WojciechRACHEL12 TomaszZYSS1 WojciechDATKA12 Marcin JABŁOŃSKI3
Terapia elektrowstrząsowa u osób w podeszłym wieku
’Klinika PsychiatriiDorosłych,Dzieci i Młodzieży, Szpital Uniwersytecki,Kraków, Kierownik:
Dr hab.med.Maciej Pilecki
2Klinika Psychiatrii Dorosłych,Collegium MedicumUJ,Kraków
Kierownik:
Prof, dr hab.med. AndrzejZięba
3lnstytut PsychologiiWydziału Filozoficznego AkademiiIgnatianum w Krakowie
Dyrektor:
Dr Jacek Bielas
Dodatkowe słowa kluczowe:
terapia elektrowstrząsowa pacjenci wpodeszłym wieku
Additional key words:
electroconvulsive treatment olderadults
Brak konfliktu interesów
Pracanie finansowanazżadnego źródła
Adres dokorespondencji:
drn. med.WojciechRachel
Klinika Psychiatrii Dorosłych, Collegium Medicum UJ
ul. Kopernika 21a, 31-501 Kraków wojciech. rachel@uj. edu. pl
Terapia elektrowstrząsowa (EW) polega na wykorzystaniu jatrogennie wywołanej i kontrolowanej czynno
ści napadowej do wywołania efektu terapeutycznego, jakim jest głównie działanie przeciwdepresyjne i/lub przeciwpsychotyczne. Dzięki dużej skuteczności I bezpieczeństwu zabie
gi EW mogą być stosowane również w tzw. populacjach specjalnych, jak np. u osób w podeszłym wieku.
Praca omawia aspekty wykorzy
stania terapii EW u starszych osób:
wskazania, ograniczenia, wykonanie oraz możliwe objawy uboczne (wraz z możliwościami ich opanowywania).
Wstęp
Leczenie elektrowstrząsowe (EW;
ECT-electroconvulsive treatment)-jest fizy kalnąmetodą leczenia w psychiatrii-wpro- wadzoną do praktyki klinicznej w 1938 r.
Zabiegi EW polegają na wyzwoleniu od
powiednio długo trwającej i kontrolowanej zapisem EEG czynności napadowej, przy czymsam obwodowy efekt drgawkowy jest eliminowany podawaniem leków zwiotcza
jących mięśnie [1].
TerapiaEW jest jedynązdawniejszych form terapii, która przetrwała do dzisiej szych czasówi nie została całkowiciewy partaprzez farmakoterapię.Sukces terapii EW tłumaczysię jej wysoką skutecznością (ocenianą nawet wyżej niż samą farma koterapię i potwierdzaną w modelowych badaniach na zwierzętach), oraz daleko idącym bezpieczeństwem (szczególnie przy wykonywaniu zabiegów w znieczule
niu ogólnym-wzabezpieczeniu anestezjo
logicznym)[2].
Ze względu na pewne kontrower
sje natury etyczno-moralnej (skądinąd w większości bezpodstawne) oraz bar dziej skomplikowany sposób stosowania (w warunkach szpitalnych, po przepro wadzeniu złożonej procedury kwalifikacji i przygotowania pacjenta do zabiegów, przy zastosowaniu skomplikowanego armamentarium anestezjologicznego i stymulatorów do wyzwalania napadów) terapia EW stosowana jest obecnie wwiększości jakometodą drugiego rzutu w przypadku ciężkichdepresji,niektórych zaburzeń psychotycznychoraz nasilonych zaburzeń maniakalnych [3].
Niemal 8 dekad badańi obserwacji nad techniką EW pozwoliło zebrać doświad
czenie w zakresie stosowania tej terapii w tzw.populacjach specjalnych, tj. u dzieci
Electroconvulsive therapy (ECT) consists in using of the iatrogenic produced and controlled paroxys
mal activity for eliciting a therapeutic (mainly antidepressant and/or antip
sychotic) effect. Thanks to the high effectiveness and safety ECT can be applied also in so-called special pop
ulations, as par example in elderly persons.
The paper is discussing issues of using ECT in older patients: indi
cations, restrictions, executing and possible complications (along with possibilities of eliminating them).
i młodzieży, u kobietw ciąży oraz u osób w podeszłym wieku [4]. Niniejsza praca poświęcona jestzastosowaniu terapii EW w trzeciej z wymienionych grup, czyli u pa
cjentów geriatrycznych.
Status quo
Liczne badania potwierdzają, iż rów nież osoby w podeszłymwieku (powyżej 65 roku życia) mogą profitować z zasto sowania u nich terapii EW [5-8]. Jest to o tyle ważne, iż w tym wieku (co w pew nym zakresie związane jestze zmianami organicznymi) często występują lekoopor- ne postacie zaburzeń afektywnych (tu:
depresyjnych) o ciężkichprzebiegach wi
kłanychdodatkowozaburzeniami psycho
tycznymi [9-11]. Podobna sytuacja doty
czy równieżwarunkowanej zaburzeniami psychicznymi odmowy przyjmowania po
karmów i płynów, czyteżstanówosłupie nia[12, 13].
