D
Y
S
K
U
S
J
E
A N TO N I MĄCZAK
Obraz statystyczny Prus K rólew skich ш XVI uiieku
(P ru sy K ró le w sk ie w d r u g ie j p ołow ie X V I w iek u , o p rac o w a ł M a r ia n B i s k u p p rzy w sp ó łu d z iale L u c ja n a K o c a . P o lsk a A k ad e m ia N auk, A tla s H isto ry cz n y P olski, S eria B: M apy przeglądow e, 1, W a r szaw a 1961, 147 s., 12 m a p i k a rto g ra m ó w w załączeniu, 3 m apy w te k ście, 4 ilu stra cje).
W d y sk u sji n a te m a t „ A tla su h isto ry c zn e g o P o lsk i” w yp o w ied zian o ty le sp rzeczn y ch są d ó w i ty le się n a n ią zużyw a od ta k d a w n a e n e rg ii, że n iepodobna o przeć się zdziw ieniu, że n a p ra w d ę m a m y p rze d oczam i ju ż d ru g i tom X V l-w ieczny. W rzeczyw istości je s t ich n a w e t w ięcej — oto n ieo d łączn y m u z u p e łn ie n ie m M PK ( = m a p y P ru s K ró lew sk ic h ; ty m sk ró te m o k reśla A u to r rec en zo w a n y tom ) są p o p rze d n io w y d a n e 3 m ap y , k tó re dotyczą rozm ieszczenia w łasn o ści ziem skiej w ra z z siecią osadniczą d la w szy stk ich trz e c h w o jew ó d z tw p ru sk ic h o ra z sieci p a r a fia ln e j w oj. p o m o rsk ie g o 1. S k a la 1:300 000 o k az ała się dla ty c h m a p n a jw ła ś ciw sza i ty lk o d zięk i ty m opraco w an io m w stę p n y m m ożna pogodzić się z p ię ćse t k ą , k tó ra zgodnie z w y ty cz n y m i ogólnopolskim i s ta ła się p o d k ła d em d la m a p i k a rto g ra m ó w recenzow anego zeszytu „ A tla su ”. M iejm y n ad z ie ję, że za p rz y k ła d e m P ru s i in n e d zielnice o trz y m a ją p ełn y k a rto g ra fic z n y ob raz sieci osadniczej. S k o ro doczekały się ju ż pełnego o p rac o w a n ia P ru s y K ró lew sk ie, p ra g n ę om ów ić to w y d aw n ic tw o n ie ty le od stro n y ogólnych założeń „ A tla su ” i w y k o n a n ia za m ie rze ń , sta w ia n y c h sobie przez A u to ra , ile z p u n k tu w id ze n ia h isto ry k a , p rag n ą ceg o w y k o rz y sta ć now e o p rac o w a n ie s ta ty s ty c z n o -k a rto g ra fic m e .
Choć p o d sta w ą źró d ło w ą b y ły r e je s try poborow e, d la P ru s w y ło n iła się tru d n o ść d o d a tk o w a w y n ik a ją c a z p o m in ięcia z w a rty c h k o m p lek só w posiadłości w szy stk ich trz e c h w ielk ich m ia st p ru sk ic h . D la ośrodków ty c h b ra k o w a ło sk a li p o ró w n a w cz ej; n ie m ożna ich b yło odnieść do in n y ch , ja k to się czyni z m ia sta m i rzę d u S ie ra d z a czy Biecza. P o n a d to zw ykłe s ta n d a rto w e d an e lud n o ścio w e r e je s tró w p o borow ych d la m ia st zachow ały się ty lk o z te re n u w oj. pom orskiego. Z ro zu m iałe je s t w ty c h w a ru n k a c h za strze że n ie a u to ra , że u sta le n ia d o ty c ią c e w si są b a rd z ie j ścisłe i w iarogodne. S p ra w a oszacow ań ła tw o m oże się sta ć celem z a rz u tó w i p rzed m io tem k o re k tu r. W y d aje m i się, że n ie w ty m leży isto ta spraw y'. K ażdy, k to m a in n e zdanie, m oże przem n o ży ć d a n e M P K przez w sp ó łc zy n n ik i u s ta
-t M . B i s k u p , Mapa rozm ieszczenia własności zie m sk iej ■ w ojew ództw a pomorskiego, okręgu bytom skiego i lęborskiego w drugiej połowie X V I w., A. T o m c z a k , Sieć parajialna w ojew ództw a pom orskiego w dru g iej połowie X V I w., M apy w ojew ództw a pom orskiego w d ru g iej połowie X V I w., „R o c z n ik i TN w T o r u n iu “ t . L V III, z. 1, T o ru ń 1955; M. B i s k u p , R o z m ieszczenie własności zie m sk iej w ojew ództw a chełm ińskiego i malborskiego w drugiej połowie X V I w., ta m ż e t . LX, z. 2, T o ru ń 1957.
PRZEG LĄ D HISTO R Y CZN Y T o m L II I — zeszy t 1
lo n e w ed le w ła sn e j oceny; rze cz w ty m , że p o d sta w a p rz y ję ty c h liczb zo stała zaw s e p o d a n a w y ra źn ie. M. B isk u p , ja k zre sztą k aż d y b ad a cz n a p o ty k a ją c y na te sp ra w y , n a jw ię c e j m oże tru d n o śc i m eto d y czn y ch m ia ł ze sp ro w ad ze n ie m do w spólnego m ia n o w n ik a w łasności k ró le w sk ie j, d u ch o w n ej i szlacheckiej. B a d an ia n a d g o sp o d a rk ą sz lac h ty w P ru sa c h K ró lew sk ic h są przecież jeszcze sła b ie j za aw a n so w an e niż d la in n y c h dzielnic. W re z u lta c ie m a m y do czy n ien ia w w ię k szym m oże sto p n iu z p ra c ą sta ty sty c z n ą niż w ścisłym sensie g e o g ra fic zn o -h isto - ryczną. L ep iej m oże niż „ A tla s” p aso w a łb y do niej nieco sta ro św iec k i, a le tr a d y c y jn y ty tu ł w ro d z a ju „O b raz h isto ry c z n o -sta ty sty c z n y ...”, gd y b y n ie p o w sta w a ł w ów czas d y so n a n s z n o w a to rstw e m m eto d y n au k o w e j.
A u to r w zeszycie te k sto w y m s ta ra n n ie u n ik n ą ł w y rę c z a n ia czyteln ik a. T ek st za w iera ty lk o rzeczy nieodzow ne, i zu p e łn ie słu szn ie p o m ija często w nioski, k tó re dość w y ra ź n ie z m a te ria łu p rze d staw io n e g o w y n ik a ją . P ew n e zało żen ia trz e b a je d n a k było p rz y ją ć i k ilk a p ie rw sz o rz ęd n e j w ag i stw ie rd z e ń zostało ja sn o w yd o b y tych. A w ięc, po p ierw sze, p rz e k ró j p rz y ję ty d la całej R z p litej nie je s t dla P ru s (do d ajm y — w prze ciw ie ń stw ie , ogólnie b io rąc, do K orony) okresem szczytow ego ro zw o ju . W iększość d ziedzin g o sp o d a rk i, zw łaszcza o sa d n ictw o ro ln o -h o d o w la n e, ro zw ija ć się będ zie jeszcze przez la t k ilk a d z ie sią t, do czasu z a ła m a n ia zaznaczo nego w o jn ą szw edzką 1626’—29. W ty c h w a ru n k a c h m a m y do czy n ien ia z p rz e k ro jo w y m u ję cie m sto su n k ó w w ysoce dynam iczn y ch . D cść w spom nieć osad n ictw o olęderskie, k tó re zm ieni g ru n to w n ie sieć osadniczą dolin y W isły, poza ty m rozw ój p r o p in a c ji d w o rsk iej, k tó ry z d e z a k tu a liz u je d a n e dotyczące rz e m io sła w iejskiego. W res cie dziesięciolecia n a s tę p n e p o d k re ślą ró żn ice m iędzy reg io n a m i, co n a j ostrzej zaznaczy się w o d n ie sie n iu do Ż u ław . Dość oczyw ista je st w ty m z a k resie s p ra w a zm ian y lin ii b rzeg o w ej, osu szan ia (w ia tra k i o d w ad n ia ją ce , o k tó ry c h nie sp o ty k a m y w zm ian k i w o m a w ian e j p racy ), m n ie j n a to m ia st — p o g łę b ia ją c a się odręb n o ść u s tro ju gospodarczego i osadniczego Ż u ław , o czym w sp o m n ę niżej.
