Wolność myśli, sumienia i wyznania w Polsce w świetle orzecznictwa strasburskiego

Jakub Bartoszewicz

Wolność myśli, sumienia i wyznania

w Polsce w świetle orzecznictwa

strasburskiego

Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 3, 55-72

2012

UWM w Olsztynie 2012 ISSN 2082-1786

J a k u b B a r to s z e w ic z

doktorant na Wydziale Prawa i Administracji UWM w Olsztynie

Wolność myśli, sumienia i wyznania w Polsce

w świetle orzecznictwa strasburskiego

Słowa kluczowe: wolność myśli, sumienia i religii; prawa człowieka; Europejski Trybunał Praw Człowieka; religia w szkołach publicznych; uczucia religijne

1. W stęp

J e s z c z e sto su n k o w o n ie d a w n o s e k u la r y z a c ja i z e p c h n ię c ie r e lig ii w y ­ łą c z n ie do s fe r y p r y w a tn e j p o s trz e g a n e b y ło ja k o n a tu r a ln y i n ie u c h ro n ­ n y proces sp o łec zn ej e w o lu c ji. O d n o w a du ch ow o ści o ra z w z r o s t a k ty w n o ś c i k o ś c io łó w i w ie rz ą c y c h , ja k i w X X I w . o b s e rw u je się n a c a ły m ś w ie c ie p ro ­ w a d z i je d n a k do w n io sk u , ż e p r z e w id y w a n ia te o k a z a ły się n ie p r a w d z iw e 1. C o w ię c e j, n ie k t ó r z y z a z a s a d n e u z n a ją w rę c z s tw ie r d z e n ie , ż e w is to c ie m a m y do c z y n ie n ia z d e s e k u la r y z a c ją ś w ia t a 2.

W s p ó łc z e s n e o ż y w ie n ie r e lig ijn e n ie o d b y w a się je d n a k p o p rz e z b e z p o ­ ś r e d n i n a w r ó t do t r a d y c ji re lig ijn y c h , h is to r y c z n ie z a k o r z e n io n y c h w d a ­ n ych spo łeczn o ścia ch . E p o k a g lo b a liz a c ji to b o w ie m o k res w z r a s ta ją c e g o p lu r a liz m u r e lig ijn e g o 3 i to n ie m a l w e w s z y s tk ic h częściach n a s ze g o globu . C o d z ie n n e o b co w a n ie z e sobą w y z n a w c ó w w ie lu r e lig ii, często k u ltu ro w o obcych, p r z e s ta ło o d b y w a ć się w y łą c z n ie w k o s m o p o lity c z n y c h m ia s ta c h p o ­ ło żo n ych n a szla k a c h h a n d lo w y ch , k tó r e b y ły lo k a ln y m i o k n a m i n a św ia t. Z r e s z tą , p o s tę p u ją c y ro z w ó j n o w o czesn y ch m e to d k o m u n ik a c ji z a p o ś re d ­ n ic tw e m s ie c i In t e r n e t p o w od u je, ż e z k a ż d y m d n ie m co ra z w ię c e j osób m a d o stęp do w ła s n e g o o k n a n a ś w ia t, z k tó re g o m o że cze rp a ć id e e i m y ś li z d o w o ln e g o m ie js c a n a n a s z y m glo b ie . P r z e m ie s z c z a n ie się d o ro b k u in t e le k ­ tu a ln e g o i d u ch ow eg o p r z e s ta ło b yć w ię c n a w e t z a le ż n e od p r z e m ie s z c z a n ia

1 T. Buksiński, Publiczne sfery i religie, Poznań 2011, s. 201-211.

2 Zob. P.L. Berger (red.), The Desecularizalion o f Ihe Worlds: ResurgenI Religion and World Politics, [w:] B. Eerdmans Publishing 1999; D. Westurland (red.), Questioning Ihe Secu­ lar Slale: Ihe Worldwide Resurgence o f Religion in Politics, C. Hurst & Co. Publishers 1996.