Van der Wurff i inni wykazali na pod
stawie badań literaturowych, iż zabiegi EW u osóbw podeszłym wieksątak skutecz
ne, jak i bezpieczne, powinny być wyko rzystywane jeszcze w większym zakresie niżdotychczas [14]. Zkolei Damm iin. po
twierdziliw swoich badaniach przeprowa
dzonych nagrupie 380 pacjentów,iż zabie giEWbyły dobrze znoszone również przez chorychw starszym wieku [15].
Benbow stwierdziła, iż wprawdzie w okresie od 1995 roku ilość wykony
wanych zabiegów EW w populacji ogól
nej zmniejszyła się, ale tendencja ta nie miała miejsca w przypadku podpopulacji starszych pacjentów [16]. W badaniach Pipparda i Ellama [17] aż37% pacjentów otrzymujących zabiegi EW przekroczyło wiek 60lat.Nieco częściejzabiegi EWbyły wykonywane u starszych kobiet w wie-
ku ponad 65 r. ż. (44% wszystkich kobiet leczonych EW), niż u mężczyzn z podob nejgrupywiekowej (33% wszystkich męż
czyzn poddanych elektrowstrząsom) [17].
Podobne wyniki uzyskali również inni ba
dacze [18-22].
Thomspson i inni wykazali, iżw lecze niu zaburzeń afektywnych po terapię EW sięgano u ponad 15% pacjentów w wieku powyżej 65 lat ijedynie 3% chorychwwie ku młodszym [23].
Kolejną przesłankądo stosowania za
biegów EW w grupie osób w podeszłym wieku jest większa szybkość działania, która może być preferowania właśnie u pacjentów obciążonych wielochorobo- wością [24]. Oczywiście może się ona różnić u poszczególnych pacjentów, ale itak pozwala na uzyskanie wysokiej skuteczności szacowanej w grupie osób wpodeszłymwieku na poziomie 70 i wię
cej procent [25-32]. Zorumskii in. ocenili skuteczność EW w zaburzeniach afek tywnych (tu: „dużej depresji") u pacjentów w podeszłym wieku na poziomie aż 80%;
skuteczność EW w leczeniu depresji to
warzyszącej otępieniu czy schorzeniom somatycznym, zwłaszcza naczyniowym była jednak niższa[33].
Według McLoughlina w ostatnim okresie ustabilizowało się pewne zróż
nicowanie polegające na stosowaniu w krajach zachodnich zabiegów EW głównie u osób w podeszłym wieku, płci żeńskiej i chorujących nadepresję, pod czas gdy w krajach azjatyckich zabiegi EW wykonywane są przede wszystkim u młodych mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii [34].
Meyers i inni zalecają nawet stosowa nieterapiiEW tzw. podtrzymującej (zabiegi wykonywanie w okresiepóźniejszym z czę
stotliwością do nawetraz na 2-4 tygodnie;
(technika rzadko stosowana w Polsce) upacjentówwpodeszłym wiekuz depresją z zaburzeniamipsychotycznymi, u których elektrowstrząsy były skuteczne w opano
waniu ostrej fazy choroby[35].
W okresie dawniejszym (przed ok. 3-4 dekadami) panował nawet paradygmat przewagi zabiegów EW nad farmakotera
pią właśnie w grupie osób w podeszłym wieku [16, 36]. Farmakoterapia bazowała wówczas na wykorzystaniu w terapii de
presji (głównego wskazaniadostosowania EW) klasycznych trójpierścieniowych le ków przeciwdepresyjnych, które-w związ
ku z potencjalnymi działaniami ubocznymi, w tym kardiotoksycznym-stanowiły okre
ślone zagrożenie dla grupystarszych pa
cjentów będących juża priori obciążonych określonym ryzykiem kardiologicznym.
Obecnie jednak w okresie dominacji leków przeciwdepresyjnych nowych generacjipo
wyższy paradygmat nie jest już obowiązu jący [20].
Aziz i in. wykazali, koszty terapii EW nie powinny być czynnikiem limitującym ich stosowanie w grupie pacjentów w po deszłym wieku [37]. Ż kolei Nordenskjóld i inni przeprowadzili analizę czynników wpływających na czas trwania efektu tera peutycznego po zastosowaniuterapii EW u starszych pacjentów [38].
Wskazania do stosowania EW Zabiegi EW stosowane są w pode
szłym wieku właściwie w zakresie tych samych wskazań co u osób młodszych [39,40]. Oczywiście wiodące znaczenie w zakresie doboru terapii ma nie samo rozpoznanie kliniczne, co znaczne na
silenie objawów depresyjnych czy też psychotycznych, znaczne nasilenie po
budzenia psychoruchowego bądź stan osłupienia lub wysokie zagrożenie su- icydalne w połączeniu z dotychczasową opornością na leczenie farmakologiczne [41]. Szacuje się, że aż 20-45% depresji wieku podeszłego wikłane jest współwy- stępowaniem objawów psychotycznych i wielu autorówskłaniasiędo stosowania EW w tym przypadku jakometody nawet tzw. pierwszego wyboru [42-45]. Zwykle powraca się do wykonania serii zabiegów EW u tych pacjentów, u którychterapia ta byłaskuteczna w trakcie wcześniejszych epizodówchoroby[46-47].
