Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie

ODCZYTYWANIE HISTORII

ZAPISANEJ W KRAJOBRAZIE

READING THE HISTORY WRITTEN IN THE LANDSCAPE

Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska

S³owa kluczowe: krajobraz, ogrody krajobrazowe, kompozycja, kataster galicyjski Keywords: landscape, landscape garden, composition, Galician cadastre

Wstêp

Krajobraz to termin wieloznaczny, a stosowany przez przedstawicieli ró¿nych dziedzin, np. geografów, ekologów, artystów, architektów i planistów, ma ró¿ny wymiar. Pojêcie

krajobraz jest ró¿nie interpretowane: jako ca³e œrodowisko regionu, okolica i topografia czy

fizjonomia œrodowiska naturalnego i kulturowego. Krajobraz nie jest statyczny, zmienia siê w czasie, czytelne jest w nim oddzia³ywanie pomiêdzy histori¹ i miejscem, jest to rodzaj relacji otwartej, swoista narracja „krajobrazowa”. Postrzegany jest jako mniej lub bardziej harmo-nijny palimpsest czy patchwork, a nawarstwienia utrudniaj¹ odczytywanie historii w nim zapisanej, czêsto wymaga wielodyscyplinarnych analiz i badañ. Krajobraz mo¿e byæ Ÿród³em estetycznej przyjemnoœci jako uk³ad harmonijny, kompozycja elementów naturalnych i kultu-rowych, dope³niony czasami o formy symboliczne. Zapisany jest w nim genius loci (duch miejsca). Oceniany bywa jako kompozycja przestrzenna, np. jako forma (cechy ca³oœci i relacje do jej czêœci); linie (kanwa linearnych ci¹gów, granic, krawêdzi); kolor; faktura (struk-tura powierzchni) czy uk³ad wnêtrz krajobrazowych. Mierzy siê jego ch³onnoœæ, bada jego wra¿liwoœæ, s¹ metody oceny wartoœci ekonomicznej. Postrzegany te¿ jest jako produkt kulturowy.

Krajobraz jest czêœci¹ dziedzictwa historycznego, obrazuje ró¿norodne wp³ywy kulturo-we, jest odbiciem spo³eczeñstwa, stanowi o to¿samoœci miejsca. Mo¿e byæ te¿ postrzegany jako czêœæ szerokiej historii ekonomicznej i spo³ecznej, czego przyk³ady stanowi¹ np. rzym-ska centuriacja, angielskie enclosures, amerykañrzym-ska siatka Jeffersona, ale to s¹ równie¿ pró-by tworzenia przez Niemców krajobrazu narodowosocjalistycznego w okresie II wojny œwiatowej na terytorium okupowanej Polski.

Artyku³ prezentuje jeden ze sposobów odczytywania historii zapisanej w krajobrazie. Przed-miotem badañ s¹ za³o¿enia dworskie i pa³acowe – wielkoskalowe komponowane krajobrazy. Stanowi¹ one cenny element dziedzictwa kulturowego, obecnie w du¿ym stopniu utracony.

W odczytywaniu historii zapisanej w krajobrazie jednym z podstawowych Ÿróde³ informacji s¹ materia³y historyczne. Praca pokazuje przydatnoœæ archiwalnych Ÿróde³ kartograficznych dla badañ krajobrazowych, a w szczególnoœci do analiz XVIII i XIX-wiecznych kompozycji ogrodowych (Zachariasz, 1996).

Ogrody angielskie

W XVIII wieku w Anglii dokona³ siê w sztuce ogrodowej zasadniczy prze³om. Po wielu stuleciach dominacji rugowano z ogrodów wszelk¹ geometriê, a w jej miejsce wprowadzono uk³ady swobodne, dla których natura by³a niedoœcig³ym wzorem. „Rewolucjê ogrodow¹” zapocz¹tkowa³ okres rokoka, a ugruntowa³ oœwieceniowy racjonalizm i póŸniejszy roman-tyzm. Poszukiwanie idealnego piêkna znalaz³o odbicie w sztuce ogrodowej, odrzucono wzo-rzec kartezjañski utrwalony przez Le Notre’a. Model, który stworzy³a Anglia, z podstawo-wymi elementami kompozycji, g³ównymi tematami symbolicznymi i bogat¹ polemik¹ este-tyczn¹, dotycz¹c¹ piêkna, malowniczoœci i wznios³oœci przedstawianego w ogrodach, przy-jêto w ca³ej Europie, wzbogacaj¹c o lokalne tradycje i kreuj¹c rodzimy „angielski” krajobraz. Ogrody nazywano „angielskimi”, póŸniej „landszaftowymi”. Ówczesne ogrodnictwo rozu-miane by³o jako sztuka kszta³towania ziemi, aspekt estetyczny kszta³towania krajobrazu wy-sun¹³ siê na pierwszy plan. Jeden z twórców nowego stylu Aleksander Pope pisa³, ¿e przy zak³adaniu ogrodów nale¿y radziæ siê we wszystkim geniusza miejsca (Thacker, 1979). W zak³adaniu posiad³oœci wiejskiej obowi¹zywa³y zasady gospodarki krajobrazowej (landscape

husbandry), które przedstawi³ John C. Loudon (1806). £¹czono rolnictwo i ogrodnictwo,

wykorzystywano wodê, drzewa i formy krajobrazu, tak by s³u¿y³y te¿ celom u¿ytecznym. By³a to kontynuacja idei ferme ornée – ozdobnej farmy (The Oxford, 1991). Przes³anie znane by³o w Polsce: Ogrody upiêkniai¹ Wieyskie Mieszkania, ale Ogrodem staæ siê mo¿e ka¿de

mieysce, ka¿da Wioska, ka¿dy folwark, naymnieyszy k¹tek....Kiedy mai¹tek szczup³y nie po-zwala sadziæ du¿e Ogrody, s¹ sposoby, które ma³ym kosztem przystroiæ mog¹ ca³e okolice, które na ów czas stai¹ siê Ogrodem W³aœciciela (Czartoryska, 1807).