się lu d z i. T a k a in te n s y fik a c ja k o n ta k tó w , ła tw o ś ć p o d ró ż o w a n ia i p r z y s p ie ­ szo n e ro z p o w s z e c h n ia n ie id e i p o w od u je, i z p e w n o ś c ią b ę d z ie co ra z częściej p o w od o w a ć, ta rc ia , c z y w rę c z o tw a r te k o n flik t y n a t le ś w ia to p o g lą d o w y m i r e lig ijn y m 4. W ś w ie tle p o w y ż s z e g o , s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia w s p ó łc z e ś n ie n a b ie ra w o ln o ść m y ś li s u m ie n ia i w y z n a n ia . Jej z a d a n ie m je s t b o w ie m n ie ty lk o o ch ro n a to ż s a m o ś c i du ch ow ej je d n o s t k i p r z e d in g e r e n c ją z e s tro n y p a ń ­ s tw a c z y te ż in n y ch osób o ra z g w a r a n to w a n ie je j w e w n ę tr z n e j a u to n o m ii5, a le ta k ż e u s ta la n ie ra m , w ja k ic h m o ż liw e je s t w s p ó łis tn ie n ie ró żn ych , n ie ra z o d m ie n n y c h k o n c e p c ji i w a r to ś c i du ch ow ych . D la te g o te ż w o r z e c z ­ n ic tw ie s tra s b u rs k im w o ln o ść m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia w p r o s t o k re ś la się m ia n e m fu n d a m e n tu p lu ra lis ty c z n e g o s p o łe c ze ń s tw a d e m o k ra ty c z n e g o i n ie b ez r a c ji p r z y p is y w a n a je s t je j w y s o k a ra n g a p o śró d p o z o s ta ły c h w c a ło k s z ta łc ie p o s ta n o w ie ń K o n w e n c ji o o ch ro n ie p r a w c z ło w ie k a i p o d s ta ­ w o w y c h w o ln o ś c i z 4 lis to p a d a 1950 r .6

K o n s ta ta c ja co do m o ż liw o ś c i n a r a s ta n ia k o n flik t ó w n a tle ś w ia to p o ­ g lą d o w y m i w y z n a n io w y m , a ta k ż e o d n o szą ca się do z n a c z e n ia g w a r a n c ji p ły n ą cy ch z w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia d o ty c z y o c z y w iś c ie t a k ­ ż e P o ls k i. Z a sa d n e je s t z a te m z a d a n ie p y ta n ia , c z y p r a w o p o ls k ie w spo­ sób w ła ś c iw y ch ro n i w o ln o ś c i z a w a r te w art. 9 K o n w e n c ji i c z y je s t g o to w e sp rosta ć w y z w a n io m , ja k ie m o g ą się p o ja w ić w p rzy s z ło ś c i. Z a p r z y c z y n e k do o d p o w ie d z i n a n ie p o słu żyć m o g ą w n io s k i w y c ią g n ię t e z p r z e g lą d u do­ ro b k u o rz e c z n ic z e g o , j a k i od cza su o b ję c ia n a s ze g o k r a ju ju r y s d y k c ją o r ­ g a n ó w stra s b u rs k ic h w y p r a c o w a n o w s p ra w a c h p o lsk ich n a g ru n c ie a rt. 9 K o n w e n c ji.

Ju ż n a w s tę p ie n a le ż y p r z y ty m z a u w a ż y ć , ż e d o ro b ek te n n ie je s t lic z ­ ny, g d y ż spośród o g ó ln ej lic z b y p o n a d c z te re c h ty s ię c y s p ra w p o lsk ich z a ­ w is ły c h w S tra s b u rg u , z a le d w ie w d w u d z ie s tu o d w o ła n o się do w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia (d a je to około 0 ,4 % 7). W n ie s io n e s p r a w y p r z e ­

4 Jak wskazuje P.Cumper, o ile dominująca wojną ideologiczna dwudziestego wieku ro­ zegrała się pomiędzy kapitalizmem a komunizmem, to jest bardzo prawdopodobne, że dwu­ dziesty pierwszy wiek zostanie naznaczony równoważnym konfliktem pomiędzy religiami i wartościami świeckimi. Zob. P. Cumper, Religion, belief and international human rights in the twenty-first century w: S. Joseph, A. McBeth (red.), Research Handbook on International Human Rights Law, Edward Elgar Publishing Limited 2010, s. 468.