Wcześniej zasygnalizowanym proble mem jest pojawianie się wraz z wiekiem i narastanie podłoża organicznego wa runkowanego inwolucyjnymi zmianami zwyrodnieniowo-zanikowymi, jak również podłożem naczyniowym. Wiek pacjenta, jak i istniejącecechy organicznego uszko
dzenia mózgu (w badaniach neuroobrazo- wych, testachpsychologicznych czy teżna poziomie objawów klinicznych)nie wyklu
cza możliwości zastosowania zabiegów EW. Nie ma powszechnie uznawanych wytycznych, od jakiego to poziomu za awansowania procesu otępiennego elek
trowstrząsy nie powinny być stosowane.
Niekiedy jednak szybko narastające obja
wy „organiki” w trakcie wykonywania kolej nych zabiegów EW stanowią przesłankę do ich przerwania [48, 49].
Działająca w WielkiejBrytaniiKrajowa Struktura Usług dla Starszych Osób (Na tional Service Framework for Older Pe ople) jużw2001 r. stwierdziła, iż również osoby w podeszłym wieku powinny mieć pełen dostęp do wszelkiego rodzaju tera
pii psychologicznych oraz biologicznych, co w oczywistysposóbdotyczy terapiiEW [50].
Inne ograniczenia medyczne Podeszły wiek pacjentów i związana z tym wielochorobowość nakazują prze
prowadzenie dokładnych badań i oceny możliwości bezpiecznego wykonania za
biegówEW udanegopacjenta [51]. Należy pamiętać, iż wraz z wiekiem ilość ogra niczeń i przeciwwskazań (w rozumieniu czynników zwiększających ryzyko) ulega zwiększeniu i kumulacji. Starsi pacjenci kwalifikowani do zabiegówwymagają wy jątkowo skrupulatnych badań konsultacyj
nych (internistycznych, neurologicznych, anestezjologicznych, innych) [52].
Należy zwrócić uwagę, iż już samo stosowanie znieczulenia ogólnego jest określonym wyzwaniem u starszych osób, u którychsomatyczne i mózgowe procesy kompensacyjne bywają wróżnym stopniu obniżone [53].
Wymienionapowyżej starcza wielocho
robowość skutkuje zjawiskiem politerapii
(wielolekowości), a w przypadku dodatko wegoprzyjmowania przez pacjentainnyci pozarecepturowych lekówzjawiskiem poli pragmazji [54]. Zjawiska te wraz z analizr możliwych interakcji muszą być uwzględ nione w przypadkustosowania i włączani;
kolejnych preparatów psychiatrycznych jak również leków stosowanych w aneste zji [55].
Ważnymjest również pamiętanieoza sadzie niższegodawkowania lekówucho rych w podeszłymwieku [56].
Zabieg EW
Wramach przygotowaniado przepro wadzenia do zabiegu EW anestezjolog musi pamiętać o wyjęciu pacjentowi pro tez zębowych. Ich pozostawienie moż;
w określonych okolicznościach utrudniać skuteczne wentylowanie choregoworkien Ambu [57].
W podeszłym wieku-szczególnic u mężczyzn-obserwuje się podwyższenie tzw. progu drgawkowego [58]. To z kole powoduje, iż trudniej jej spowodowaćwy Zwolenie adekwatnej (tj. trwającej przynaj mniej 20-30 sekund)czynności napadowe [59-61]. Wymusza to stosowanie więk szych parametrów prądowych stymulacji co z kolei jest niekorzystne, bo zwiększę ryzyko wystąpienia niepożądanych obja wów ubocznych czy powikłań.
Dla zmniejszenia ryzyka ujawnienia si^
takich objawów ubocznychjak zaburzenie funkcji poznawczych (patrz poniżej) lut też dla zapobieżenia ich znacznego na rastania w przypadku wcześniejszego ist
nienia określonych zaburzeń pamięci (jat to może mieć miejsce u pacjentów w po deszłym wieku) liczni praktycy zalecaje stosowanie zabiegów jednostronnych tj. wywoływanych przy pomocy elektroc umieszczonych nad niedominującą (zwy
kle prawą) półkulą mózgu [62]. Ich wadę może być jednak mniejsza skuteczność kliniczna [63, 64]. Przeprowadzanie zabie gów EW z nieadekwatnym (za krótkim czasemtrwaniaczynności napadowej mijć się jednak z celem, jest kliniczniemało, cc skuteczne i niepotrzebnie obciążające ora;
ryzykowne dla samego pacjenta [65]. Po wyżej poruszone zagadnienia powodują, iż niekiedy efektywne i zarazem bezpieczne przeprowadzeniem zabiegów EW u pa
cjentów w podeszłym wieku jest czaserr dość trudne.