Z a g a d n ie n ia szczegółow e om ów ię k o le jn o , ta k ja k w y n ik a ją one z tre ś c i ze sz y tu tekstow ego.
M a p a g łów na (s. 24nn). N ie zostało w y jaśn io n e, co b y ło p o d sta w ą u sta le n ia lin ii b rzegow ej Z alew u. S fo rm u ło w a n ie na s. 26 je s t en ig m aty czn e. Is tn ie je k ilk a m a p z p ierw szej połow y X V II w., n a d to p ró b y o d tw o rze n ia h y d ro g ra fii Ż u ła w p o d ejm o w ał, choć n ie b ezbłędnie, B e rtra m ; szkoda, że w M P K n ie zn aleźl śm y -u w a g n a te n te m a t. H y d ro g ra fia m a p y n ie b u d z i zastrzeżeń z je d n y m w y jątk iem , znów w y n ik a ją c y m ze specyficznych w a ru n k ó w g eo g ra fic zn y c h D elty W iślanej: ze w sp o m n ia n y ch ju ż m a p m ożna odtw o rzy ć sieć k a n a łó w o d w ad n ia ją cy c h . W p o działce 1:500 000 nie d ałoby się zap ew n e p rz e d sta w ić ich p re c y z y jn ie (choć są o z n a c o n e n a obecnych m a p ac h w te j skali), je d n a k p ro b lem , w ja k im sto p n iu w spółczesna sieć k a n a łó w o d w ad n ia ją c y c h ró żn i się cd szesn asto w ieczn ej pozo s ta je p y ta n ie m o tw a rty m o du ży m znaczeniu d la g eo g ra fii h isto ry c zn e j. P c d o b n ie rzecz się m a ta k że z w a ła m i ochro n n y m i. N ie p rz e d sta w ia tru d n o śc i — w o p arc iu 0 p erg a m in o w ą m apę s z w e d z k ą 2 — o d tw o rzen ie ich bieg u w p o cz ątk ac h X V II w. n a te re n ie Ż u ła w M a lborskich. N ieco m niej p rec y zy jn ie , za to ró w n ież n a te re n ie p osiadłości g d ań sk ich , o zn aczają ją inne, w spółczesne w sp o m n ia n ej, m apy (m ik ro film y w AG AD). D la c b ra z u P ru s K ró lew sk ic h je st to e le m e n t og ro m n ie w ażny 1 n ie ro z e rw a ln ie zw iązany ze sta n e m o sad n ictw a d oliny W isły.
W ty m m iejscu m u s 'ę p rze jść do m a p y -k a rto g ra m u 2 („Z różnicow anie gleb i ro ln ic ze w y k o rz y sta n ie ziem i”). W o d ró żn ie n iu od p rze d staw io n y c h tu d an y c h (całość Ż u ła w p o k ry w a ją m ady) za ró w n o szkic J e n t z s c h a ja k p o lsk a m a p a
166 A N TO N I MĄCZAK
geologiczna, ja k w re szc ie n a jd o k ła d n ie js z a — n ie m ie ck a m a p a g e o lo g ic z n a 5 w y k a z u ją , choć n ie zaw sze w p e łn i zgodne, n a Ż u ła w a ch dość liczn e n an o sy piaszczy ste, zw ią z a n e z p o w o d ziam i p o p rz e rw a n iu w a łó w n a N ogacie i L eniw ce. K a rto g ra fo w ie n iem ieccy z a m ie ścili n a m ie jsc u n a jw ię k sz e j z ła ch , pow yżej T czew a, lecz n a Ż u ła w ie W ielkiej, a d n o ta c ję , że d a tu je się o n a od r. 1525, k ie d y to L e n iw k a p rz e rw a ła w a ł a zniszczen ia m u sia ły być isto tn ie b a rd z o w ielk ie. J e s t to słuszne. P o zo sta łe ła c h y ró w n ież m a ją d a w n ą m e try k ę , a w m iejscach , gdzie się z n a jd u ją , w y lew y d o k o n y w ały się czasem w ielo k ro tn ie. N a o d w ró t: u su w a n ie sk u tk ó w g le b o w y ch p ow odzi b y ło n ie zw y k le żm udne, w y m ag ało w y d o b y cia sp o d w a rs tw y p ia sk u i sz la m u sp o c zy w ające j n ie k ied y głęboko u ro d z a jn e j g le b y 4.
S z a tę ro ś lin n ą p rz e d sta w io n o w ed le s ta n u z k o ń c a X V III w . w u ję c iu a tla s u S c h rö tte ra , ró żn ice m ię d zy w . X V I a X V III o m a w iają c ogólnie w k o m e n ta rz u (s. 26η). I t u c h c ia łb y m u p o m n ieć się o d eltę w iśla n ą . Z alesie n ie je j ta k ż e w ty m czasie b y ło b a rd z o sk ro m n e, a le w ła śn ie d la teg o i ze w zg lę d u n a sp e c ja ln e p o trz e b y b u d o w y i k o n se rw a c ji w ałó w p rzeciw pow odziow ych w sze lk i u szczerb ek w ty m z a k re sie o dczuw ano b a rd z o d o tk liw ie. O tóż m a p y z la t 1626—29 u k a z u ją ob fitsze n iż w w . X V III zalesien ie w o rk a m on to w sk ieg o i je g o o k o lic o ra z z n a cz n e k ęp y d rz e w (m oże k rzak ó w ?) w p c b liż u u jśc ia N o g atu do Z alew u . S k ą d in ą d w iadom o o zn aczn y m obszarze la s u n a d D ru ż n em , k tó ry w y c ią ł k u o b u rz e n iu ż u ła w ia n do p ie ro S im o n B a h r, o trzy m aw szy te n te re n w d zierża w ę od Z y g m u n ta I I I 5.
Sieć k o m u n ik a c y jn a (s. 36n). N ie zo stały zazn aczo n e m o sty a n i p rz e p ra w y , o k tó ry c h cz y ta m y w te k ście. W re z u lta c ie w ięc d ro g i k o ń czą się n a m a p ie ślepo w po b liżu rz e k (au to r sa m zw ra c a n a to u w ag ę n a s. 37), ćo gorsza, czasem w ogó le do rz e k i n ie dochodzą i w re z u lta c ie n ie w iem y np., ja k m ożna się było d o sta ć ze S w iecia do C hełm na. P rzecież n ie przez G ru d z ią d z—M ichale, ja k w y n ik ało b y z m apy.
