwszego poziomu analizy jakości kapitału ludzkiego i społecznego była aktywność społeczno-gospodarcza. W skład tego miernikaweszłytrzy mierniki z poziomu drugiego - mobilnośćprzestrzenna,

aktywność gospodarcza i aktywność społeczna. Podobnie jak w przypadku

potencjałudemograficznegorównieżtutaj możemy podzielićregiony na cztery grupy ze _względu na _wartość miernika aktywności społeczno-gospodar

czej. Do pierwszej (wartośćmiernikaaktywności społeczno-gospodarczejpo-

niżej 0,400) zalicza_{się sześć}województw: lubelskie (0,277), _śląskie(0,277),

warmińsko-mazurskie(0,301), świętokrzyskie(0,359), podkarpackie (0,388) i podlaskie (0,388). W_składdrugiej grupy _(wartośćw przedziale od 0,400 do 0,500)_weszły trzy województwa. W trzeciej grupie_(wartośćw przedziale od 0,501 do 0,700) znalazły się cztery województwa. Ostatnią, czwartą grupę (wartość powyżej0,700) tworzątrzy województwa: pomorskie (0,772), wielkopolskie (0,791) i mazowieckie (0,844).

Analizawartości mierników z trzech poziomów analizy pozwoliłastwo-

rzyć całościowy, zestandaryzowany wskaźnik jakości kapitału ludzkiego.

Najniższy poziom jakości kapitału ludzkiego i społecznego, wyznaczany

wartością wskaźnikaJKLiS ~ 0,400, wystąpił w czterech regionach: lubelskim, świętokrzyskim, śląskim i podkarpackim.Drugą grupęo"średnim-niż

szym" poziomiejakości kapitałuludzkiego i społecznego, wyznaczanąwar-

tością wskaźnikaJKLiS w przedziale 0,401-0,500, tworzypięćwojewództw:

kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie,opolskie, podlaskie i łódzkie.

Do kolejnej grupy o "średnim-wyższym"poziomiejakości kapitału ludzkiego i społecznego, wyznaczanym wartością wskaźnika JKLiS w przedziale 0,501-0,600, weszłydwa województwa: lubuskie i dolnośląskie. Najwyższe wartości wskaźnika jakości kapitału ludzkiego i społecznego, wyznacza- ne wartością wskaźnika JKLiS 2': 0,60 I, stwierdzono w pięciu wojewódz- twach: małopolskim, zachodniopomorskim, wielkopolskim, pomorskim i mazowieckim.

117

(11)

HUBERT KOTARSKI

PODSUMOWA IE

Po dokonaniu oceny przestrzennego zróżnicowaniajakości kapitałuludz- kiego i społecznego, opartego na wielkości syntetycznego miernika JKLiS, nasuwasięwniosek,żezasadnicza liniapodziałuPolski biegniewzdłuż Wisły.

Województwa położonena wschód od tej rzeki znalazły się w grupie regio- nów o najniższych wartościach współczynnika jakości kapitału ludzkiego ispołecznego. Jedynymi wyjątkami sąwojewództwa opolskie, kujawsko-pomorskie oraz śląskie. Podkreślić należy, że wśród ośmiu (połowywszystkich polskich województw) regionów o najniższych zasobach kapitałuludzkiego ispołecznego znalazło się pięćwojewództw tzw.ścianywschodniej.Pięćwo- jewództw o najwyższym poziomiejakości kapitał ludzkiego i społecznego

tworzy swoistą "ekstraklasępolskich regionów", do której wejście dla czterech regionów o najniższej jakości kapitału ludzkiego ispołecznego wydaje

siębardzo trudne, a nawet na dzisiaj niemożliwe.

Dane o zasobach kapitału ludzkiego i społecznego są, jak widać,w peł

ni zbieżne z ekonomicznymi wskaźnikami różnicującymi polskie regiony.

Województwo podkarpackie zaliczane jest do najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej (stan na 31 grudnia 2006 roku, przed przystąpieniemdo UE Bułgarii i Rumunii). Według danych pochodzącychz Raportu Komisji Europejskiej Nowe partnerstwo dla _spójności. Konwergencja, konkurencyj-

ność, współpraca. Trzeci raport na tematspójnościgospodarczej ispołecznej

Podkarpacie oprócz województw lubelskiego, świętokrzyskiego,podlaskie- go iwarmińsko-mazurskiegojest jednym zpięciunajbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Podkreślić należy, żewszystkie_pięćwojewództw _leżyna tzw.ścianiewschodniej.Przyjmującza 100%średniąPKB (GDP) na l miesz-

kańca,jakiosiągnęło piętnaście państw członkowskichw 200 l roku, wartość

PKB na l mieszkańca w województwie podkarpackim wyniosła zaledwie 29,2% tej średniej. Województwo lubelskie osiągnęło wartość 28,6%, war-