5 Jak wskazuje J. Falski, tak jak nienaruszalność integralności fizycznej chronią istotę ludzką w wymiarze fizycznym, tak wolność myśli, sumienia i wyznania, chroni ją w wy­ miarze intelektualnym. Zob. J. Falski, Europejskie kryteria wolności sumienia i wyznania a islam, „Państwo i Prawo” 2008, nr 9, s. 57.

6 Zob. Case o f Kokkinakis v. Greece, application no. 14307/88, judgment of 25.05.1993, par. 31. Por. także: L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o ochronie praw czło­ wieka i podstawowych wolności. Komenrzarz do artykułów 1-18, C.H.Beck 2010, dostęp za pośrednictwem systemu Legalis, komentarz do art. 9, par. 6.

7 Case o f C.J., J.J. and E.J. v. Poland, application no. 23380/94; Case o f Dubowska and Skup v. Poland, application no. 33490/96, 34055/96; Case o f Salicki v. Poland, application no. 24712/94, Case o f Kubalska and Kubalska-Holuj v. Poland, application no. 35579/97; Case o f Kubiszyn v. Poland, application no. 37437/97; Case o f Saniewski v. Poland, application no. 40319/98; Affaire Bulski c. Pologne, requêtes no 46254/99 et 31888/02; Case o f Siebert

ło ż y ły się p r z y t y m n a 2 w y r o k i8 i 11 d e c y z ji o n ie d o p u s z c z a ln o ś c i s k a rg i. W p o z o s ta ły c h 7 p rzy p a d k a c h s p r a w y z o s ta ły s k reślo n e z lis t y n a m o cy a rt. 37 K o n w e n c ji9.

J a k lic z b y te m a ją się do c a ło k s z ta łtu c a ło k s z ta łt d o ro b k u o r z e c z n ic z e ­ go o rg a n ó w k o n w e n c y jn y c h o p a rte g o n a a rt. 9 K o n w e n c ji? S p ośró d o g ó l­ nej lic z b y p o n a d 67 ty s ię c y s p ra w z n a jd u ją c y c h się w in te r n e to w e j b a z ie d a n ych H U D O C 10, je d y n ie n ie c a łe 2% z n ich o p a rto n a n a r u s z e n iu a rt. 9 K o n w e n c ji. W a s p ek cie r o z s tr z y g n ię ć m e ry to ry c z n y c h s p r a w a p r z e d s ta w ia się je s z c z e sk ro m n ie j, g d y ż spośród o g ó ln e g o d o ro b k u p o n a d 32 ty s ię c y w y ­ d a n ych w y r o k ó w n ie w ie le p o n a d 1% o d n o si się do w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia 11.