O b sza r u p ra w n y i w ła sn o ść ziem ska. T ru d n o śc i z ty m b y ły n ie m ałe, ale w y n ik i ch y b a w ła ś n ie n a jc ie k a w sz e i n a jb a rd z ie j ścisłe. C zęsto p o d k re śla n a , zw ła sz cza od czasów p ra c y J. R u t k o w s k i e g o o pańszczyźnie i p ra c y n a je m n e j, a ta k że o p rac o w a ń jego uczniów , sp e c y fik a g o sp o d arcza P ru s K ró lew sk ic h t u zo sta ła zn aczn ie rozszerzona. D otyczy to p rz e d e w szy stk im p o siad ło ści szlacheckich* S tw ie rd z o n e zo stały np. zn a cz n e ró żn ic e w p rz e c ię tn e j liczbie ła n ó w (km iecych) p rz y p a d a ją c e j n a w sie ró żn e j p rzy n a leż n o ści (k ró le w sk ie — 43 ła n y , d u c h o w n e — 32, szlach eck ie n a to m ia st ty lk o 16). J a k m ożna było oczekiw ać, p rze cię tn y n a d z ia ł ch ło p sk i w e w si sz lac h ec k iej je s t niższy i to ch y b a n a w e t n ie „n ieco ”, ja k ocenia a u to r, a dość znacznie. W ynosi on 1—2 ł., gdy w k ró lew szczy zn ach 2—4, p rz e c ię t n ie 3 (s. 63). N iestety , n ie o trzy m aliśm y bliższego ze sta w ien ia szczupłych istn ie ją c y c h d an y c h , k tó re p o zw o liłab y sp ra w ę zb a d ać b liżej. B yć może, że różnicę s p ro w a d z a ją się do w y k ro je n ia przez szlachcica fo lw a rk u z ró l km iecych. P rz y j m u ją c t u ocenę u s ta lo n ą dla w oj. p om orskiego (s. 42), w m y śl k tó re j a re a ł fo lw a r k ó w szlac h ec k ich w y n o si p rz e c ię tn ie ok. 40°/o całości a re a łu u p ra w n e g o w si, p o d nosim y p rz e c ię tn y o b sz a r w si (łan y k m iece + fo lw ark ) do ok. 26 Ł, gd y je d n o c z e ś n ie m n ie j liczn e fo lw a rk i w d o b ra c h duch o w n y ch , a zw łaszcza k ró le w sk ic h 3 „ S c h r ifte n d e r P h y sik a lis c h ö k o n o m is c h e n G e s e llsc h a ft z u K ö n ig sb e rg “ t . X X I, 1880,
m a p a o p ra c o w a n a p rz e z A. J e n t z s c h a : Przeglądowa m apa geologiczna Polski, w y d . P IO ;
Geologische K arte der P rovinz Preussen, a rk . 14/46 (1 -.25 000).
4 A. J e n t z s c h , lo c. c it.; C. P a r e y , Der M arienburger Kreis, D a n z ig 1864.
s M a p y z K rlg sa rk lv e t w .S z to k h o lm ie w m ik ro film ie w AGAD; d a ro w iz n a d la B a h ra : AGAD M K 135, f. 793v. L a s D ru ż n e ń s k l (D ra u s e r W ald ) m a 152,5 ł., z a p e w n e w d u ż e ) części n ie p o ro ś n ię ty c h d rz e w a m i (1590 r .) . P ra w a ż u ła w ia n d o la s u n a d D ru ż n e m p o r. ta m ż e t . 115, f . 433т (1504/1519 i 1577 r .) ; p o r. ta k ż e „ le ś n e “ n azw y n a s z k ic u z r. 1634, k tó r y r e p ro d u k u je M . T ö p - p e n w z a łą c z n ik u d o Beiträge z u r G eschichte der W eichseldeltas, D a n z ig 1894.
k a ż ą p odw yższyć od p o w ied n ie p rz e c ię tn e sto su n k o w o m n ie j znacznie. P od o b n e zja w isk o — m yślę o ró żn ic ac h p rz e c ię tn e j w ielk o ści w si — obserw ow ać m ożną ta k ż e n a te re n ie K o ro n y i m a te r ia ł p o ró w n a w cz y p ru s k i b ęd z ie p rz y ic h a n a liz ie b a r d z o p rz y d a tn y .
S k o ro ju ż m ow a o z e sta w ia n iu z K o ro n ą , d o d ajm y , że P o m o rze G dańskie, u w aż an e w o p arc iu o d a n e d o tyczące k rólew szczyzn za te re n o sła b y m ro .w o ju fo lw a rk u , m a je d n a k w ięk szy w sp ó łc zy n n ik a re a łu fo lw arcz n eg o szlacheckiego niż M azow sze (40,5%> w obec 33fl/o u sta lo n y c h przez a u to ró w płockiego zeszytu „A tla s u ”). O kazało się p o n ad to , że nieliczn y za p ew n e n a in n y c h naszy ch ziem iach i do b rz e się m a sk u ją c y w źró d łach ty p fo lw a rk u o p arte g o n a p ra c y n a je m n e j tu z n a la zł w d o b ra c h szlach eck ich n ieo czek iw an e ro zpow szechnienie. N a 1232 głow y ro d z in sz lach eck ich — 370 to w łaściciele p o n ad 3 ł. p roprii laboris, słu szn ie z a li czonych ze w zg lęd u n a w ielkość g o sp o d a rstw a do sz lac h ty fo lw arcz n ej, nie zaś zagrodow ej. J e ś li w y elim in o w ać 407 głów rzeczy w istej sz lac h ty zagrodow ej, to d la całych P ru s p ro ce n t sz lac h ty p o sia d ające j pow yżej 3 ł. bezkm iecych w y n ie sie 44,8, d la w oj. ch ełm ińskiego 43,5, zaś dla pom orskiego aż 45,9, S ą to o d se tk i b a rd z o po w aż n e: n a k a ż d y ch dziesięciu szlachty, k tó ra „się lic z y ła ”, cz te re ch g o sp o d a ro - : w ało ty lk o n ajm em , obchodząc się bez km ieci! Co w ięcej, w k aż d y m z ty c h w o je
w ó d ztw sta n o w ili oni g ru p ę n ajlic zn ie jsz ą. W M alborskiem , w n ie w ielk im g ro n ie - sz lac h ty , u d ało się ich uchw ycić 13 obok 7 w łaścic ieli m n ie j n iż 10 ł. k m iecych
i 14 osób m a jętn iejszy c h .
J a k p rz e d sta w ia ła się w z g lę d n a zam ożność ty c h trz e c h g ru p szlacheckich? L iczby ta b e l 63—66 (s. 91), dotyczące ła n ó w p rz y p a d a ją c y c h n a k aż d ą z 4 g ru p sz lac h ty , n ależy b ad a ć z d u żą ostrożnością. D la g ru p I i II (szlachta km ieca p o sia d a ją c a p o n ad i poniżej 10 ł. km iecych) zestaw io n o tu bo w iem n a jw y ra ź n ie j je d y nie ła n y km iece. O czyw iście, ab y p o ró w n y w a ć trz e b a by b ra ć p o d u w ag ę alb o ty lk o ła n y fo lw a rc z n e g ru p I—I I I (g ru p a I II = sz lac h ta bezkm ieca, p o n a d 3 ł.) i oczyw iście zag ro d o w e g ru p y IV, albo te ż p ełn y a re a ł u p ra w n y p o zo stający w po s ia d a n iu szlacheckim .
T u kończy się w zasa d zie p ro b le m sta ty sty c z n y , a le p o z o s ta je o tw a rte p y ta nie, ja k ocenić p o te n c ja ł g o sp o d a rc zy sz lac h ty bezkm iecej w sto s u n k u do fo l- w arcz n o -p a ń s. czy źn ian ej i p o w sta je z w ią za n e z n im ściśle d ru g ie za g ad n ien ie: czy sk u p ie n ie w je d n y m r ę k u szlachcica fo lw a rk u i ła n ó w k m iecy ch m u si o zn a czać, że m a m y do c z y n ie n ia z fo lw a rk ie m p ań szczy źn ian y m ? N a d ru g ie p y ta n ie w y p a d n ie zap ew n e odpow iedź przecząco. W y c z a ń s k i u d o w o d n ił, że w K o ro n ie p ań szczy zn a n ie w y sta rc z a ła jed n o w io sk o w em u szlachcicow i n a u p ra w ie n ie 3,6 ł.; czy ła tw ie j było opędzić n ią 10 ł. w P ru sa c h , n a w e t d y sp o n u ją c 16 ł. k m ie cym i? K lu cz do szczegółów te j sp ra w y leży w w ysokości pańszczy zn y i w ielkości n a d z ia łu chłopskiego, a le m aso w e w y stę p o w a n ie fo lw a rk ó w n a je m n y c h w sk az u je , że n a je m w ró żn y c h jego fo rm a c h b y ł d la sz lac h ty zja w isk ie m pow szednim .