mińsko-mazurskie 29,6%, podlaskie 31,0%, aświętokrzyskie 31,2% średniej

PKB na l mieszkańca"starej UE".Jeśli przyjąć średniąPKB na lmieszkańca

dla 25 państw członkowskich, ranking się nie zmieni. Zmianie ulegnątylko

wartościPKB na l mieszkańca. WartośćPKB l mieszkańcaw województwie podkarpackim wyniesie 32,0%średniej dla 25 krajów Wspólnoty (100% stanowi średnia wartośćPKB na 25 państw UE). Dla porównania region o naj-

wyższympoziomie PKB na lmieszkańca- Inner London - zanotował289, l %

średniej dla 25 państw Unii Europejskiej. Podkreślić należy również, żewar-

tość PKB na l mieszkańca najbiedniejszego regionu "starej UE" - greckiej Dytiki Hellada - wyniosła57,8% średniejdla 25 krajów Wspólnoty. Dane te niezbiciepokazują,jakdaleką drogę mająprzed sobąregiony ścianywschod- niej, aby dorównaćnawet najbiedniejszym regionom UE(Nowe partnerstwo 118 d/aspójności2004).

(12)

Województwo podkarpackie, pomimo że znalazło się wśród regionów o najniższym poziomiejakości kapitału ludzkiego i społecznego, ma pewne atuty, o których nie można zapomnieć, posługując siętylko iwyłączniedany- mi statystycznymi. Czynniki endogenne, jakiminiewątpliwie są kapitałyludz- ki i _społeczny, nie przekreślają całkowicie szans rozwojowych Podkarpacia.

Pozytywnym sygnałemjest bardzo wysoki poziom miernikaaktywnościspo-

łecznej,w któregoskład weszłytakie zmienne, jak: liczba fundacji i stowarzy-

szeń,frekwencja w wyborach parlamentarnych w 2005 roku, inwestycje samo- rządów lokalnych oraz wykorzystanie funduszy strukturalnych UE. _Świadczy to niewątpliwie o tym, że mieszkańcy województwa podkarpackiego oraz znacznaczęśćlokalnychwładz samorządowych dysponują potencjałem,który niezostał należycie wykorzystany.Niewątpliwie ogromną rolęw tym zakresie

muszą odegrać regionalne władze samorządowe- sejmik i _marszałek woje- wództwa,gdyżto na nich w nowym okresie programowaniabędzie spoczywać głównarola w dysponowaniu funduszami Unii Europejskiej skierowanymi na

politykę regionalną. Siłą zamachową rozwoju województwa podkarpackiego może się stać również "Dolina Lotnicza". Powołanado życia 11 kwietnia 2003 rokujako Stowarzyszenie GrupyPrzedsiębiorców PrzemysłuLotniczego

"Dolina Lotnicza" wniedługimczasiemoże się okazać prawdziwą wizytówką

regionu. Jakpodkreślają założyciele, głównymcelem "Doliny Lotniczej" jest

przekształceniePolskipołudniowo-wschodniejw jeden zwiodącychw Europie regionów lotniczych, który będzie dostarczał różnorodne produkty i usłu-

gi z zakresu przemysłu lotniczego dla najbardziej wymagających klientów.

Skutkiem tegobyłybydynamiczny rozwój regionu,zwiększenieliczby miejsc pracy oraz poprawa warunków życia mieszkańców. Jednak aby zrealizować

te cele, potrzebne _{są również} czynniki egzogenne. Najważniejszym z punktu widzenia powodzenia "Doliny Lotniczej", ale również całego regionu, jest

łatwa dostępnośćkomunikacyjna województwa podkarpackiego. Priorytetem

władzcentralnych i regionalnych powinnosię staćjak naj szybsze ukończenie

autostrady A4 aż do granicy państwa- Korczowej. Drugim bardzo ważnym

elementem, od którego zależy w znacznej części rozwój województwa, jest rozbudowa lotniska w podrzeszowskiej Jasionce. Lotnisko z punktu widzenia sukcesu "Doliny Lotniczej" jest _niezbędne,jednak wciąż nierozwiązanepo-

zostająproblemy związane z powołaniem spółki lotniskowej, która miałaby zarządzać portem lotniczym w Jasionce. Brak porozumienia między udzia-

łowcami spółki, samorządempodkarpackim(marszałkiemwojewództwa podkarpackiego) i Przedsiębiorstwem Państwowe Porty Lotnicze nie wróży do- brze temuważnemu elementowi rozwoju województwa i "Doliny Lotniczej".