G e n e r a ln ie m o ż n a z a te m s tw ie rd z ić , ż e d o n io słe z n a c z e n ie w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia n ie p r z e ło ż y ło się do tej p o ry n a lic z b ę o p a r­ ty ch n a n iej s k a r g i to z a ró w n o w o d n ie s ie n iu do s p ra w p o lsk ich , ja k też w w y m ia r z e o g ó ln y m . W isto cie, p r z e p is art. 9 K o n w e n c ji z a jm o w a ł, i n a d a l z a jm u je , sk ro m n e m ie js c e w p r a k ty c e o rz e c z n ic z e j o rg a n ó w stra sb u rsk ich . W y n ik a to w du żej m ie r z e z d łu g o trw a łe j te n d e n c ji o rg a n ó w stra s b u rs k ic h do o s tro żn e g o w y k o r z y s t y w a n ia a rt. 9 ja k o w z o r c a k o n t r o li i o rz e k a n ia w o p a rc iu o in n e p o s ta n o w ie n ia K o n w e n c ji12. D o p ie ro od p o c zą tk u la t d z ie ­ w ię ć d z ie s ią ty c h , a d o k ła d n ie j od o rz e c z e n ia z a p a d łe g o w s p r a w ie K o k k in a - k is p r z e c iw k o G r e c ji w 1993 r., o d n o to w a ć m o ż n a s y s te m a ty c z n y w z r o s t s p ra w o p a rty c h o a rt. 9 K o n w e n c ji. W y d a je się p r z y ty m , ż e lic z b a s k a r g m o że w z ra s ta ć , s z c z e g ó ln ie w o b lic z u d z ia ła ń p o d e jm o w a n y c h p r z e z n ie ­ k tó r e p a ń s tw a , k tó re w o ln o ść r e lig ii z d a ją się m y lić z w o ln o ś c ią o d re lig ii, z m ie r z a ją c do u s u n ię c ia ja k ic h k o lw ie k p r z e ja w ó w r e lig ijn o ś c i z e s fe r y p u b ­ lic z n e j13.

S p r a w y p o ls k ie p o d d a n e o s ą d o w i o rg a n ó w stra s b u rs k ic h n ie b y ły p r z y t y m m o że ta k m e d ia ln ie nośn e, ja k ch oćby s p r a w a L a u t s i p r z e c iw k o

v. Poland, application no. 40328/98; Case o f Otomanski v. Poland, application no. 4612/03;

Case o f Mazak v. Poland, application no. 632/03; Case o f Krym v. Poland, application no. 26938/05; Case o f Nowak and Krynicki v. Poland, application no. 32932/02; Affaire L ’Église Orthodoxe Autocéphale de Pologne c. Pologne, requête no 31994/03; Case o f Wadielac v. Poland, application no. 14260/09; Case of. M.K. v. Poland, application no. 24200/07;

Case o f Grzelak v. Poland, application no. 7710/02; Case o f Jakóbski v. Poland, application no. 18429/06; Case o f Woch v. Poland, application no. 19732/11; Case o f Kawecki v. Poland, application no. 15593/07, Case o f Ławniczak v. Poland, application no. 22857/07.

8 Wyrok z dnia 15 czerwca 2010 r. w sprawie Grzelak przeciwko Polsce i z dnia 10 grud­ nia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce.

9 Stan na dzień 25 stycznia 2013 r.

10 HUDOC (Human Rights Documentation) - baza danych Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, dostępna pod adresem internetowym http://hudoc.echr.coe.int .

11 Stan na dzień 6 listopada 2012 r.

12 L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel, op. cit., par. 7. Nie wydaje się być jednak błęd­ nym stwierdzenie, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest chyba przede wszystkim stosunko­ wo skuteczne zapewnienie przestrzegania wolności myśli, słowa i wyznania przez państwa członkowskie Rady Europy

13 Zob. J. Bartoszewicz, Zakaz zasłaniania twarzy a prawo do uzewnętrzniania wyzna­ nia, „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 2011, nr 2, s. 7-18.