O so b n a sp ra w a to p o chodzenie ow ej I I I g ru p y szlachty. K a rt ogram n r 8 i k o m e n ta rz w te k ście u jm u ją rozm ieszczenie sz lac h ty bezkm iecej w sk a li pow iatów . T ru d n o b y ło b y żądać, b y p rze d sta w ia n o je w s k a li p a ra fia ln e j, a le je d n ą z dróg ro zw ią zan ia tego za g ad n ie n ia je s t n a n iesien ie n a m ap ę rozm ieszczenia różnych g ru p szlach ty . J e ś li w olno zbu d o w ać dość w y w ro tn ą , być może, w sw ej p ie rw o tn e j fo rm ie hip o tezę roboczą, ro zlo k o w a n ie w iększości fo lw a rk ó w n a je m n y c h w śród sz lac h ty zagrodow ej se n su strictio ri w sk azy w ało b y , że geneza obu ty p ó w gospo d a r k i sz lacheckiej je s t w sp ó ln a, że fo lw a rk i b e km iece są to isto tn ie w ięk sze go sp o d a rstw a zagrodow e, p o w sta łe — rzecz p ra w d o p o d o b n a — n a d ro d ze a k u m u la cji. W o d n iesien iu n a to m ia st do te re n ó w , gdzie ow a g ru p a I II w y stę p u je obpk sz lac h ty km iecej (g ru p y I i II) w n o sić by należało, że geneza je j tk w i w celow ych
168 A N T O N I M Ą C Z A K
'fu g a c h chłopskich lu b w za jm o w a n iu p u sty c h g ru n tó w , n ależ ąc y ch u p rze d n io do chłopów . S ądzę, że ró żn ica je s t isto tn a o tyle, o ile odzw iercied la tło i m otyw y d e cy z ji g ospodarczych sz lac h ty . M ożna sobie w y o b razić k a lk u la c ję zbliżoną do tej, ja k ą p rz e p ro w ad z a W yczański, z a sta n a w ia ją c się, co się lep iej opłacało „ty p o w e m u ” szlachcicow i k o ro n n e m u : pańszczyzna czy n ajem . D y lem at ta k i istn ia ł w rz e czyw istości, choć zap ew n e p rze cię tn y ciem ny i żyjący z d n ia n a dzień szlachcic n ie u m ia ł go sobie ja sn o sfo rm u ło w ać. P ew n ą sw obodę decyzji m ógł m ieć je d n a k ty lk o szlach cic „k m iec y ” i to rac zej n ie w tej ściśle postaci, k tó rą ro zw aż ał W y cz ań sk i (pełne ru g i), lecz w fo rm ie oczynszow ania km ieci i z re o rg a n izo w an ia fo l w a rk u w o p arc iu o siły n a je m n e (w ty m p rzy m u s n a jm u d la z a g ro d n ik ó w i k o m orników ).
J e śli w olno n a te n te m a t w n io sk o w ać n a dość n ie d o sk o n ałej, a le je d y n ej do s t ę p n e j p o d sta w ie, ja k ą sta n o w ią re je s try po b o ro w e 1570 r., to w śró d fo lw a rk ó w
bezkm iecych o b se rw u je m y oba p rze w id zia n e z jaw isk a . O to w śró d wsi sp isan y ch p rze z pob o rcó w p o w ia tu człuchow skiego i tu ch o lsk ieg o sp o ty k a m y n a s tę p u ją c e : u k ła d y ró ż n o ra k ic h fo rm w łasn o ści sz lac h ec k iej (tab. I).
T a b e la t
Typy wsi szlacheckich'
Powiat człuchowski Powiat tucholski
wsi w posiadaniu 1 szlachcica wsi szlachty cząstkowej wsi w posiadaniu 1 szlachcica wsi szlachty cząstkowej
Wyłącznie szlachta kmieca ponad 10 1. (I) 15 5 8 0
Wyłącznie szlachta kmieca do 10 ł. (II) U 3 9 0
Wyłącznie szlachta bezkmieca ponad 3 ł. (III) 1 2 5 5
Wyłącznie szlachta bezkmieca do 3 ł. (IV) I 2 O 2
Razem szlachta grup I i II — 8 —
_
Razem szlachta grupy I (lub II) i III — 8 3
Razem szlachta grupy I (lub II), III i IV 3 — 3
Razem szlachta grupy I (lub III) i IV — 6 — 2
Razem szlachta grup III i IV — 4 π
Ogółem wsi 28 41 22 26
S zla ch tę p o sia d a ją c ą fo lw a rk i b ezkm iece sp o ty k a m y w ięc w C złuchow skiem W 18 w siach n a 69, przy czym w 8 w siach łączn ie ze sz lac h tą p o sia d ającą km ieci, • w 4 z zagrodow ą, zaś w 3 i z je d n ą i z d ru g ą. A le zw rac a uw agę, że sz lac h ta za - ; g ro d o w a ró w n ież m iesza się z km iecą (w 6 w siach). W pow . tu c h o lsk im n a to m ia st m a m y liczne w sie (11), gdzie sz lac h ta fo lw a rc z n a bezk m ieca m iesza się z zag ro d o w ą. P od o b n e u k ła d y su g e ru ją w ięc n ie je d n o litą genezę śre d n ie j bezkm iecej w ła sności szlach eck iej. O czyw iście ty lk o s u g e r u j ą , bow iem n a stę p n y m etap e m .b a d a n ia m usi być n a n ie sie n ie w y n ik ó w n a m ap ę (dla stw ie rd z e n ia , czy poszcze
gólne u k ła d y w y stę p u ją g ru p a m i, czy są d o k ła d n ie przem ieszane). Isto tn e , kto w ie czy n ie d ecy d u jące, w sk azó w k i p r ;y n ie ś ć m ogą b a rd z ie j szczegółow e n o ta tk i, do ty czące d ążeń poszczególnych w łaścicieli wsi. R e je str poborow y za w iera ich p a rę ; w s k a z u ją one chęci osadzenia km ieci na p u stk a c h , a w ięc m ożna by w nosić, że sz lac h ta n ie je s t w sta n ie u p ra w ia ć w ięk szy ch o b s z a ró w 8. N ależałoby : b a d a ć jeszc e w ty m za k resie , czy o św iadczenia, p rzytoczone w o d sy ła ć .u n ie zostały złożone
e ZDz. X X III, s. 130: Nobilis Jacob Jaczaw 12 m ansis ad praedium u titu r , et 18 m ansi s u n t va cu it, v u lt eos colonis in possessionem dare; s. 253: Nobilis W ilhelm us a K em p en ad praedium ei o v ile 20 m a n so s h a b e t, e t 40 m a n s is u n t s u n t vacui, e t ta m e n in anim o h a b et, eos iri poses-
d la zad o w o len ia poborcy. M ożliw ość ta k a istn ie je , ale n ie sądzę, by ośw iad czen ia
■te b y ły n ie s z c z e re 7. >
W łasności sz lac h ec k iej, m ię d zy in n y m i, dotyczy ta k ż e jeszcze n a d e r ce n n a ta b e la 24 na s. 52, k tó ra p o d su m o w u je p u s tk i w w oj. p o m o rsk im w la ta c h 1564-- 1571 w u k ła d z ie w ed le g ru p w łasn o ści ziem skiej. O sta tn ią k o lu m n ę te j ta b e li: „O dsetek poszczególnych w ła sn o śc i” (w sto su n k u do całego a re a łu u p ra w n e g o w o jew ództw a), k tó ra je s t tu m ało p rz y d a tn a , p ro p o n o w a łb y m z a stą p ić in n ą : „O dse te k ła n ó w p u sty c h ” (a u to r u ży w a o k reśle n ia „ n ie u p ra w n y c h ”) d la każdego ty p u w łasności. O to liczby d o sto so w a n e do d a n y c h ze sta w io n y ch p rze z B isk u p a:
dla w łasn o ści k ró le w sk ie j odsetek ła n ó w p u sty c h w y n o si 13,4 s z l a c h e c k i e j ... - 7,2 k o ś c i e l n e j ...12.2 m ie jsk ie j — k r ó le w s k ie j... 13,3 r a z e m ... 10,1
W ynikałoby stą d , że p u s tk i u sz lac h ty b y ły n a ty m te re n ie n ie m al d w u k ro tn ie m n ie j rozp o w szech n io n e niż w d o b rac h k ró lew sk ic h . U d e rz a ją zbliżone do sie b ie liczby u zy sk a n e dla p ozostałych g ru p w łasn o ści. B liższa a n a liz a ty c h w y n ik ó w w y k a z u je je d n a k p ew n e n ie k o n se k w e n c je w u ję c iu ta b e li. 1° — ła n y p u ste po dano (w n io sk u ję e x silen tio ) ściśle w e d łu g w zm ian e k w źródle, gd y n a to m ia st d o a re a łu u p ra w n e g o w si szlach eck ich d o s-ac o w a n o ok. 5% (por. s. 54). 2° — ła n y p u ste to w ty m w y p a d k u ty lk o ziem ie chłopskie, n ie zaś fo lw arcz n e, a w ięc w y łą cz n ie z a re a łe m f o lw a rc m y m n a le a łc b y je zestaw ić. 3° — spośród p osiadłości k ościelnych należy w yłączy ć ła n y p a ra fia ln e , o k tó ry c h sta n ie za g o sp o d a ro w an ia 1 n ie w iem y nic. O sta tec zn ie w ięc, w o p a rc iu o o b liczenia d o k o n an e p rz e z a u to ra , : p ro p o n u ję n a s tę p u ją c e z e sta w ie n ie (tab. II).