W Polsce oko³o roku 1770, równoczeœnie z innymi krajami na kontynencie, zaczê³y po-wstawaæ „ogrody angielskie”. Szybko sta³y siê modne wœród najwy¿szych warstw spo³ecz-nych, a z czasem sta³y siê nieodzownym elementem siedziby szlacheckiej. Projektowanie ogrodu angielskiego wymaga³o szczególnych umiejêtnoœci: malarza landszaftowego dla jego znajomoœci perspektywy i kolorystyki, ogrodniczych dla w³aœciwoœci roœlin oraz metafi-zycznych dla ukrytych i symbolicznych treœci zapisanych w scenach ogrodowych (Wodzic-ki, 1827). W tym czasie nast¹pi³ rozkwit wydawnictw, st¹d doskona³e opisy, traktaty, wzor-niki oraz przekazy kartograficzne i ikonograficzne pomagaj¹ce odczytywaæ historiê zapisan¹ w krajobrazie. Ogromn¹ wartoœæ dokumentacyjn¹ maj¹ zbiory widoków, m.in. Zbiór

wido-ków celniejszych ogrodów…(1825–1827), Zbiór najpiêkniejszych i najinteresowniejszych okolic w Galicyi (1828), Krajobrazy polskie… (1863), czy krajobrazy malowane przez Ordê (1873–

1883), Vogla (1806) czy Stêczyñskiego (1847) (Zachariasz, 1998).

Znacznie rzadsze w historii sztuki ogrodowej s¹ jednolite zbiory planów, takie jak zespó³ XIX-wiecznych austriackich map katastralnych, sporz¹dzonych dla celów podatkowych. Jest to wyj¹tkowe Ÿród³o s³u¿¹ce do poznania ówczesnego ogrodnictwa, zasad kompozycji, a nawet stosowanych w ogrodach elementów (Zachariasz, 1996).

Kataster

Kataster jest to opis, zwykle urzêdowy, ziemi pod wzglêdem: rozleg³oœci, dochodów, urodzajnoœci, oceny p³odów, w celu jej opodatkowania. Nazwa powsta³a w staro¿ytnym Rzymie za rz¹dów cesarza Augusta (63 r.p.n.e –14 r.p.n.e). i by³a wynikiem po³¹czenia nazw: jednostki podatkowej (caput iugum) i spisu pog³ównego (capitum registrum) w jedno s³owo capitastrum, od czasów œredniowiecza zwanego catastrum. Wszyscy obywatele bez wzglêdu na przynale¿noœæ do klasy spo³ecznej sk³adali zeznania o wielkoœci, rodzaju upraw i dochodach maj¹tków. Jest to wiêc klasyfikacja i wymierzenie gruntów, sporz¹dzenie opisów i planów oraz ocena dochodów. Jednolity kataster sta³ siê podstaw¹ do opodatkowania, wykazywa³ rzeczywisty dochód z ziemi i nieruchomoœci. (Wielka Powszechna, 1904).

Stan badañ

W okresie przedwojennym opisywano historyczne katastry jako cenny materia³ Ÿród³owy przekazuj¹cy informacje ekonomiczno-statystyczne dotycz¹ce rodzaju zainwestowania tere-nu, podzia³u w³asnoœciowego i sposobu upraw (Rutkowski, 1917; Styœ, 1932). Dopiero prace powojenne zwracaj¹ uwagê na przydatnoœæ katastru dla historii urbanistyki. Sta³o siê to za przyczyn¹ badañ Zbigniewa Wzorka (1951). Ukazuj¹ siê te¿ inne publikacje (Wydro, 1967), poœród których szczególne miejsce zajmuj¹ prace Janiny Stoksikówny (1975) i Alek-sandry Czy¿ewskiej (1991).

Gerard Cio³ek (1958, 1956, 1978) pierwszy wykorzystuje plany katastralne jako Ÿród³o przekazu kartograficznego do badañ nad rozwojem sztuki ogrodowej. Kataster stanowi³ te¿ wa¿ny materia³ kartograficzny i przedmiot analiz Janusza Bogdanowskiego (1966, 1995). Nigdy natomiast nie podjêto kompleksowej analizy tego problemu, tak jak w prezentowanej pracy. Zespó³ map traktowany jako jednolity materia³ staje siê podstaw¹ do analizy kompozy-cji za³o¿eñ ogrodowych, przede wszystkim ogrodów Beskidu Niskiego i Pogórza, w oparciu o legendê, w zestawieniu z dzie³ami epoki, ze wskazaniem mo¿liwoœci przenikania dzie³ pu-blikowanych i ich wp³ywu na sposób powstawania i rysowania map katastralnych (Zacha-riasz, 1996).

Kataster austriacki i galicyjski

Pierwszy nowoczesny kataster gruntowy zosta³ wprowadzony przez Austriê po przy³¹czeniu do cesarstwa austriackiego Lombardii (1713, 1714). Komisja mediolañ-ska (1718) zarz¹dzi³a, by wszyscy w³aœciciele dóbr z³o¿yli deklaracje o dochodach z posiad³oœci. W latach 1721–1723 przeprowadzono pomiary ziemi, sporz¹dzono plany i po-przez taksacje wyznaczono czysty dochód bêd¹cy podstaw¹ do opodatkowania. Kataster ten nazwany mediolañskim wprowadzony w Lombardii w roku 1732 sta³ siê wzorem dla innych krajów europejskich. PóŸniejsze katastry: to austriacki i pruski. Dla Polski okres powstawania i œwietnoœci ogrodów angielskich zwi¹zany jest z upadkiem niepodleg³oœci. Rok 1772 przyniós³ pierwszy rozbiór, a tereny, które dosta³y siê pod panowanie Austrii, jako nowa prowincja, otrzyma³y nazwê Królestwo Galicji i Lodomerii.

Mapy katastralne

Ewidencjonowanie gruntów dla celów podatkowych rozpoczêto za panowania Marii Te-resy w latach 1746–1756. Reforma oparta by³a na zeznaniach podatników. Spisy (1772, 1774 i 1775) nie przynios³y spodziewanych wyników (Stoksikówna, 1975). Za cesarza Jó-zefa II, 12 kwietnia 1785, wydany zosta³ kolejny patent zarz¹dzaj¹cy reformê podatkow¹. Polega³ on na spisaniu i pomiarze gruntów oraz obliczeniu z nich dochodu na podstawie urodzajnoœci. Powsta³y wtedy ksiêgi dochodu gruntowego sporz¹dzone dla ka¿dej miejsco-woœci, stanowi¹ce najwa¿niejsz¹ czêœæ tzw. metryki józefiñskiej, ale nie da³y spodziewanego efektu. Dopiero kolejne prace spowodowa³y wprowadzenie sta³ego katastru. Podstaw¹ prawn¹ do jego wykonania by³ patent cesarza Franciszka I z 23 grudnia 1817. W latach 1817–1861 na obszarze ca³ego pañstwa przeprowadzono pomiar szczegó³owy 30556 gmin katastral-nych (Galicjê mierzono w latach 1819–1858). Ta tzw. metryka franciszkañska zawiera³a opis i pomiar wszystkich gruntów u¿ytkowych oraz obliczenie dochodu z nich na podstawie urodzaju.