W piśmiennictwie polskim zagadnie nia stosowania zabiegów EW u starszych pacjentów poruszająHordyńska i inni [66]
Swartz i Michael podali,iż najbezpieczniej szym sposobemwyznaczania bezpieczne dawki u osób w podeszłymwieku jest tech
nika tzw. miareczkowania [57].
Na barkach kolegów anestezjologów leżydobór rodzaju i dawkiśrodków znie czulających i zwiotczających wraz z bez piecznymdla pacjenta wpodeszłym wieki przeprowadzeniem procedury znieczulenie ogólnego [68].
Objawy uboczne
Przeprowadzanie zabiegów EV\
w znieczuleniuogólnym i zwiotczeniuistot
nie poprawiłobezpieczeństwoterapii elek
424 W. Rachel i wsp.
trowstrząsowej orazzwiększyło komfort dla samego pacjenta.Aktualnie uznaje się, iż najpoważniejszym z objawów ubocznych zabiegów EW są zaburzenia funkcji po
znawczych, tu: głównie pamięci oraz za
burzenia świadomości [69]. U większości pacjentów zaburzenia te mają zwyklecha
rakter przemijający [70].
W badaniach przeprowadzonych na grupie pacjentów w wieku od 20 do 65 lat Zervas i inni wykazali, iżw okresie 24- 72 godzin po przeprowadzonym zabiegu EW utrzymują się zaburzenia pamię
ci [71]. Wraz z wiekiem zwiększało się nasilenie tych zaburzeń, jak i tendencją do ich przedłużonego utrzymywania się.
Oceniasię, iż w grupie pacjentóww wie
ku powyżej 65 roku życia efekt ten jest jeszcze mocniejwyrażony i korespondu jący ze wcześniej istniejącymi jużproble
mamiz pamięcią [72]. Innymi słowy u pa
cjentów z obserwowanymi zaburzeniami funkcji poznawczych istnieje większe ry zyko nasilenia tych zaburzeń w wyniku i w trakcie przeprowadzania zabiegów EW[28, 32,73-75].
Retrospektywne badania Burke’go i in.
również potwierdziły, iż odsetek objawów ubocznych zwiększa się wraz z wiekiem pacjentaoraz koresponduje z wyjściowym poziomem stanuzdrowia oraz liczbą prze
prowadzonychzabiegów [76].
Dla zmniejszenia powyższego ryzyka możliwe jest zastosowanie powyżej wymie
nionych zabiegów jednostronnych, modyfi
kowanie protokołu zabiegówEW (minimal
ne parametry prądowe, przeprowadzanie zabiegówdwa a nietrzy razy wtygodniu), jak równieżoptymalizacja stosowanej far makoterapii. Za znacznie bezpieczniejsze uznaje sięponadtostosowanie stymulacji przy pomocy krótkich impulsów prostokąt
nych (tzw. szpilek), cojest możliwe w no
woczesnych konwulsatorach, niż za pomo
cąprądu oprzebiegusinusoidalnym,jakto miało miejsce w przypadku aparatów do EW wcześniejszych generacji. Kiedy jed nak podejmujemy próbę przeprowadzenia terapii EW iobserwujemygwałtowne nara
stanie „organiki” zalecane jest przerwanie terapii nawet po wykonaniu 1-2-3 zabie gów [65].
Niektórzy autorzy w celu obiektywiza cji możliwych zmian nasilenia zaburzeń funkcji poznawczych zalecają przeprowa dzanie wielokrotnych badań przy użyciu standaryzowanych narzędzi- choćby przy pomocy testu MMSE [77, 78]. Oczywiście ważnymjest podjęcie próby odpowiedzi na pytanie na ile obserwowaneu choregoza
burzenia funkcji poznawczych są wynikiem zaburzeń afektywnych/depresyjnych (otę
pienie rzekome), które mogą być właśnie opanowane przy pomocy zabiegów EW, a na ile są objawem zmian organicznych i tymsamym mogą potencjalnie ulec nasi
leniu wtrakcie terapii EW [79, 80].
W ostatnich latach podejmowane są próby przeprowadzania zabiegów EW uosóbwpodeszłymwieku wkontroli ba
dań neuroobrazowo-wolumetrycznychhi- pokampa [81-84]. Liczni autorzy uważa ją, że zmniejszenie objętości hipokampa, nasilenie apoptozy, obniżenie neuroge-
nezy i utrata połączeń neuronalnych w tej części mózgu odgrywa istotnąrolę w pa
tofizjologii zaburzeń afektywnych [85].
Bouckaert i in. zaobserwowali w grupie pacjentów w podeszłym wieku z zabu
rzeniami depresyjnymi wraz z poprawą stanu klinicznego powiększenie objętości hipokampa powykonaniu serii zabiegów EW, nie stwierdzili jednak podwyższenia poziomu neuronowego czynnika wzro stu BDNF [86,87]. Jak na razie trudno o jednoznaczną interpretację opisanych powyżej wyników badań dotyczących hipokampa. Na aktualnym etapie badań mało możliwe jest kliniczne wykorzysta
nie obserwowanegow warunkach ekspe
rymentalnychefektu plastyczności i proli
feracji neuronówpod wpływem stymulacji elektrycznej [88].