T a b e la I I
. Własność Łany kmiece
uprawne Łany kmiece nie uprawne Razem łany kmiece Odsetek łanów nie uprawnych 1 Królewska 7816a 1370 9186 14,9 i? Szlachecka 3617b 710 4327 16,4 Kościelna 2208° 605 2813 21,5 Miejska-królewska 238d 49 287 17,1 Nieokreślona 75 — 75
0,0
-Łącznie 13954 2734 16688 16,41 a Według tab. 23, s. 51. b Według tab. 65, s. 91. Tyłko łany kmiece; pominąłem areał szlachty bezkmtecej, st^d , smaczny spadek, с Według tab. 23, s. 51, cdjąuszy 748 ł. parafialnych, o których stanie zagospodarowania rejestry pobp- ‘ rowe nie informują, d Jak w przyp. poprzednim; dla tych samych powodów wyłączyłem posiadłości gdańskie.
I R e a su m u ją c tę k w estię sądzę, że o ile p u stk i sta n o w iły isto tn ie 10°/o lu b niecb I w ięcej a re a łu (trzeba n a d to p a m iętać o leżących odłogiem g ru n ta c h fo lw a rc .n y c h ), : to p u ste (nie csad one) ła n y ch łopskie były w d o b rac h szlacheckich m n ie j częste ■ ja k w d uchow nych, ale częstsze niż w k rólew szczyznach. O gółem obsadzone było ! w ty m czasie ck. 84% osiedlisk km iecych. O p u stk a c h fo lw a rk o w y c h w iem y m n ie j. j i N a m a rg in e sie m a ła k a lk u la c ja : sz la c h c ie m a ją c y 4 ł. fo lw a rc z n e i 6 k m ie c y c h „płaci}“
( t j . p ła c ili Jego ch ło p i) w r. 1570 20 X 6 = 120 g r p o b o ru ; je ż e li w yrugow aw szy ch ło p ó w z a ló - ' żyłby fo lw a rk bezk m lecy n a c a ły m ob sz arz e, w ysokość k w o ty p o d a tk u n ie u le g a ła z m ia n ie —
170 A N T O N I M A C Z A K
P ro w ad z i n a s to do k w estii w ielk o ści fo lw a rk u i sto s u n k u a r e a łu chłopskiego d o folw arczn eg o . I ty m raz em w y p a d n ie się sk u p ić na sto s u n k a c h p a n u ją c y c h w e w sia c h szlacheckich. W poszczególnych w o jew ó d z tw ac h a re a ł fo lw arcz n y w y n osił w ed le obliczeń B isk u p a ja k n a s tę p u je : w ch e łm iń sk im — 49,2°/o ogółu ziem i u p ra w n e j w p o sia d a n iu sz lac h ty (a w ięc re sz tę sta n o w ił a re a ł km iecy, w ty m p u stk i), w m a lb o rsk im — 42,3%, w p o m o rsk im w re szc ie — 49,5%. W ra m a c h ty c h liczb fo lw a rk i sz lac h ty km iecej sta n o w ią k o lejn o : 28,4, 24,9 i 29,8%. J e ś li zaś p o ró w n a m y liczbę ła n ó w fo lw a rc z n y c h sz lac h ty p o sia d a ją c e j km ieci z ła n a m i k m ie cym i o trzy m am y ilo ra zy (łan y fo lw arcz n e : ła n y km iece) n a s tę p u ją c e : 0,62, 0,43 i 0,68. T a k p rz e d sta w ia ją się w y n ik i u zy sk a n e n a p o d sta w ie liczby, ja k ie d a je n am rec en zo w a n a p rac a. Z e sw ej stro n y p ra g n ę p o ró w n a ć je z p ró b k ą w yliczeń spo rzą d zo n y ch w o p arc iu o te n sa m zasób źródłow y, je d n a k in n ą m e to d ą, w g ru n c ie rzeczy — d la in n y c h celów . P om oże to w y jaśn ić, p rz y okazji, p ew n e tru d n o śc i, ja k ie n a s u w a ją się h isto ry k o w i p rzy k o rz y sta n iu z „ A tla su ” , n ie ty lk o zre sztą z jego zeszytu pom orskiego. O tóż A u to r ze sta w ia a re a ł fo lw arcz n y (w d w o ja k im sensie: szerszym , oraz w ęższym , tj. z po m in ięciem fo lw a rk ó w bezkm iecych) z c a łością a re a łu u p raw n eg o . M a to, pod o b n ie ja k n ie m al w szy stk ie p o zo stałe liczby i ze sta w ien ia , dać w sk aź n ik i, d o tyczące P ru s w ogólności i poszczególnych ta m te jsz y c h w o jew ó d z tw z osobna. Tego ro d z a ju liczby n a b io rą z pew n o ścią z n a c .ę - n ia , gdy będ ziem y m ogli je k ied y ś p o ró w n a ć z odpow ied n im i w y n ik a m i u zy sk a n y m i d la in n y c h ziem R z p litej, p rz y d a ją się w reszcie, gdy za m ie rz am y zestaw ić je z d a n y m i X V III-w iec zn y m i itd. W w ęższej sk a li użyteczność ich je s t w ysoce o g ra niczona. S p e c ja lista ro zg lą d a się częściej za obliczeniam i u ję ty m i in a cz ej; czy te ln ik m o n o g ra fii W yczańskiego o fo lw a rk u k o ro n n y m ch c ia łb y n a p rz y k ła d w ie dzieć, ja k w iele ła n ó w fo lw a rc z n y c h p rz y p a d a ło n a 10 ła n ó w km iecych. N ie n a leżało m oże w ym agać, b y a u to r zeszytu „ A tla su H istorycznego P o lsk i” p o d a w a ł /i te w y n ik i w fo rm ie gotow ej, istn ie je je d n a k w p e w n y c h w y p a d k a c h obaw a, że n ie k tó re liczby p o d an e w te k śc ie k o m e n ta rz a do M P K m og ły b y zostać źle z ro zum iane. T a b e la I I I L ic z b a łanów fo lw arczn y ch L iczb a m a jątk ó w L iczb a m a jątk ó w z p rzew aż ający m i ł. folw arcznym i % Ł fo lw arcz n y ch a n ó w km iecych p o w ia t człuchow ski d o 5 7 0 20,4 79,6 6 — 10 10 2 57,4 4 2,6 d o 10 17 2 40,2 59,8 11 — 15 4 4 65,9 34,1 16 — 20 7 6 66,2 33,8 21 — 25 2 1 56,3 43,7 2 6 — 30 3 3 70,4 34,5 11 — 30 16 14 65,5 3 4,5 Ł ączn ie 33 16 56,3 43,7 p o w ia t tczew ski d o 5 15 1 24,8 75,2 6 — 10 10 3 39,5 60,5 d o 10 25 4 32,8 67,2 11 — 15 8 5 54,4 45,6 16 — 20 'i 2 65,4 34,6 11 — 20 10 7 56,9 43,1 Ł ą czn ie 35 11 42,9 57,1
D la p rz y k ła d u za jm ę się (w o p arc iu o r e je s tr pob o ro w y r. 1570) p o w iatam i człuchow skim i tczew sk im , p rzy n o szący m i m a te r ia ł n ajo b fitszy . N a jb a rd z ie j ce low e w y d a je się p o ró w n a n ie liczby ła n ó w fo lw a rk ó w z ła n a m i k m iecym i, k tó re г ty m i w ła śn ie fo lw a rk a m i b y ły zw iązane. N ależy w ięc odrzucić te w szy stk ie p rzy p a d k i, w k tó ry c h b r a k d o k ła d n y ch liczb ta k d la je d n y c h ja k i d la dru g ich .