Podstaw¹ przedstawionych tu badañ s¹ te jednolite mapy. Lini¹ rozgraniczaj¹c¹ wyzna-czono dok³adnie kszta³t i wielkoœæ ka¿dej dzia³ki – nale¿¹cej do odrêbnego w³aœciciela lub posiadaj¹cej odmienny sposób u¿ytkowania.

Przy pomiarach wykorzystani zostali geodeci ze s³u¿by wojskowej, cywilni zaœ wywo-dzili siê z by³ych urzêdników technicznych ewidencji katastru podatku gruntowego (Czy-¿ewska, 1991). Katastry rysowano i rejestrowano w terenie. Na podstawie tych pomiarów powstawa³ pierworys – redakcyjny orygina³ mapy, na którym znajdowa³a siê pe³na treœæ do dalszego graficznego opracowania pod wzglêdem wymagañ wydawniczych (Drabek, Pi¹t-kowski, 1989). Wykonany wed³ug legendy kolorowany, orientowany plan stawa³ siê

pod-: VNáDGRSHUDWX ZFKRG]  PDS\ NVL JL L DNWD :]RUHN %DUZL VNL: VRZLF] &]\ HZVND 

ƒ 0DS\ VSRU] G]DQH Z VNDODFK   GOD GX \FK PLDVW D :LHGQLD QDZHW   WHUHQ\JyUVNLH&KDUDNWHU\]XM VL QDVW SXM F\PLFHFKDPLSRGNáDGPDSMHGQROLW\RSDUW\QDWULDQJXODFML MHGQRVWN HZLGHQF\MQ MHVWJPLQDNDWDVWUDOQDF]\OLJPLQDZJUDQLFDFKDGPLQLVWUDF\MQ\FKXNáDGVHNF\MQ\ SODQ VHNFML ]DPLHV]F]RQ\ QD SODQV]\ W\WXáRZHM  MHGQROLWD QXPHUDFMD SDUFHO GOD FDáHM JPLQ\ NDWDVWUDOQHM SRGDQDZOLF]EDFKFDá\FKUR]Uy QLHQLHSDUFHOJUXQWRZ\FKRGSDUFHOEXGRZODQ\FKQSNRORUHPZWyUQ\ SRG]LDáSDUFHOR]QDF]RQRXáDPNDPLGRW\FKF]DVRZ\JáyZQ\QXPHUSR]RVWDZDááDPDQ\SU]H]OLF]E SDUFHO ƒ .VL JL]DZLHUDM UHMHVWUSDUFHODUNXV]HSRVLDGáR FLJUXQWRZHMDU\WPHW\F]Q\VSLVSRVLDGDF]\  DOIDEHW\F]Q\ VSLV SRVLDGDF]\  Z\SLV\ KLSRWHF]QH QU QD]ZLVNR ZáD FLFLHOD QU DUNXV]D SRVLDGáR FL JUXQWRZHMLQXPHU\SDUFHOQDOH F\FKGRGDQHMQLHUXFKRPR FL:D QDGODKLVWRU\NyZUy Q\FKG]LHG]LQMHVW GHF\]MDRX]XSHáQLHQLX]DSLVXPHWU\NDOQHJRZNVL JDFKRSRPLDUSU]HGVWDZLRQ\QDPDSDFKNDWDVWUDOQ\FK ƒ $NWD ]DZLHUDM   Z\ND]\SU]\E\WNyZ L XE\WNyZ PDQXDOLD V]NLFH SRORZH URERF]H  V]NLFH LQG\NDF\MQHRGELWNLOLWRJUDILF]QHPDS]QDQLHVLRQ\PLSRPLDUDPLSRORZ\PL



0DS\NDWDVWUDOQHPR QDSRG]LHOLüQDVW SXM FR6WRNVLNyZQD 2U\JLQDá\SLHUZRU\V\PDS]SRPLDUyZV]F]HJyáRZ\FK

0DS\HZLGHQF\MQH  OLWRJUDILF]QH F]\VWRU\V\ E\á\ W]Z PRNUR  L  VXFKR GUXNL 1D QLFK QDQRV]RQR ]PLDQ\3U]\JRWRZDQLHRGELWNLOLWRJUDILF]QHMWUZDáRSU]HFL WQLHOXEODWD

Ä:LHGHQNL´ VSHFMDOQLH NRORURZDQH RGELWNL OLWRJUDILF]QH PDS RU\JLQDOQ\FK SRFKRG] FH ] DUFKLZXP FHVDUVNLHJR Z :LHGQLX 6SRU] G]DQH Z MHGQ\P HJ]HPSODU]X ]RVWDá\ RG]\VNDQH SU]H] 3ROVN  SR XSDGNX PRQDUFKLL

 6]NLFH LQG\NDF\MQH F]\VWRU\V\ QD NWyU\FK QDQRV]RQR QRZH HOHPHQW\ QS EXG\QNL GURJL UR]EXGRZ\ UHJXODFMHSU]HELHJXGUyJU]HNSRWRNyZ]PLDQ\VWDQXSRVLDGDQLDLSRG]LDá\ZáDVQR FLRZH

staw¹ do sporz¹dzenia litografii. Na ka¿dej planszy pierworysowej znajduj¹ siê nazwiska i podpisy wykonuj¹cych j¹ geodetów, na niektórych sekcjach nawet cztery nazwiska. Plany s¹ bardzo dok³adne, oznaczono nawet kwietniki w ogrodach, zielonymi i czerwonymi krop-kami na jaœniejszym zielonym tle. Na p³aszczyznach parterów w uk³adach geometrycznych pokazywano uk³ad roœlin. W Wiedniu w biurze litograficznym z pierworysów wykonywano p³yty litograficzne. Odbitki by³y sygnowane nazwiskami, najczêœciej 2 rytowników. Z po-równania wynika, ¿e najdok³adniejsze s¹ pierworysy, w trakcie przetwarzania na litografie detale ulega³y uproszczeniu. Egzemplarze map do prac bie¿¹cych nie by³y kolorowane, za wyj¹tkiem podstawowych oznaczeñ: obiekty drewniane (kolor ¿ó³ty), murowane (czerwo-ny), wody (niebieski) oraz drogi (br¹zowy i szary).