W przypadku każdego pacjenta zosobna konieczne jest rozważenierelacji międzyoczekiwanym efektem terapeutycz nym, a potencjalnym ryzykiem, nie mniej jednak ani „organiczne zmiany w oun", ani też samo otępienie nie stanowią bez względnego przeciwwskazana do przepro
wadzeniazabiegów EW [89, 90].
Inne potencjalneobjawyubocznew ro dzaju zaburzeń rytmuserca,zwyżki ciśnie nia tętniczego czy zaburzenia elektrolitowe w rodzaju hiperkaliemii (np. wywołanej podawaniem sukcynylocholiny)mogą być efektywnie opanowywaneokreślonymi for
mami terapii somatycznej[91].
Według Dolsa [88] objawy uboczne stosowanych zabiegów EW są nawet ła
godniejsze niż tewynikającez farmakote
rapii, problemem jestjednak to, iż EW nie wykonuje się jako samodzielnej formytera
pii, lecz zwykle kontynuowanejestrówno
czesne podawanieróżnych leków.
Podsumowanie
Zabiegi EW są i najpewniej przezwiele lat będą cennąmetodąterapiibiologicznej w psychiatrii skuteczną i bezpieczną tak że w grupie pacjentów w podeszłym wie ku. Dalece wątpliwym jest, aby mogły ją zastąpić inne technikifizykalne w rodzaju przezczaszkowej stymulacji magnetycznej TMS, stymulacji nerwubłędnego VNS czy głębokiej stymulacji mózgu DBS [92, 93].
Zalety elektrowstrząsówpowinny skłaniać do ich stosowania w jeszcze szerszym aspekcie, niżto ma obecnie miejsce, np.
wcześniej niż w tych najbardziej ciężkich stanach. Ważnym byłoby również wyja śnienie na ile jest możliwe wykorzystanie w warunkach klinicznych obserwowanego eksperymentalnie efektu neurogenezy ak tywowanej stymulacją elektryczną.
Piśmiennictwo
1. Hese RT, Zyss T: (red) Elektrowstrząsyw praktyce klinicznej. Wrocław: Elsevier - Wydawnictwo Me dyczne Urban & Partner; 2007.
2. SwartzCM: (red. ) Electroconvulsive and neuro- modulationtherapies. Cambridge: Cambridge Uni versity Press; 2009.
3. Motohashi N: Historyand present status of elec troconvulsivetherapy. Seishin ShinkeigakuZasshi 2007; 109: 361-364.
4. Gardner BK,0’Connor DW: A reviewofthecog- nitive effects of electroconvulsivetherapy in older adults. J ECT2008; 24: 68-80.
5. Casey DA, Davis MH: Electroconvulsive therapy in the veryold. Gen Hosp Psychiatry 1996; 18:
436-439.
6. Kelly KG, Zisselman M: Update on electrocon vulsivetherapy(ECT) in older adults. J Am Geriatr Soc. 2000; 48:560-566.
7. Kral VA:Somatic therapies inolder depressed pa
tients. J Gerontol. 1976;31:311-313.
8. Plakiotis C,George К,О Connor DW: Iselec
troconvulsive therapyuse among young-old and old-old adultscomparable? A10-year population level analysis of service provision. J ECT 2014; 30:
232-341.
9. Dines P, Hu W,Sajatovic M: Depression in later- life: an overviewof assessmentand management.
PsychiatrDanub. 2014; 26:78-84.
10. Prudic J, Sackeim HA,DevanandDP: Medica tion resistance andclinicalresponseto electrocon vulsive therapy. PsychiatrRes. 1999; 31:287-296.
11. Wesner RB, WinokurG: The influence ofage on the natural history of unipolar depressionwhen treated with electroconvulsive therapy. Eur Arch PsychiatrNeurol Sci.1989; 238:149-154.
12. Cobb A: Older women and ECT. London: Mind;
1995.
13. RueggRG, Zisook S, Swerdlow NR:Depression in the aged. Anoverview.PsychiatrClinNorth Am.
1988;11:83-99.
14. Van der Wurff FB, Stek ML, Hoogendijk WJ, Beekman AT: The efficacy and safetyofECT in depressedolder adults: a literature review. IntJ Geriatr Psychiatry 2003; 18: 894-904.
15. DammJ,Eser D, Schute C, Obermeier M, Moller HJ. et al:Influenceof age oneffectiveness and tol
erability ofelectroconvulsive therapy. JECT 2010;
26:282-288.
16. BenbowSM: Theuse of ECT for older adults.
W: Scott AIF. (red. ): The ECT handbook. The Third Report of theRoyal College of Psychiatrists' Special Committee on ECT. London: Royal College ofPsychiatrists; 2009.
17. Pippard J, Ellam L: Electroconvulsive Treatment in Great Britain, 1980. London: Gaskell; 1981.
18. Duffett R, Siegert DR,Lelliott P: Electroconvul
sive therapy in Wales. Psychiatr Bull 1999; 23:
597-601.