T ab e la I I I u jm u je sto s u n e k a re a łu fo lw arcz n eg o i km iecego w zględem siebie naw z aje m , w zależności od w ielk o ści fo lw a rk u . W idać dość w y ra ź n ie , że im m n ie jsz y fo lw a rk , ty m p ełn iejsze z d a je się być z a o p a trz e n ie w siłę p ań szc zy źn ia n ą. W y ra źn ie zazn acza się to w pow iecie człuchow skim w obu p ie rw sz y ch g ru p a c h w ielkości (do 10 ł. fo lw arczn y ch ). W pow iecie tczew skim , gdzie g lo b a ln ie b io rąc sto s u n e k a re a łó w p rz e d sta w ia się o d w ro tn ie (m niej g ru n tó w folw arczn y ch ), d la fo lw a rk ó w n a jm n ie jsz y c h — do 5 ł., k tó re w p o ró w n a n iu z in n y m i dzieln icam i k r a ju i ta k są dość znaczne — p rz e w a g a ła n ó w k m iecych zaznacza się jeszcze w y d atn iej. M niej is to tn e są p rz y ty m w sk a ź n ik i d la g o sp o d a rstw n ajw ięk szy ch , liczących p o n ad 20 ł. J e s t ich niew iele, a m ożem y przypuszczać, że ogrom ne obsza ry sta ły okresow o czy n a w e t sta le odłogiem . B yłoby w ty c h w a ru n k a c h n iesłu szn e in te rp re to w a ć głęb iej te d an e. Z w ra c a p rz y ty m uw agę, że w pow . tc ze w sk im je d e n z dw óch fo lw a rk ó w w g ru p ie 21—25 ł. p o sia d a w są sied z tw ie p rz e w a ż a ją c ą liczbę ła n ó w km iecych. N ie należy w ięc ty c h s p ra w b a d a ć w y łąc zn ie m e to d a m i etatystycznym i. D o d atk o w y w n io se k z pow yższych zestaw ień dotyczy ju ż b a rd z ie j za g ad n ień , k tó r e om aw iałem w zw iązk u z p ra c ą W y c z a ń sk ie g o 8. Otóż p o w sta je s u g estia, że i w p rz y p a d k u dzielnic K o ro n y w łaściw ej p rze cię tn y sto su n ek ła n ó w fo l w arcz n y ch do ch ło p sk ich nie je st żad n y m o p tim u m bezw zględnym , lecz ty lk o w y p ad k o w ą p ro p o rc ji dość zró żn ico w an y ch w ed le g ru p w ielk o ści fo lw ark ó w .
T a b e la IV
L iczb a łanów L iczb a S u m a łan ó w
% łan ó w m ajątk ó w folw . i k m iecych fo lw arczn y ch km iecych
p o w ia t człuchow ski d o 10 2 18,00 80,5 19,5 U — 20 14 209,75 50,1 49,9 21 — 30 11 274,50 64,4 35,6 3 1 — 40 3 215,00 70,4 29,6 41 — 50 3 136,00 33,8 66,2 łączn ie 33 751,25 56,3 43,7 p o w ia t tczew ski d o 10 9 65,00 56,9 43,1 11 — 20 17 257,00 43,5 56,5 21 — 30 7 180,00 41,1 58,9 3 1 — 40 2 67,50 45,2 54,8 łączn ie 35 569,50 42,9 57,1
T en sam m a te r ia ł m ożna zestaw ić ta k ż e w ed le innego k ry te riu m , a m ia n o w i cie w ielk o ści g lo b a ln ej m a ją tk ó w , tj. łan ó w k m iecych i fo lw a rk u łącznie. G ru p y sta ty sty c z n e ta b e li IV n ie p o k ry w a ją się oczyw iście z g ru p a m i ta b e l p oprzednich, gdyż np. m a ją tk i o m a ły m p ro ce n cie ła n ó w fo lw arcz n y ch a liczn y ch ła n a c h k m ie cych p rz e su n ę ły się w dół. J e d n a k i tu m a ją tk i n a jd ro b n ie jsz e w obu p rz y p a d k a c h liczą n ie w iele ziem i chło p sk iej. C h a ra k te ry sty c z n e je s t p rzy ty m , że w y n ik i dla pow . człuchow skiego, u ję te w o sta tn ic h k o lu m n a ch ta b . I I I są zn aczn ie b a r dziej re g u la rn e niż w u k ła d z ie p rz y ję ty m w ta b . IV.
172 A N T O N I M Ą C Z A K
T u w y p a d n ie się za trzy m a ć, o d k ła d a ją c an a liz ę do sposobniejszej okazji. W niosek k o ń co w y : ra z jeszcze o k a z u je się, ja k o stro żn ie n ależy podchodzić do ogólnych p rz e c ię tn y c h su m g lo b a ln y ch ; liczbow e d a n e „ A tla su ”, ja k k ażdego rocz n ik a sta ty sty c zn e g o , w in n y b y ć je d y n ie m a te ria łe m w stę p n y m do w n io sk o w an ia. A le p o w in n y za w ie ra ć też m a te r ia ł w ta k ie j postaci, a b y d a w a ł się użyć do p rz e k ształceń , zastosow ać w in n y c h u k ła d och i n ow ych zestaw ien iach .