Szczegó³owa legenda

Legenda (rys. 1) – wzorzec rysowania planów katastralnych licz¹ca 133 oznaczenia, nie by³a zamieszczona na planszach. Zamieszczono j¹ w instrukcji katastralnej (Instruction, 1924). Treœæ map jest niezwykle precyzyjna, dok³adnie okreœlony jest sposób u¿ytkowania i rodzaj zainwestowania terenu. Wystêpuj¹ nawet kasztany jadalne, oliwki i szafran. Pokazano po-krycie i zainwestowanie terenu, rodzaj dróg, materia³ z którego zosta³y wykonane obiekty architektoniczne (drewniane lub murowane), rodzaj upraw, typ lasów, wszystko co by³o wa¿ne do obliczenia podatków. Szczegó³owa legenda nie znajdowa³a odzwierciedlenia w zapisie metrykalnym. Wzorzec rysowania obejmowa³ te¿ ró¿ne typy pokrycia terenu m.in.:

Ackerland – pola uprawne, Gartenland – teren ogrodów oraz szczegó³owe oznaczenia m.in.: Ruine (ruiny), Flüsse (rzeka, strumieñ), Bache (strumieñ, potok), Sandbänke (³awice,

mieli-zny).

Rys. 1. Legenda oznaczeñ na mapach katastralnych – Instruction zur Ausführung der zum Behufe des allgemeinen Catasters im Folge des ... Patentes vom 23 Dezember 1817 ausgeordneten

Z punktu widzenia zapisu kompozycji ogrodowej rozró¿niono: § ogród

ozdobny(Ziergar-ten) – uk³ad czterokwaterowy z kolistym placykiem, na którym jest usytuowana

prawdopo-dobnie fontanna, œcie¿ki obsadzone s¹ prawdopoprawdopo-dobnie ¿ywop³otem; § park angielski –

(En-glische Anlagen) o uk³adzie swobodnym ma nieregularnie prowadzone œcie¿ki; oznaczono w

nim drzewa liœciaste, iglaste i grupy krzewów; § ogród warzywny(Gemüse Garten) – ozna-czony jest regularnymi kwaterami, o skoœnym 450 _{szrafie w dwóch kierunkach; ponadto w}

tej grupie umieszczono kasztanowce jadalne i ogród oliwny.

Metoda analizy planu katastralnego

Ka¿da miejscowoœæ posiada³a zorientowan¹ mapê w uk³adzie sekcyjnym. Plan sekcji, skala i podzia³ka zamieszczone by³y na planszy tytu³owej. Tam te¿ podawano nazwê miejsco-woœci (z przedmieœciami, czy przysió³kami), cyrku³, rok pomiaru, nazwiska litografuj¹cych i rok ukoñczenia litografii. W rysunku planów mo¿na zauwa¿yæ powtarzanie siê pewnych schematów i uproszczeñ, co zwi¹zane jest nie tylko z rozplanowaniem, ale wynika te¿ ze skali ówczesnych metod kartograficznych i znajomoœci ukazuj¹cych siê wtedy wzorników. Plany wykazuj¹ podobieñstwa, co spowodowane by³o autorstwem rysunku litograficznego mapy i dok³adn¹ legend¹. Na badanym terenie najczêœciej litografuj¹cymi byli: Horrack i Krippel, Alborghetti i Krippel, della Torre i Winter C., Wölsz i Krippel (rys. 2).

W szkicach indykacyjnych plany katastralne rejestrowa³y równie¿ zmiany jakie zachodzi-³y na terenie parku. Korekty nanoszono nawet na pierworysach. Zwykle wykonywano je czerwonym tuszem, a wyburzenia, likwidacjê dróg lub zmianê przebiegu rzeki oznaczano przekreœleniem dwoma kreskami. Przyk³adem jest Glinik Mariampolski, gdzie na mapie z 1850 nie ma ¿adnych drzew iglastych, natomiast w póŸniejszym szkicu (niedatowany) poja-wiaj¹ siê drzewa iglaste. Ten sam szkic rejestruje inne zmiany przestrzenne, za³o¿enie zosta³o czêœciowo rozparcelowane pod powstaj¹c¹ rafineriê nafty. Inny przypadek to Bratkówka, gdzie na pierwotnym planie (1851) nie ma jeszcze obiektu, a na szkicu (1863) pojawia siê niewielki zespó³ dworski o czytelnej kompozycji ogrodowej.

Za³o¿enie dworskie

Termin ten okreœla zespó³ wzajemnie powi¹zanych elementów, na które sk³adaj¹ siê: dwór czy pa³ac wraz z drog¹ dojazdow¹ do nich, inne obiekty mieszkalne (np. oficyny), czêœæ gospodarcza czêsto zwi¹zana ze stawami, ogród, ogrodzenie z bram¹ i najbli¿sze otoczenie (Wiêckowska, 1991). Kompozycja ca³oœci wynika z programu u¿ytkowego zwi¹zanego z pa³acem lub dworem i funkcj¹ gospodarcz¹.

Rys. 2. Stadt Sanok Galizien, Sanoker Kreis, pomiar 1852, litografia 1854 – Wölsz Jos., Krippel, skala

Elementy sk³adowe za³o¿enia

W za³o¿eniu dworskim zwykle funkcja i ukszta³towanie terenu narzucaj¹ rozwi¹zania. Wœród obiektów dominuje uk³ad maj¹cy tradycje w baroku, czyli rozbudowana czêœæ za-jezdna z kolistym lub eliptycznym podjazdem. Obok dworu czêsto znajduj¹ siê inne budynki mieszkalne, np. oficyny. W zespo³ach wiêkszych lokalizowane symetrycznie po obu stro-nach dworu, np. Dukla. W wiêkszoœci przypadków jest to jeden obiekt nieopodal dworu lub wchodz¹cy w sk³ad zabudowañ gospodarczych. Zabudowania gospodarcze to wa¿ny ele-ment za³o¿enia. Czêsto obsadzane s¹ szpalerami np. Besko, BieŸdziatka. Obok zabudowañ gospodarczych pojawiaj¹ siê stawy. Czasami s¹ to uk³ady po³¹czone potokami czy m³ynów-kami, m.in. Fajslówka.

Ogród u¿ytkowy

Ogród u¿ytkowy najczêœciej posiada³ kompozycjê geometryczn¹ wynikaj¹c¹ z uk³adu funkcjo-nalnego o kwaterowym podziale. Sady rozplanowywano najczêœciej na dwa podstawowe spo-soby: w szachownicê (Lublica) lub w cynek czyli pi¹tkê (£ajsce, Rogi). Zdarza³o siê jednak, ¿e wprowadzano swobodne linie na styku – ogród ozdobny i sad (np. Januszkowice, Trzcinica). Rzadszy by³ taki przypadek w warzywnikach (Sko³yszyn). Stosowano kilka sposobów powi¹-zania ogrodu z obiektem mieszkalnym. W za³o¿eniach starszych i obiektach niewielkich z regu-³y lokalizowane byregu-³y nieopodal dworu. Wraz z nastaniem ogrodów swobodnych sytuacja ta zmieni³a siê i ogrody u¿ytkowe, przenoszono na osie boczne lub odsuwano od czêœci g³ównej, poza wewnêtrzne drogi komunikacyjne. W przypadku sadów widoczny jest równie¿ pewien schemat w rysowaniu. Podobnie jak las, który znaczono obrysem, wed³ug granicy zasiêgu i co jakiœ czas dla czytelnoœci rysowano odpowiedni rodzaj drzew (iglaste, liœciaste), tak i w sadach czêsto drzewa pojawia³y siê regularnie, rzêdowo wzd³u¿ granic, a wewn¹trz du¿ej czasami dzia³ki znaczono tylko pojedyncze drzewa bez uk³adu i bez œcie¿ek. Mog³o to równie¿ ozna-czaæ, ¿e wewn¹trz pojawia³y siê inne uprawy.