19. Kramer BA: Maintenance ECT: asurvey ofprac tice (1986). Convulsive Therapy 1987; 3: 260-268.
20. Olfson M, Marcus S, Sackeim HA, ThompsonJ, Pincus HA: Use ofECT for the inpatient treatment ofrecurrentmajor depression. Am J Psychiatry 1998:155, 1: 22-29.
21. RapoportMJ,Mamdani M, Herrmann N: Electro convulsive therapy inolderadults: 13-year trends.
Can J Psychiatry2006; 51:616-619.
22. ReidWH, KellerS, Leatherman M, Mason M:
ECT in Texas: 19 months of mandatory reporting. J Clin Psychiatry 1998;59:8-13.
23. Thompson JW, Weiner RD, Myers CP: Use of ECT inthe United States in 1975, 1980, and 1986.
Am J Psychiatry 1994;151: 1657-1661.
24. O'Connor MK, Knapp R, Husain M, Rummans TA, Petrides G.etal: The influence of age on the response ofmajor depression to electroconvulsive therapy: a C.O.R. E. Report. Am J Geriatr Psychia
try 2001; 9, 4: 382-390.
25. Benbow SM:The use of electroconvulsivetherapy in old age psychiatry. IntJ Geriatr Psychiatry1978;
2:25-30.
26. Casey DA, Davies MH: Electroconvulsive therapy in theveryold. Gen Hosp Psychiatry 1996; 18:
436-439.
27. FraserRM,GlassIB: Unilateral andbilateral ECT in elderly patients:a comparative study. ActaPsy
chiatr Scand 1980;62:13-31.
28. Gaspar D, Samarasinghe LA: ECTin psycho- geriatric practice-a sudyof risk factors, indica
tions and outeome.Compr Psychiatry1982; 23:
170-175.
29. Godber C,Rosenvinge H, Wilkinson D: Depres sion in oldage: prognosisafter ECT.Int JGeriatr Psychiatry 1987; 2:19-24.
30. Karlinsky H, Shulman KX: The clinical use of electroconvulsive therapy in old age.J Am Geriatr Soc 1984; 32: 183-186.
31. Rubin EH, Kinscherf DA, Wehrman SA: Re sponse to treatment of depression in the oldand the very old.J GeriatrPsychiatry Neurol 1991; 4:
65-70.
32. Tomac TA, Rummans TA, Pileggi TS, Li H:
Safety and efficacy of electroconvulsive therapy inpatients over age85. Am J Geriatr Psychiatry 1997; 5:126-130.
33. Zorumski CF, RubinEH, BurkeWJ: Electrocon
vulsive therapyfor the elderly: areview.Hosp. Psy- chiatr Serv 1988; 39,6:643-647.
34. McLoughlin D:Theimpactof ageon cognitive deficitsfollowing ECT fordepression - results from the Effect-Dep Trial. International Con gress - IPA International Psychogeriatrie Assoti- ation. Symposia21. ECT in Old AgePsychiatry:
New Insights andRecent Developments.Berlin, 2015.
35. MeyersBS, Klimstra SA, GabrieleM, Hamilton M, KakumaT. etal: Continuation treatmentofde
lusional depression in olderadults. Am. JGeriatr Psychiatry2001; 9, 4: 415-422.
36. Greenberg RM: ECT in theelderly. New DirMent Health Serv1997;76:85-96.
37. AzizM,MehringerAM,Mozurkewich E, Razik GN: Cost-utility of2 maintenance treatments for older adults with depression who responded to a course ofelectroconvulsive therapy: results from a decision analytic model. Can JPsychiatry 2005;
50, 7: 389-397.
38. Nordenskjold A, von Knorring L, Engstrom I: Predictors ofthe short-term responder rateof Electroconvulsive therapyindepressive disorders - a population basedstudy. BMC Psychiatry 2012;
17:115.
39. Benbow SM: Old agepsychiatrists'viewson the use of ECT.Int J Geriatr Psychiatry1991;6: 317- 322.
40. Butler RN, CohenG,LewisMl,Simmons-Clem mons W, Sunderland T: Late-life depression:
treatment strategies for primary carepractice. Ge
riatrics 1997; 52:51-52,58-60, 63-64.
41. Wetterling T, Michels R, Dilling H: Electroconvul
sive therapy in therapy refractory depression in the elderly. Report of experiences. Nervenarzt 1998;
69:617-621.
42. Buchan H, Johnstone E, McPherson K,Palmer RL, CrowTJ. et al: Who benefitsfrom electrocon
vulsivetherapy?Combined results of the Leices ter and Northwick Park trials. Br J Psychiatry 1992;
160: 355-359.
43. NoblerMS, SackeimHA:Predictionof response toelectroconvulsive therapy -clinical and biologi cal aspects. W: Godnick PJ: (red.)Predictors of responsein mood disorders. Washington:Am Psy- chiatrPress; 1996; 177-198.
44. ParkerG, RoyK, Hadzi-Pavlovic D, PedicF:
Psychotic (delusional) depression: a meta-anal- ysis of physical treatments.J Affect Disord 1992;
24:17-24.