W z a k re sie b a d a ń n a d fo lw a rk ie m p ru sk im M P K p rzy n io sła ce n n ą k o re k tu rę ta k ż e je śli chodzi o jego w ielkość w sensie bezw zględnym . P rz y p o ró w n a n iu w y n ik ó w w stę p n y c h b a d a ń B isk u p a, p u b lik o w a n y c h w r. 19559 i zam ieszczonych obecnie (s. 40), u d e rz a z m n iejsze n ie p rz e c ię tn y c h d la całego w oj. pom orskiego z 12 ł. do 10 (ściślej — z 12,2 do 9,9), dla poszczególnych zaś p o w iató w w znacz nie n ie k ied y w ięk szy m sto p n iu (np. pow . p u c k i z 8,4 ł. n a 3,9). W zrosła znacznie p o d sta w a obliczeń: z 78 do 117 fo lw a rk ó w . W zrost te n je s t je d n a k pozo rn y , g d y ż po p ro stu obecnie a u to r o d stą p ił od n ie słu sz n ej za sa d y su m o w a n ia a re a łu fo l w arcznego w e w siach należący ch do k ilk u w łaścicieli szlacheckich. T a k w ięc, je śli szlachcic A p o sia d ał 5 ł. fo lw arcz n y ch + 6 km iecych, В — odpow iednio 3 + 2, zaś С — 4 + 5, o trz y m u je m y obecnie 12 + 13 łan ó w , lecz trz y z osobna liczone m a ją tk i o śre d n ie j 4 ł. fo lw ark o w y c h . S tą d p rz y ro st. P o m in ię to p o n ad to w szy st kie fo lw a rk i be: km iece, d o d an o fo lw a rk i w sp o m n ia n e p o śred n io (np. ła n y de
q u ib u s 2 ipse arat, 4 m a n si e t in alio loco colonos - - n ih il so lv it — ). W r e z u lta
cie w y n ik i, zw łaszcza w sk a li p o w iatu , b y w a ją za sk a k u jąc e, ja k np. w p ow iecie puckim , gdzie liczba fo lw a rk ó w „w z ro sła ” z 8 do 14, ale ich a re a ł „ s p a d ł” z 67 n a 52,25 ł. N iestety a u to r tego w szy stk ieg o nie w y ja ś n ił i n ie m ało czasu pcśw ięciłem , by tę sp ra w ę rozgryźć, zw łaszcza że czy tam y w e w stępie, iż w y k o rz y sta n o d la w łasności szlacheckiej n cw e m a te ria ły (por. też p rzy p is 3 n a s. 51). O sta tec zn ie zgadzam się w p ełn i z w y n ik am i, k tó re p rzy o k a z ji sp ra w d z iłe m szczegółowo.
N o ta bene ów p o zorny sp a d e k w ielkości fo lw a rk ó w m ógł w isto cie m ieć
m iejsce w czasie, a m ia n o w icie w ciągu d ru g ie j połow y X V I w. P c b ie ż n y p rze glą d k ilk u w iz y ta c ji k o ścieln y ch a rc h id ia k o n a tu p om orskiego i o rie n ta c y jn e p rz e b a d a n ie p ew n e j liczby w si w sk a z u ją , że ch y b a pogłęb iało się w ów czas ro z d ro b n ie n ie w śró d sz lac h ty cząstk o w ej. R u g i i z a g a rn ia n ie ziem i chłopskiej c h a ra k te ry z u ją ra c z e j królew szczyzny; m ożliw e je d n a k , że rów nocześnie d o k o n y w ały się u szlachi· ty d w a procesy, łag o d zące zm ian y p rzeciętn eg o a r e a łu fo lw a rk ó w : fo lw a rk się d zielił, zaś g lo b a ln y a re a ł w z ra s ta ł kosztem ziem i chło p sk iej.
P ro b le m a ty k a d e m o g ra ficz n a ro z p a trz o n a z e sta la d la M P K w sposób w ysoce w y tra w n y . N ie za m ie rz am d y sk u to w a ć żad n y ch p rz y ję ty c h tu w sk aź n ik ó w . U w ag i n a s u w a ją się je d y n ie n a s tę p u ją c e .
M on o g raficzn e b a d a n ia p o d ję te w o p arc iu o całk o w icie o d m ie n n ą p o d sta w ę źró d ło w ą p rzez K . G ó r s k i e g o i p rze ze m n ie w o d n iesien iu d o · z a lu d n ie n ia M a lb o rk a , d ały w y n ik i o dm ienne od p rz y ję ty c h w k o m e n ta rz u do M P K 10. N ie pod w a ż a to je d n a k oszacow ań B isk u p a. Byłe b y d alek o w iększym błęd em , gd y b y c b li- c e n ia d em o g ra ficz n e d la ró żn y c h m ia st o p a rte być tu m ia ły n a różn y ch za sa dach. C hodzi przecież w g ru n c ie rzeczy n ie o bezw zg lęd n ą liczb ę m ieszkańców , a o w ielkości p o ró w n y w a ln e.
D la p o ró w n a n ia z p o śred n im m a te ria łe m re je s tró w pob o ro w y ch m ożna było w y k o rz y sta ć d an e dotyczące liczby g o sp o d a rstw chłopskich, z a n o to w an e p rzez w izy ta to ró w b isk u p ich („F o n tes” t. IV). S ą one późniejsze od p rzy ję teg o p rz e k ro ju , m ożna b y je je d n a k po d d ać k ry ty ce , co d la w ielu d e k a n a tó w n ie je s t tru d n e . » M. B i s k u p , Mapa ro zm ieszc ze n ia. własności ziem sk iej w ojew ództw a pomorskiego, s. 52, io A. M ą с z a k, Ludność M alborka w r. Î570, ZH, I960, n r 3—4; K . G ó r s k i , D zieje Mal·· borka, G d a ń s k 1960.
D an e d la k ró lew szczy zn d a d z ą się zestaw ić z lu s tra c ja m i 1564 i 1569, zaś u s ta liw szy w te n sposób k ie ru n e k e w e n tu a ln y c h odchyleń, u zy sk ało b y się m a te ria ! z p ie rw sz ej r ę k i ta k ż e d la w si szlacheckich.
N iestety n ie w y k o n a ln e okazało się spo rząd zen ie osobnych zestaw ień, d o ty czą cych sołtysów i Iem anów . R e je stry po b o ro w e zazw yczaj ich nie n o tu ją , b ard z iej k o m p le tn e d a n e p o sia d am y w ięc ty lk o d la w ielk iej w łasności. Może w a rto było je zestaw ić, zw łaszcza że w n as tę p n y c h dziesięcioleciach n a s ili się w y k u p sołectw , o p a rty o p rz y ję tą z opóźnieniem k o n sty tu c ję de sc u lte to in u tili a u t reb elii u . Je śli w ięc a u to ra niepokoiło, czy p r z y ję ty z konieczności p rz e k ró j je s t dla P ru s K ró lew sk ich d o b ra n y szczęśliw ie, m ożna by zauw ażyć, że w ty m je d n y m w y p ad k u b y łb y w ła śn ie n ajo d p o w ied n ie jsz y . P ro b le m sołty só w w y k u p y w a n y c h w końcu w iek u X V I in te reso w ać n as m oże m n ie j niż ich d aw n ie jsz y ch b r a c i z K orony, nie je st je d n a k z a g ad n ien ie m b łah y m .