Ukszta³towanie terenu, uk³ad wodny

Mapy katastralne nie pokazywa³y ukszta³towania terenu, co z punktu widzenia interpreta-cji kompozyinterpreta-cji ogrodowej stanowi utrudnienie. Mo¿na domniemywaæ o zmianie wysokoœci w oparciu o uk³ad wodny, w ramach którego rejestrowano: rzeki, potoki, strumienie, m³y-nówki, zbiorniki wodne, groble (ziemna, kamienna), kierunek pr¹du oraz zwi¹zane z syste-mem wodnym obiekty takie jak: wodoci¹gi, jazy, umocnienie brzegów, groble, kana³y, przy-stanie, a przede wszystkim ró¿ne rodzaje mostów: drewniany, kamienny, drewniany z filara-mi, ³añcuchowy, p³ywaj¹cy, wisz¹cy oraz mostki, k³adki, wiadukty, jazy (drewniane, ka-mienne), faszynowe umocnienie brzegów i drewniane zabezpieczenie brzegów.

Staw z wysp¹ to jeden z elementów charakterystycznych dla epoki (BieŸdziadka, Ustron-na). Stawy o charakterze gospodarczym nie mia³y wiêkszego znaczenia kompozycyjnego, choæ np. w Dukli po³¹czono funkcje ozdobne z gospodarczymi, a uk³ad wodny podzielony groblami, urozmaicony by³ mostkami i wysp¹ z pawilonem. Czasami przekszta³cano stawy gospodarcze w stawy o charakterze ozdobnym z wysp¹, na której zwykle sadzono drzewa (S³ocina, Lipinki). Wystêpuj¹ te¿ d³ugie stawy tzw. rzeka angielska (Frysztak, Zrêcin).

Uk³ad komunikacyjny

Uk³ad komunikacyjny jest dobrze odwzorowany. Wa¿nym elementem jest droga dojazdo-wa, zwykle aleja. W rozwi¹zaniach póŸniejszych, romantycznych podjazd odbywa³ siê przez ozdobny park, ods³aniaj¹c kolejne widoki (S³ocina, Zagórzany). Rzadko zdarza³y siê takie przypadki jak Ropa, gdzie dojazd ³¹czy³ ze sob¹ dwa istotne elementy struktury wsi: pa³ac i koœció³. Wiele jest przypadków lokalizowania przy zjeŸdzie do dworu, przy alei czy skrzy¿o-waniu: figury, krzy¿a lub grupy zieleni. Wa¿ny by³ podjazd – kolisty lub owalny.

Wewn¹trz za³o¿enia d¹¿ono do rozdzielenia ró¿nych typów komunikacji z uwagi na funk-cje: reprezentacyjn¹ i gospodarcz¹. By³y przypadki bardzo rozbudowanego uk³adu komuni-kacyjnego, szerokie drogi dzieli³y wtedy za³o¿enie, a nawet przecina³y ogród ozdobny, np. Potok. W zale¿noœci od typu ogrodu drogi œcie¿ki spacerowe, aleje, dzikie promenady by³y rozmaicie kszta³towane (szerokoœæ, forma - proste, wij¹ce). Œcie¿ki spacerowe s³u¿y³y stop-niowaniu wra¿eñ, mia³y za zadanie pokazaæ jak najwiêcej ró¿nych widoków. Rzadko wystê-powa³a aleja do jazdy konnej – riding (Wzdów).

Budynki mieszkalne i gospodarcze

Plan pokazuje szczegó³owo obrys zewnêtrzny budynku oraz materia³, z którego zosta³ wykonany obiekt. W zespo³ach starszych czêœciej wystêpuje dwór drewniany, w za³o¿e-niach nowszych, o uk³adach swobodnych, przewa¿aj¹ budynki murowane. Odrêbne ozna-czenia posiadaj¹ budynki gospodarcze: m³yn, cegielnia, kuŸnia, olejarnia, m³yn wodny, tartak wodny, m³yn prochowy, karczma, zajazd, czasami opisywany bywa browar lub gorzelnia.

W okresie baroku utrwali³ siê francuski rozk³ad rezydencji miêdzy dziedziñcem a ogro-dem - entre cour et jardin (Mi³obêdzki, 1978). W ostatniej æwierci wieku XVIII wykszta³ci³ siê w polskiej architekturze, charakterystyczny typ pa³acu, na rzucie prostok¹ta z wysuniê-tym ryzalitem od strony ogrodu portykiem od strony podjazdu (Ropa, Jab³onka, Nienado-wa). S¹ równie¿ dwory o starszej proweniencji z alkierzami (Iskrzynia, BieŸdziadka), czy obronne (Szymbark, Je¿ów). Park krajobrazowy w swej pierwszej fazie podporz¹dkowa³ sobie architekturê, zlikwidowa³ wszelk¹ regularnoœæ nie tylko w zakresie form roœlinnych, ale równie¿ w rozplanowaniu. Romantyzm spowodowa³ powstanie nowego typu pa³acu o niesymetrycznym rzucie (Zagórzany, Gorajów). Czêstym motywem tego typu obiektów jest baszta w naro¿u czytelna w planie.

Budowle ogrodowe

Legenda nie uwzglêdnia ¿adnego typu budowli ogrodowych za wyj¹tkiem kaplic (Do-brzechów, £ajsce), czasami opisana jest oran¿eria (Potok). We wzorniku do rysowania umiesz-czono oznaczenie ruin, a w ogrodzie angielskim pojawia siê altana nakryta szpiczastym da-chem (Dukla). Na planach, na terenie ogrodów ozdobnych, widoczne s¹ niewielkie budowle, najczêœciej drewniane, na rzucie kwadratu lub prostok¹ta, rzadziej ko³a, mo¿na domniemy-waæ, ¿e s¹ to altany lub pawilony. Pojawiaj¹ siê w ogrodach o bardziej rozbudowanej kompo-zycji. Rzadko w jednym parku wystêpuj¹ dwie (Falejówka, Zarszyn) czy nawet trzy (Czu-dec – rys. 3). Altany stanowi³y zamkniêcie alei, dope³nienie widoku, sta³y na placyku. Czasa-mi s¹ murowane, m.in. w Szymbarku i ¯ó³kwi, sytuowane na osi dworu. Lokalizowane s¹ w miejscach sk¹d roztacza siê piêkny widok.