Istotnymi czynnikami, które pozwalająna szybszy rozwój regionu, sąinwe- stycje zagraniczne. Globalna walka o nowych inwestorów jest bardzo twar- da i bierze w niej _udział coraz_więcej regionów. Podkarpacie ma jednak_dużą

szansęna sukces. Jego_ważnymelementem jest "Dolina Lotnicza", drugim_zaś 119

(13)

HUBERT KOTARSKI

Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny - rozciągający się głównie wokół

lotniska w podrzeszowskiej Jasionce i w Rogoźnicy. W Podkarpackim Parku Naukowo-Technologicznymzainwestowałyna razie dwie firmy: Borg Warner i MTU (obie zbranżylotniczej), jednak zpewnością będzie ichwięcej.

Jak podkreśla Grzegorz Gorzelak, poprawa poziomu kapitału ludzkiego (edukacja i szkolenia) oraz społecznego (umiejętności współdziałania,zaufanie, społeczeństwoobywatelskie) ma szczególne znaczenie w regionach

zapóźnionych(Gorzelak 2004), takich jak naprzykładwojewództwo podkarpackie. Abyosiągnąćzamierzony efekt progresji obu formkapitału,potrzebna jest silna inspiracja ze strony rządu i innych agend centralnych, gdyżjeden z przejawów zapóźnieńw świadomości i umiejętności racjonalnego organi- zowania działań zbiorowych stanowi niewiedza o braku tych umiejętności

izapóźnieniachw rozumieniu istoty procesów rozwoju (Harrison, Huntington 2003). Bez wyzwoleniawłaśnietych czynników end^0- i egzogennych w postaci elementówkapitałuludzkiego ispołecznego orazdziałań władzcentral- nych i innych zewnętrznychinstytucji i podmiotów sukces rozwojowy woje- wództwa podkarpackiegobędzie niemożliwy.

LITERATURA

Adler P., Kwon S.w. (2000). Social capital: The good, the bad and the ugly, w: E.L. Lesser (red.), Knowledge and Social Capital: Foundations and Applications. Boston-oxford-Auckland-Johanesburg-Melboume-New Delhi:

Butterworth-Heinemann.

Bourdieu P., Wacquant J.O.L. (2001). Zaproszenie do socjologii refleksyjnej,

przeł. A. Sawisz. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Domański S.R. (1993). Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Fukuyama F. (1997). Zaufanie: kapitał społecznya droga do dobrobytu, przeł.

A. i L. Śliwa. Warszawa-Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Giza-Poleszczuk A., Marody M. (2000).Kapitałludzki i systemowy, w: A. Giza- -Poleszczuk, M. Marody, A. Rychard (red.), Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Gorzelak G. (2004). Polska polityka regionalna wobec zróżnicowań polskiej przestrzeni. Studia RegionalneiLokalne, 4(18).

Harrison L.E., Huntington S.P. (red.) (2003). Kultura ma znaczenie: jakwartości wpływająna rozwójspołeczeństw, przeł.S. Oymczyk. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

KuklińskiA. (2003). O nowym modelu polityki regionalnej - artykułdyskusyjny.

Studia Regionalne i Lokalne, 4(14).

ŁobockiJ. (2003). Znaczeniekapitału społecznegow budowie konkurencyjnego regionu, w: A. Klasik (red.), Zarządzanie rozwojem lokalnym i regionalnym 120 w_kontekścieintegracji europejskiej. Warszawa: Biuletyn KPZK PAN, z. 208.

(14)

EGZOGE E I E DOGEN E CZYN IKI ROZWOJU REGIO AL EGO. PODKARPACIE NA TLE POLSKICH REGIO, ÓW

Malikowski M., Sowa K.Z. (1995). Szanse i bariery rozwoju "Ściany wschod- niej" Polski, Rzeszów: Wydawnictwo WSP.

Nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca.

Trzeci raport na tematspójnościgospodarczej ispołecznej(2004). Bruksela:

Komisja Europejska.

Portes A. (1998). Social capital: Its origins and applications in modern sociology.

Annual Review ojSociology,t. 24.

Putnam R. (1995). Demokracjawdziałaniu: tradycje obywatelskie wewspółczes

nych Włoszech, przeł.J. Szacki. Kraków-Warszawa: SIW "Znak" - Fundacja im. Stefana Batorego.

Regionalnezróżnicowanie kapitałuludzkiego w Polsce(200 I). Warszawa: Prace

Zakładu BadańStatystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, z. 277.

Sadowski A. (2005). Kapitał społecznyi kulturowy heterogenicznej "metropo- lii" wschodniego pogranicza, w: B. Jałowiecki, A. Majer, M.S. Szczepański

(red.), Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Sagan I. (2004). Współczesnestudia regionalne - teoria i metodologia, a także

praktyka.Studia RegionalneiLokalne, 2( 16).

Trutkowski

c.,

Mandes S. (2005). Kapitał społeczny w _małych miastach.

Warszawa: Wydawnictwo aukowe Scholar.