Is tn ie je in n e jeszcze zag ad n ien ie , p rz e ż y w a ją c e sw ój m o m e n t p rzełom ow y w ty m w ła śn ie czasie. J e s t nim z a lu d n ie n ie Ż u ław . M ożna obliczyć b ard z o do k ła d n ie liczbę je śli nie m ieszkańców , to p rz y n a jm n ie j g b u ró w n a Ż u ła w a c h M al- b o rsk ich w k ilk u p rz e k ro ja c h : po ro k u 1510, w la ta c h 1565 i 1569, w reszcie dla n a stęp n e g o stu le c ia m o żn a ją u sta la ć d ro g ą b a rd z ie j p o śre d n ią n a p o d sta w ie m a te ria łu z k sią g są d o w y c h ekonom ii. S ą też w y k az y g o sp o d a rstw późniejsze. O k az u je się z nich, że w ciąg u półw iecza p rze d p ie rw sz ą lu s tra c ją liczba gospo d a rs tw g b u rsk ic h zm n iejszy ła się b ardzo znacznie, p rzy czym o d w ro tn ie p ro p o r cjo n aln ie w zró sł p rz e c ię tn y ich a re a ł (z 2,5 do 3,5 ł.). K ilk a la t m iędzy lu s tra c ja m i n ie p rzy n o si isto tn y c h zm ian, co zaś ciek aw sze — n ie zachodzą one p rz y n a jm n ie j a ż do w o jn y szw edzkiej ro k u 1626 i to m im o in te n sy w n eg o o b ro tu ziem ią, k tó ry n o tu je k a n c e la ria ekonom ii. J a k to gdzie in d ziej s z e r z e j12 u za sa d n iam , w ła śn ie te n sw obodny o b ró t ziem ią u m o ż liw ia czy n a w e t pociąga za sobą w ch ło n ięcie części g b u rs tw przez pozostałe. D ow odzi tego m . in. n ie w ą tp liw y fa k t, że n a jz n a c z n ie j szy sp a d e k liczby g b u ró w (czy, ja k k to w oli, w zro st p rzeciętn eg o a re a łu gospo d arstw ) stw ie rd z ić m o żn a w n ajw ię k sz y c h w sia ch ta m , gdzie g o sp o d a rstw a ła tw iej i szybciej p rze ch o d ziły z r ą k do r ą k (podziały n ieru ch o m o ści m iędzy sp a d k o bierców nie b y ły dozw olone). C zem u ów proces a k u m u la c ji n ie zachodzi p rzy k o ń cu w ie k u X V I? S ądzę, że o sią g n ię te zostało p ew n e o p tim u m ; gros g o sp o d arstw osiąga ok. 3,5 ła n a i p o w iększa się dość nieznacznie. N aw et n a jb o g a ts i rez y g n u ją z p o m n a ż a n ia sw ych n ieruchom ości, choć z d a rz a ją się w y ją tk o w o n a w e t 8—9 -ła - now e m a ją tk i g b u rsk ie-so łty sie . W ielkie tru d n o śc i p ro w a d z e n ia rozległej gospo d a rk i ro ln e j, obciążen ia „ g ro b e ln e” itp . zn iec h ęc ają i o d w ra c a ją k a p ita ły od sk u p u ziem i. O dm iennie, sondaże d o k o n an e d la d ó b r b isk u p s tw a k u ja w s k ie g o dow odzą, że ta m w ciągu p ó łto ra w iek u , od pie rw sz y ch la t X V I stu lec ia poczynając, n ie za chodzą n ie m al ż a d n e zm iany. A w ięc s y tu a c ja w ysoce d y n am icz n a n a je d n y m te renie, m oże m ieć c h a r a k te r sta ty c z n y gdzie in d z iej i to w p ro s t o m iedzę.
D w a o sta tn ie k a rto g ra m y , d o tyczące rzem iosła, p rzy n o sz ą m a te ria ł zu p ełn ie św ieży. W łączył tu A u to r ta k ie w y n ik i sw oich n ajn o w szy c h b a d a ń n a d k o p a ln i ctw em ału n u . U p o m n ia łb y m się jeszcze o in n y u n ik a t, a m ia n o w icie o w ielk i piec do o d le w a n ia k u l działow ych w R yjew ie. Z b u d o w an y za B ato reg o w zw iązku
u Por. W AP G d . 300.29.57, f. 179nn, 207,258 (je o e s s e jm ik u m a lb o rsk ie g o n a S ta n is ła w a 1595); 59, f . 87v n n , 130v.
12 A. M ą o s a k , Gospodarstwo chłopskie n a żu ła w a ch M alborskich w początkach X V II w .
174 A N T O N I M Ą C Z A K
z p o trz e b a m i w o jn y g d ań sk iej, n ie p r z e trw a ł długo i n ie po zo staw ił po sobie tr w a łej p am ięci. B ył je d n a k zjaw isk iem , k tó re w a rto z a n o to w a ć 13.
O p ra co w a n ie te ch n ic zn e i g ra fic z n e M P K stoi n a b a rd z o w y so k im poziom ie. N a jisto tn ie jsz e są p o d ty m w zględem m a p y i k a rto g ra m y . P ew n e za strze że n ia n a s u w a ją się ty lk o w o d n ie sie n iu do m a p y głów nej, k tó r a n a w ią z u je z re sztą d o ogólnego sc h e m a tu w y d aw n ic ze g o „ A tla su ”. J e s t ona w u ję c iu g ra fic z n y m nieco p s tra i n ie sp o k o jn a . W rażen ie to p o w o d u je m nogość p u n k to w a ń (g ra n ica p a ra fii i diecezji, zw łaszcza zaś g ę ste o b w ó d k i ob szaró w zalesionych, z o so b n a w ed le S c h rö tte ra i s ta n u obecnego), k tó re j m ożna było u n ik n ą ć sto su ją c w y łąc zn ie p la m y b a rw n e o ró żn ej in te n sy w n o ści bez obrysu. K a rto g ra m y są piękne. R óżnicę i p o stę p w sto s u n k u do zeszytów w stę p n y ch , zam ieszczonych w „R ocznikach T N T ”, w id ać n a jle p ie j n a m a p ie rozm ieszczenia w łasn o ści ziem skiej (k a rto g ra m n r 1). K u ltu r a o p rac o w a n ia g raficz n eg o p rz e b ija ta k ż e w doborze b a rw , w k tó ry c h u trz y m a n o poszczególne k a rto g ra m y . S k ro m n a s z a ro -tra w ia s ta b a rw a o k re śla sw ym n asy ce n iem odsetek za g ro d n ik ó w , żyw e n a to m ia st i k o n tra sto w e , ch c ia łoby się pow iedzieć: zadow olone z sieb ie k o lo ry , d o b ra n o d la o znaczenia fo rm fe u d a ln e j w łasn o ści ziem i. T e cieszące oko m a p y i k a rto g ra m y są ró w n ie s ta ra n nie w y k re ślo n e , ja k i n a s tę p n ie o d b ite sta ra n ie m PW N i P ań stw o w y c h W y d aw n ic tw G eologicznych.
Czy trz e b a p o dsum ow yw ać? M PK , ja k i całe za m ie rz en ie „ A tla s u ”, p rzy n o si śm iało za k re ślo n ą syntezę, o p a rtą o w n ik liw e s tu d ia an a lity cz n e. N ie w y c z e rp u ją one n a s u w a ją c y c h się k w estii, bo tego uczynić n ie m o głyby, sk o ro chodzi o u s ta le n ie ogólnych w sk aźn ik ó w , g lo b a ln y ch w ielkości, szero k ich p rze cię tn y ch . Z a znaczyłem p rzy k ła d o w o , ja k ie n a su w a ć się m ogą k o re k tu ry i u z u p e łn ie n ia . Sądzę, że d la podob n y ch u zu p e łn ie ń an a lity c z n y c h , p rzy czy n k ó w m etodycznych, o p rac o w ań fra g m e n ta ry c z n y c h choć n ie m arg in eso w y ch za g ad n ień d la in n y c h p rz e k ro jów , z k onieczności p o m in ięty c h w ogólnym p la n ie a tla s ó w h isto ry c zn y c h P clsk i, w a rto b y łoby u tw o rzy ć se rię ty p u d a w n y c h „ P ra c K o m isji A tla su H isto ry cz n eg o ”. 1.3 B. Z i e n t a r a , D zieje małopolskiego h u tn ic tw a żelaznego X IV —X V II w., W arszaw a. 1954, s. 228. P o r. ciekaw sze sp o śró d w z m ia n e k o ty m z a k ła d z ie — W AP G d . I I I 263.12.24, f . 77v, w s u p lic e ż u ła w ia n (b .d ., z a p e w n e z ro k u 1602) w n a w ią z a n iu do ic h z a s łu g w w o jn ie g d a ń s k ie j:
So h a tt u n s die vom g rund a u f gebaute K u g e lh ü tte z u m R eh o ffe auch n ic h t w enig geko stet - - . P o d o b n ie te ż w in n e j su p lic e , z a p e w n e o k ilk a l a t p ó ź n ie js z e j: S z to k h o lm , R lk s a rk iv e t, E x tra n e a . IX P o le n , 147, p . 3.