Popularne s¹ mosty, czêœciej drewniane ni¿ murowane. Mo¿na wyró¿niæ kilka typów: mosty przez rzeki angielskie (Polanka, Zrêcin), mosty na wyspê (Zarszyn, Januszkowice), mosty przez strumyki, potoki i m³ynówki (Izdebki, Ma³a, Olszyny).

Rys. 3. Czudec – ogród o uk³adzie swobodnym wykazuj¹cy cechy z³o¿one; w centralnej cz. pa³ac z dobudówk¹, oficyny, na jego osi owalny kwietnik z grup¹ drzew w centrum, przed dobudówk¹ kolisty staw z fontann¹; w kompozycji charakterystyczne owalne kwietniki, zamkniêcia œcie¿ek drzewami samotnikami, do jednego z nich w cz. po³udn. prowadzi aleja, staw z mostkiem, owalny kwietnik przed elewacj¹ ogrodow¹, dzika promenada, w cz. po³udn. kolisty placyk z drzewami, altana na rzucie ko³a nad potokiem (prawdop. na kopczyku), ponadto 2 altany?; na œcie¿kach w cz. zachodniej pojawiaj¹ rysowane tak jak mostki prawdopodobnie bramy lub trelia¿e; 2 geometryczne ogrody od strony po³udn. 7 – kwater z czego 2 obciête po przek¹tnej (mo¿e pozost. po 8-kwaterach?), kwatery obrze¿one ¿ywop³otem? – dawne boskety lub sad, na osi dworek?; drugi ogród geom. 8-kwaterowy na osi dworu od strony wschodniej za podjazdem, kwatery obrze¿one ¿ywop³otem; œcie¿ki swobodne przechodz¹ w uk³ad geometryczny; za³o¿enie nad potokiem wzd³u¿ którego rozci¹ga siê las; staw w cz. po³udn; na po³udn. gorzelnia i cegielnia; [Markt Czudec mit der Ortschaft Przedmieœcie in Galizien, Kreis Jaslo, 1851-Lith. Horrack u. Krippel - 1853, 1:2880, WAP Rzeszów]

Roœlinnoœæ

W legendzie oznaczono drzewa iglaste i liœciaste, krzewy, „ulicê z drzewami” oraz drze-wa owocowe, a szczegó³owo kasztany jadalne, morwy, oliwki, ogród oliwny. Znalaz³y siê w niej te¿: jeden gatunek drzew ozdobnych – kasztanowiec oraz drzewa og³awiane i ¿ywop³oty. Na podstawie oznaczenia – drzewa owocowe – mo¿na okreœlaæ sady, gdy¿ sad nie ma odrêbnego oznaczenia. Pojawia siê tak wa¿ny element jak lasy z rozró¿nieniem na: wysoki las: liœciasty, iglasty, mieszany oraz niski las, krzewy, zaroœla, ³êgi. Na podstawie wielkoœci drzew mo¿na wnioskowaæ o ich wieku. W ogrodach niedawno za³o¿onych drzewa rysowa-no w du¿ym zmniejszeniu (Frysztak, Dydnia).

Roœliny w naturalnej nie przekszta³conej formie sta³y siê g³ównym atutem ogrodu angiel-skiego. Z map odczytaæ mo¿na te¿ elementy kompozycyjne: wielkie trawniki, samotniki, grupy, klomby, smugi, masywy, dzikie promenady, gaje, laski, lasy. W wielu przypadkach wykorzystywano istniej¹cy las jak podstawê tworzenia nowego ogrodu (Babica, Jab³onka). Wci¹gano te¿ las w wiêksze kompozycje krajobrazowe, np. w Januszkowicach, gdzie z ogrodu œcie¿ka prowadzi³a na Winn¹ Górê. Na obrze¿ach parków czêsto wystêpuje dzika promenada s³u¿¹ca przechadzkom. Mo¿e to byæ serpentynowa, wij¹ca siê lub nawet prosta œcie¿ka w lesie (Besko, Czudec, Frysztak). Czêsto wystêpuje ³êg zwi¹zany z terenami przy-wodnymi (Olszyny, Szymbark £êgi, Sko³yszyn).

Na badanym terenie, zdecydowanie przewa¿aj¹ drzewa liœciaste. S¹ parki, w których nie ma w ogóle drzew iglastych, choæ katastry pokazuj¹ równie¿ naturalne lasy iglaste. Drzewa iglaste wystêpuj¹ czêsto na obrze¿u parków w dzikiej promenadzie, czêsto stosowane s¹ w grupach lub klombach i jako samotniki. Elementy takie jak: samotnik (iglasty, liœciasty), klomb, altana z drzew, aleja, szpaler, ¿ywop³ot nieformowany, riding, nie figuruj¹ w legen-dzie, ale mo¿na je odczytaæ na mapach. W S³ocinie i Zagórzanach œcie¿ki przechodz¹ przez grupy drzew. Altana z drzew jest interesuj¹cym elementem kompozycji (S³ocina, Libusza).

Szpalery w wewnêtrznej kompozycji ogrodu odgrywaj¹ mniejsz¹ rolê, wa¿ne s¹ natomiast jako obsadzenia granic (Grabownica, Rogi) czy przegrody (Jaszczew). Czêsto obsadzano nimi czêœæ gospodarcz¹ (Besko). ¯ywop³oty strzy¿one wystêpuj¹ g³ównie w ogrodach geome-trycznych, obrze¿one s¹ nimi kwatery (Jurowce, Biecz), stosowane s¹ tak¿e jako ogrodzenie czy wydzielenie. W ogrodach geometrycznych tworzono z nich gabinety (Klimkówka). ¯ywo-p³oty niestrzy¿one wystêpuj¹ czêsto na obrze¿ach parku (Polna, Sko³yszyn).

P³aszczyznê poziom¹ ogrodu stanowi¹ oprócz komunikacji i luster wody przede wszyst-kim: trawniki, partery i kwietniki. W Gliniku Polskim jest parter wodny. Najczêœciej kwietnik lub niewysokie p³askie klomby z krzewów rozwi¹zane s¹ jako okr¹g³e lub owalne plamy rozrzucone na trawnikach (rodzaj koszy kwiatowych), rzadsze s¹ kwietniki smugowe. S¹ te¿ sytuacje, gdy przez kwietniki przechodz¹ œcie¿ki (Grabownica, S³ocina, Dukla).