45. Tew JD Jr, MulsantBH, Haskett RF,PrudicJ, Thase ME. etal:Acute efficacy ofECTin the treat ment of major depression in the old-old. Am J Psy chiatry 1999;156: 1865-1870.
46. Stek ML, Beekman AT, Verwey B: Electrocon
vulsive therapy in latelife depression: a review.
Gerontol Geriatr1997;28:106-112.
47. Flint AJ, Rifat SL: The treatment of psychotic depression in laterlife: acomparisonofpharma
cotherapyand ECT. Int J Geriatr Psychiatry1998;
13, 1: 23-28.
48. Benbow SM:Managementofdepression intheel derly. BrJ Hosp Med. 1992;48: 726-731.
49. BenbowSM:ECTfor depression indementia.Br J Psychiatry 1988; 152:859.
50. Department of Health. National Service Frame
work for Older People. London: Department of Health; 2001.
51. van Waarde JA, Stek ML: Electroconvulsive therapy effective andsafe in55patients aged 56 yearsandolder withmood disorders and physical comorbidity. Ned Tijdschr Geneeskd. 2001; 145:
1693-1697.
52. Benbow SM, Shah A: A surveyof the views of ge riatricpsychiatristsin theUnited Kingdom on the use ofelectroconvulsive therapyto treatphysically ill people. Int J Geriatr Psychiatry 2002; 17: 956- 961.
53. Amazon J, McNeely E, Lehr S, Marquardt MG:
The decision making process of older adults who elect to receiveECT. JPsychosoc Nurs Ment He alth Serv 2008; 46:45-52.
54. Tundo A, de FilippisR, Proietti L:Pharmacologic approaches to treatment resistant depression: Evi dences andpersonal experience. WorldJ Psychia
try2015; 5: 330-341.
55. Freeman C: Anaesthesia for electroconvulsive therapy.Statement from the RoyalCollege of Psy chiatrists' Special Committee for Electroconvulsive Therapy. Psychiatr Bull1999; 23:740-741.
56. Akhtar S, Ramani R: Geriatric pharmacology.
Anesthesiol Clin 2015; 33, 3: 457-469.
57. Morris AJ, Roche SA, Bentham P, Wright J:
A dental risk management protocol forelectrocon
vulsive therapy. JECT2002; 18:84-89.
58. Plakiotis C, Chin LF, O’Connor DW: Victorian Aged Psychiatry Research Network.The change in electrical energydelivered to aged patientsover a course ofmoderate dose unilateral electroconvul sivetherapy. Psychogeriatrics2010; 10; 187-190.
59. Boylan LS, Haskett RE, Mulsant BE, Green
berg RM, Prudic J. et al: Determinants ofseizure threshold in ECT: benzodiazepine use, anesthetic dosage and other factors. J ECT 2000; 16:3-18.
60. Coffey CE, Lucke J, Weiner RD, KrystalAD, Aque M: Seizure threshold in electroconvulsive therapy 1: initial seizure threshold. BiolPsychiatry 1995; 37: 713-720.
61. Sackeim HA, Decina P,Prohovnik L, Malta S:
Seizure threshold in electro-convulsive therapy:
effects of sex, age, eleetrode placement, and num ber of treatments. Arch Gen Psychiatry1987;44:
355-360.
62. d’Elia G, Raotma H: Memory impairment after convulsive therapy. Influence of ageandnumber oftreatments. Arch PsychiatrNervenkr1977; 223:
219-226.
63. Little JD,Atkins MR, Munday J,LyallG, Greene D.et al: Bifrontal electroconvulsive therapy in the elderly: a2-year retrospective. J ECT2004; 20:
139-141.
64. Ramalingam J, EliasA, GeorgeK,Thangapan- dian S,Bhat R: Retrospective comparisonof ef fectiveness of right unilateral ultra-brief pulse with brief pulse ECT in older adults (over 65)with de pression. Int Psychogeriatry 2015; 7:1-7.
65. ZyssT: Elektrowstrząsy: wprowadzenie do bio elektrycznej natury zaburzeń depresyjnych. Kra ków: WydawnictwoMedyczne; 2009.
66. HordyńskaE, Palińska D, Sobów T: Elektrow strząsy w leczeniu depresji wpodeszłym wieku.
PsychiatrPol. 2003; 37: 445-455.
67. Swartz CM, Michael N:Age-based seizure thresh
old determination. J ECT2013; 29:18-20.
66. ZyssT, Hese RT,Jałowiecki PO: Stosowanie leków w trakcie terapii elektrowstrząsowej. Me
dycyna Praktyczna-Psychiatria 2008; 2: ЮЗ- 116.
69. Shapira B, Tubi N,Lerer B:Balancingspeedof responseto ECT in majordepression and adverse cognitive effects: role oftreatment schedule.J ECT 2000;16: 97-109.
70. Pettinati HM,Bonner KM: Cognitive functioningin depressed geriatric patients with a history of ECT.
Am J Psychiatry 1984; 141:49-52.