Plany katastralne s¹ tak¿e doskona³ym Ÿród³em do odczytania i interpretacji kompozycji i powi¹zañ przestrzennych elementów, oraz okreœlenia: wnêtrz, osi g³ównych i drugorzêd-nych ich zamkniêæ oraz dominant, subdominant i akcentów (rys. 4).

M³oszowa (1848–1850) – ogród z uk³adem roœlinnoœci i rabatami wzd³u¿ œcie¿ek i zwartych masywów, na placykach – altana i chiñski parasol [AP Kraków]

Sko³yszyn (1850–1852) – ogród o uk³adzie swobodnym w momencie powstawania, widoczna aleja dojazdowa, a w ogrodzie drzewa iglaste i liœciaste [AP Rzeszów]

Glinik Mariampolski – szkic indykacyjny, sche-matyczny rysunek, na którym widoczna jest zabudowa ogrodu [UM Gorlice]

Januszkowice (1850–1852) – aleja dojazdowa na osi podjazdu i dworu; klomb na po³udnie od podjazdu; staw z wysp¹ na pó³noc, wzd³u¿ stawu aleja [AP Rzeszów]

WiarygodnoϾ przekazu katastralnego

Plan katastralny wydaje siê bardzo wiarygodnym Ÿród³em przekazu. Do dzisiaj jest stoso-wany przy rozwi¹zywaniu spraw w³asnoœciowych. Mog³oby powstaæ pytanie czy wiary-godne s¹ pokazane przez katastry uk³ady ogrodów. Wydaje siê, ¿e w zasadniczym kszta³cie s¹ doœæ wierne, co znajduje potwierdzenie w wielu studiach i rozwarstwieniach stylistycz-nych obiektów. Wystêpuj¹ te¿ podobieñstwa w sposobie rysowania i przedstawianiu uk³a-dów ogrodowych w przypadku planów rytowanych przez tych samych autorów. Natomiast trudno dok³adnie oddaæ takie elementy jak: gêstoœæ lasu, udzia³ gatunków liœciastych i igla-stych, wiek drzew. Mo¿na próbowaæ, z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa okreœliæ gêstoœæ (w sposobie rozmieszczenia symboli), a wiek na podstawie wielkoœci drzew. Czasami mo¿e budziæ w¹tpliwoœæ rozró¿nienia ozdobnych ogrodów geometrycznych od ogrodów warzyw-nych i sadów.

Nale¿y równie¿ braæ pod uwagê mo¿liwoœæ upraszczania zbyt bogatej formy lub upiêk-szania skromnej. Porównanie z innymi mapami z tego okresu potwierdza dok³adnoœæ zapisu. Dowodem na dok³adnoœæ pomiaru jest m.in. S³ocina gdzie kataster w sposób niezwykle precyzyjny odwzorowuje kompozycjê, obiekty i roœliny, co do dzisiaj mo¿liwe jest do odczy-tania w terenie (Zachariasz, 1996). Zdarzaj¹ siê równie¿ b³êdny i pomy³ki, np. w Dombrów-ce czy w Kroœcienku Ni¿nym gdzie opisano Wis³okê, a nie Wis³ok. S¹ mapy, w których pojawiaj¹ siê b³êdy w rysunku lub Ÿle podano odleg³oœci w rozmieszczeniu np. stawów i du¿ych skarp, np. Koœcielniki (Genga, 1987). Niedok³adnoœci i przek³amania wynika³y zw³asz-cza w sytuacji bardzo pociêtego terenu, ze skarpami, jarami, w¹wozami.

Charakterystyka za³o¿eñ ogrodowych

wystêpuj¹cych na terenie Beskidu Niskiego i Pogórza

Z pomoc¹ katastrów zidentyfikowano 278 za³o¿eñ, szczegó³owo badano 163 obiekty. Wyodrêbniono cztery g³ówne typy ogrodów: § geometryczne – 31 obiektów (19%), § swo-bodne – 71 (44%) i § z³o¿one, nawarstwione – uk³ady gdzie wystêpuj¹ równoczeœnie ogrody geometryczny i swobodny oraz § uk³ady bezstylowe – 61 (37%). Wœród 163 obiektów 18 ma uk³ad z³o¿ony (14%).

Powstaj¹ce za³o¿enia cechowa³o podobieñstwo wynikaj¹ce z krajobrazu, ukszta³towania terenu o doœæ z³o¿onej konfiguracji, najczêœciej po³o¿onego nad rzek¹, siedliska przyrodnicze-go, a co za tym idzie zbli¿ony podstawowy zespó³ roœlinny. Z historii sztuki ogrodowej w Polsce wynika, ¿e jest to wczesna faza formowania siê stylów swobodnych. Na badanym terenie najczêœciej spotykane s¹ ogrody niewielkie o swobodnym typie kompozycji. W przeci-wieñstwie do p³askiej œrodkowej Polski teren Beskidu Niskiego i Pogórza zdawa³ siê spe³niaæ wszelkie wymogi nowego stylu. Przeciêtna wielkoœæ ogrodu – 5–10 ha – powodowa³a, ¿e czêsto komponowany by³ jako jedno wnêtrze lub zespó³ kilku wnêtrz. Z niewielkich ogrodów znika nadmierna iloœæ budowli, podstawowym tworzywem by³y roœliny. Ogrody powstawa³y wielokrotnie w oparciu o istniej¹ce zespo³y leœne. Odchodzono od charakterystycznego dla du¿ych ogrodów rozbudowanego programu literackiego. Rezygnowano te¿ z uk³adu osiowe-go, tak charakterystycznego dla ogrodów geometrycznych, ale tutejsze ogrody angielskie nie unika³y wzajemnych powi¹zañ kompozycyjnych, zachowuj¹c czasami osiowoœæ w czêœci centralnej. Starannie komponowano zakresy widocznoœci, kadruj¹c i ramuj¹c widoki. W opar-ciu o mapy katastralne mo¿na te¿ wyodrêbniæ style ogrodów (Zachariasz, 1996).

Za³o¿enie dworskie stanowi œwiadectwo kultury, stylu i epoki. Jest kompozycj¹ kultu-row¹ i architektoniczn¹, której sk³adnikami s¹ w pierwszym rzêdzie ¿yj¹ce roœliny, które s¹ podatne na zniszczenia i odnawialne. Zespo³y dworskie nie zamyka³y siê w obrêbie swoich granic, ale kompozycyjnie powi¹zane by³y z otaczaj¹cym krajobrazem, który stawa³ siê inte-graln¹ wartoœci¹ kompozycji. Na sk³onie zbocza, u stóp rzeki, zwarta œciana dziœ wydawa³o-by siê lasu, czy szpalery i aleje kreœl¹ce granice na polach, tak¿e remizy – to znaki historii i przemian. W odczytywaniu znaków historii zapisanych w krajobrazie bezcennym Ÿród³em informacji staj¹ siê historyczne mapy. Badania austriackiego katastru gruntowego pokaza³y urodê i bogactwo ogrodów oraz potwierdzi³y, po raz kolejny, ogromn¹ przydatnoœæ planów katastralnych dla kompleksowych badañ polskiej sztuki ogrodowej – wa¿nego elementu dzie-dzictwa kulturowego.

Literatura

Barwiñski E., W¹sowicz M., 1935: Reformy Józefa II i jego nastêpców i ich pozosta³oœci archiwalne, [W:] Ziemia Czerwiñska, R. I, z. 2, Lwów.

Bogdanowski J., 1966: Ogrody w³oskie pod Krakowem, Wydawnictwo PK, Architektura i Budownictwo, z.1, Kraków.

Bogdanowski J., 1995: Podkrakowskie za³o¿enia dworskie w œwietle planów katastralnych (1848), [W:] Dwór polski w XIX wieku, Warszawa 1995

Cio³ek G., 1978: Ogrody polskie, Warszawa 1956; wyd. II, red. i uzup. J. Bogdanowski. Cio³ek G., 1965: Z dziejów kartografii ogrodów, [W:] Rejestr ogrodów polskich, z. 3, Warszawa. Czartoryska I., 1807: Myœli ró¿ne o sposobie zak³adania ogrodów, Wroc³aw.

Czy¿ewska A., 1991: Kataster jako Ÿród³o informacji o przestrzennych wartoœciach kulturowych, [W:] Zeszyty Problemu Badawczego Ministerstwa Kultury i Sztuki, Gdañsk z. 4.

Drabek J., Pi¹tkowski F., 1989: 1000 s³ów o mapach i kartografii, Warszawa.

Genga W., 1987: Identyfikacja nawarstwieñ kompozycyjnych zabytkowego parku w Koœcielnikach, [W:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, T. XXI.

Instruction zur Ausführung der zum Behufe des allgemeinen Catasters im Folge des … Patentes vom 23 Dezember 1817 ausgeordneten Landes-Vermessung, Wien 1824

Krajobrazy polskie w litografiach…, Warszawa 1863.

Loudon J.C., 1806: A Treatise on Forming, Improving and Managing Country Residences. Mi³obêdzki A., 1978: Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa.

Orda N., 1873–1883: Album Widoków Historycznych Polski, Warszawa.

Rutkowski J., 1917: Galicyjski kataster gruntowy jako podstawa statystyki w³asnoœci ziemskiej, [W:] Wiadomoœci statystyczne o stosunkach krajowych, T. XXV, z.III, Lwów.

Stoksikówna J., 1975: Galicyjski kataster gruntowy jego geneza, dzieje i spuœcizna aktowa [W:] Archeion, T.LXIII, Warszawa.

Styœ W., 1932: Metryki gruntowe józefiñskie i franciszkañskie jako Ÿród³a do historii gospodarczej Galicji, [W:] Roczniki dziejów spo³ecznych i gospodarczych, T. II, R. 1932-1933, Lwów.

Thacker Ch., 1979: The Genius of Gardening, London. The Oxford Companion to Gardens, Oxford 1991.

Vogel Z., 1806: Zbiór widoków s³awniejszych pami¹tek narodowych …, Warszawa.

Wielka Powszechna Encyklopedia Ilustrowana, t. XXXV-XXXVI, Warszawa 1904, s.117-122, kataster, autorzy: S.A.Kempner, E.Chwalewik.

Wiêckowska J., 1991: Za³o¿enia pa³acowe i dworskie – spójnoœæ kompozycji i odrêbnoœæ w krajobrazie, [W:] Wieœ i miasteczko u progu zag³ady, Warszawa.

Wodzicki S., 1827: O chodowaniu, u¿ytku, mno¿eniu i poznawaniu Drzew, Krzewów…, T. II, Kraków. Wydro J., 1967: Kataster gruntowy austriacki i jego znaczenia dla Galicji; [W:] Studia Historyczne, R. 10,

Wzorek Z., 1951: Galicyjskie plany katastralne, [W:] Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury, R. 1, z. 2, Warszawa.

Zachariasz A., 1996: Plany katastralne ogrodów jako œwiadectwo rozwoju idei „ogrodu angielskiego” (na przyk³adzie Beskidu Niskiego i Pogórza), Kraków, praca doktorska, promotor: J. Bogdanowski. Zachariasz A., 1998: Polskie osiemnasto- i dziewiêtnastowieczne traktaty ogrodnicze w bibliotece dworskiej

– teoria i praktyka, [W:] Dwór polski w XIX wieku, Warszawa. Zbiór najpiêkniejszych i najinteresowniejszych okolic w Galicyi, 1828. Zbiór widoków celniejszych ogrodów w Polszcze, Lwów 1825–1827.

Summary

The paper describes the usefulness of cartographic and iconographic sources for landscape research, especially for analysis of the layout of 18th and 19th century gardens. The 18th century landscape gardening was understood as an art of earth shaping. At that time, aesthetic aspect of landscape shaping became a very important factor influencing the design.

Landscape is a part of historical heritage, and this is a patchwork influenced by different cultural trends and changes in the societies. All these factors affected historic identity of a place. Landscape studies provide valuable information about history of a place and local economy at particular time. These studies of landscape involve multidisciplinary research and analysis, when reading messages from the landscape patchworks.

This paper presents a methods of reading history from landscape. The studies were done using composed garden systems, which have lost their original splendor but are still valuable parts of cultural heritage. The studies are based on Galician cadastral plans, made in Beskid Niski and Pogorze, for a taxation purposes, in the years 1846-1854.

The maps are very precise and their legend contains 133 marks (including “English park”). The gardens in this area, especially “English gardens”, present a high level of garden design. The cadastral maps show how fast new European trends were adapted in our Polish culture and how easily they were developing in Polish landscape emphasizing its beauty. The characteristic feature of the gardens is regional variety. The region of Beskid Niski and Pogorze, which is very picturesque, full of forests, ravines, streams and rivers made this task much easier for the gardeners. Taking the cada-stral maps into consideration, one can distinguish four types of compositions: formal, natural, compo-site and devoid of style layouts.

dr in¿. arch. Agata Zachariasz azachar@pk.edu.pl