71. Zervas IM, Calev A, Jandorf L: Age-dependent effects of electro-convulsive therapy on memory. J ECT1993; 9: 39-42.
72. Sobin C,SackeimHA, Prudic J, Devanand DP, Moody BJ. et al:Predictors of retrograde amne
sia following ECT.Am J of Psychiatry 1995; 152:
995-1001.
73. Alexopoulos GS, Shamoian CJ, Lucas J, Weiser N, Berger H: Medical problems ofgeriatrie psychiatrie patientsandyounger controls during electroconvulsivetherapy. J AmGeriatr Soc. 1984;
32: 651-654.
74. Brodaty H, Hickie I, Mason C, Prenter L: Apro spective follow-up study of ECT outcomein older depressedpatients. JAffect Disord. 2000; 60:101- 111.
75. Fraser RM, Glass IB: Recovery fromECT in elderly patients.BrJ ofPsychiatry1978; 133: 524-528.
76. BurkeWJ, Rubin EH, Zorumski CE, WetzelRD:
The safety ofECT in geriatriepsychiatry. JAm Geriatr Soc.1987; 35:516-521.
77. Lipman RS, Brown EA SilbertGA,RainsDG, Grady DA: Cognitive performance as modified by age and ECT history. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry1993; 17: 581-594.
78. Plakiotis C, Chin LF,O'Connor DW: Are reports of cognitive testingamong older electroconvulsive therapy recipients clinically valid?J ECT2014; 30:
26-29.
79. Stoudemire A, Hill CD, Morris R, Martino- SaltzmanD, Lewison B: Long-term affective and cognitiveoutcome in depressed older adults. Am J Psychiatry 1993; 150: 896-900.
80. Stoudemire A, Hill CD, Morris R, Dalton ST:
Improvement indepression-related cognitivedys functionfollowing ECT. J Neuropsychiatr ClinNeu- rosci.1995; 7: 31-34.
81. Lekwauwa RE, McQuoid DR, Steffens DC: Hip pocampal volumeas apredictor ofshort-term ECT outcomes in older patients with depression.Am J Geriatr Psychiatry 2005; 13: 910-913.
82. Lekwauwa R, McQuoid D, Steffens DC: Hip pocampal volume is associated with physician- reported acute cognitive deficitsafter electrocon
vulsive therapy.J Geriatr PsychiatryNeurol 2006;
19: 21-25.
83. AbbottCC, Jones T, Lemke NT, Gallegos P,Mc ClintockSM: Hippocampal structuraland function
al changes associated with electroconvulsive ther
apyresponse.TransIPsychiatry 2014; 4: 483-488.
84. Nordanskog P, Larsson MR, Larsson EM, Jo
hanson A: Hippocampal volume in relation to clini
cal and cognitive outcome afterelectroconvulsive therapyin depression. Acta Psychiatr Scand. 2014;
129:303-311.
85. Eisch AJ, Petrik D:Depression and hippocampal neurogenesis:a roadto remission.Science 2012;
338: 72-75.
86. Bouckaert F: The relationship between hippocam
pal volume, mood and serum BNDF following ECT inlatelife depression: a longitudinalstudy. Interna tional Congress - IPA InternationalPsychogeriatric Assotiation.Symposia 21. ECT in Old AgePsy
chiatry: NewInsights and Recent Developments.
Berlin, 2015.
87. Bouckaert F, Sienaert P, Obbels J, Dois A, Vandenbulcke M.et al: ECT: its brain enabling effects: a review ofelectroconvulsive therapy-
426 W. Rachel i wsp.
induced structural brain plasticity. J ECT 2014;
30:143-151.
86. Dois A: Mood disorders in elderly treated with elec
troconvulsive therapy (Modect), a two-sitelongitudi nal study: preliminary clinical results. International Congress - IPA International Psychogeriatric Assotia- tion. Symposia21. ECT in Old Age Psychiatry: New Insights andRecentDevelopments.Berlin, 2015.
89. American Psychiatric Association (APA)- Committee on ECT (Weiner RD, Coffey CE,
Fochtmann LJ,Greenberg RM, IsenbergKE et al: red.): The practice of electroconvulsive ther apy. Recomendations for treatment, training,and privileging. ATaskForce Report of the American Psychiatric Association. Washington: American PsychiatricAssociation; 2001.
90. Bosboom PR, Deijen JB: Age-related cognitive effects ofECTand ECT-induced mood improve ment in depressive patients. Depress Anxiety 2006; 23: 93-101.
91. Lyndon W, Wilson C: Anesthesia forelectrocon vulsive therapy-time for a review? Brain Stimul 2015;8:985-986.
92. Zyss T, RachelW, Datka W, Dudek D,Zięba A.iwsp:
Przezczaszkowa stymulacja magnetycznawterapii psychiatrycznej. Przeg Lek. 2015; 72: 371-375.
93. ZyssT, Datka W, Rachel W, Gorczyca P, Hese RT. i wsp: Inne fizykalne metody leczeniawpsy chiatrii oparte o stymulację elektromagnetyczną.
Przeg Lek. 2016; 73:97-102.