W ł o c h o m 14, a z a p a d łe w n ich w y r o k i n ie s ta n o w ią p ra w d o p o d o b n ie o r z e c z ­ n iczy ch k a m ie n i m ilo w y c h , ja k ch oćb y w e w s p o m n ia n e j s p r a w ie K o k k in a - k is p r z e c iw k o G r e c ji, g d z ie fr a g m e n t y w y r o k u c y to w a n e są w e w s z y s tk ic h k o m e n ta rz a c h i p o w o ły w a n e w w ie lu o rz e c z e n ia c h . N ie o zn a c z a to je d n a k , że z a p a d łe r o z s t r z y g n ię c ia n ie są m e r y to r y c z n ie w a rto ś c io w e . W r ę c z p r z e ­ c iw n ie , s ta n o w ią on e w a ż n y w k ła d z a ró w n o do o g ó ln y c h ro z w a ż a ń n a t e ­ m a t w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia , ja k te ż do fo r m u ło w a n ia w n io ­ sk ó w w o d n ie s ie n iu do p r a w a p o lsk ieg o . Z p u n k tu w id z e n ia m a t e r ii p o d d a n ej o są d o w i, s p r a w y p o ls k ie m o ż n a te m a ty c z n ie p o g ru p o w a ć n a t r z y k a te g o r ie . P ie r w s z a z n ich, o b e jm u ją ­ ca s p r a w y C .J ., J .J . i E . J . p r z e c iw k o P o ls c e , S a n ie w s k i p r z e c iw k o P o ls c e i G r z e la k p r z e c iw k o P o ls c e d o ty c z y sposobu o r g a n iz a c ji z a ję ć z r e lig ii w s z k o ­ łach p u b lic z n y c h i u w id a c z n ia n ia ocen z te g o p r z e d m io tu n a ś w ia d e c tw a c h szk o ln y ch . D ru g a , o b e jm u ją c a s p r a w y D u b o w s k a i S k u p p r z e c iw k o P o ls c e

i K u b a ls k a i K u b a l s k a - H o l u j p r z e c iw k o P o ls c e d o ty c z y o b o w ią z k ó w p o z y ­ ty w n y c h p a ń s tw a w z a k r e s ie o ch ro n y uczuć re lig ijn y c h . Z k o le i trz e c ia , w k tó re j w is to c ie je s t t y lk o je d n a s p r a w a J a k ó b s k i p r z e c iw k o P o ls c e , o d n o si się do p r o b le m a ty k i u z e w n ę t r z n ia n ia r e lig ii p o p rz e z u m o ż liw ie n ie s p o ż y ­ w a n ia o d p o w ie d n ic h p o s iłk ó w w w a ru n k a c h z a s to s o w a n ia iz o la c y jn e g o ś ro d k a k a r n e g o 15.

2. N a u k a re ligii w szkołach publicznych

i uzew nętrznianie ocen z tego przedm iotu

na św iadectw ach szkolnych

W o ln o ś ć m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia m o ż e w y s tę p o w a ć w u ję c iu p o ­ z y ty w n y m , ja k i n e g a ty w n y m . W t y m p ie r w s z y m o d n o si się do p r a w a do sw o b od n eg o w y b o ru r e lig ii lu b ś w ia to p o g lą d u o ra z do w y r a ż a n ia w ła s n y c h p rze k o n a ń i sw o b o d n eg o w y k o n y w a n ia p r a k ty k re lig ijn y c h . W z n a c z e ­ n iu n e g a ty w n y m o d n o si się n a to m ia s t do p r a w a do z a c h o w a n ia m ilc z e n ia w s p ra w a c h ś w ia to p o g lą d o w y c h . S p rz e c z n e z ta k p o ję tą w o ln o ś c ią m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia je s t z a te m w p r o w a d z a n ie p r z e z p a ń s tw o b e z p o ś r e d ­ n ie g o lub p o ś re d n ie g o o b o w ią z k u u ja w n ie n ia p o s ia d a n y c h p rze k o n a ń r e li­ g ijn y c h lu b te ż fa k tu ich n ie p o s ia d a n ia . W s z y s t k ie t a k ie d z ia ła n ia , co do z a s a d y , u z n a w a n e są z a n a r u s z e n ie a rt. 9 K o n w e n c ji16.

14 Case o f Lautsi and Others v. Italy, application no 30814/06.

15 Sprawa Woch przeciwko Polsce, która oparta była na podobnym stanie faktycznym, została skreślona z listy spraw z przyczyn proceduralnych i nie doczekała się merytorycznego rozpoznania.

16 W sprawie Alexandridis przeciwko Grecji (Case o f Alexandridis v. Greece, application no. 19516/06) Trybunał stwierdził, że doszło do naruszenia prawa do milczenia w sprawach wiary w sytuacji, gdy od skarżącego wymagano specjalnego oświadczenia, ujawniającego po­ siadane przekonania religijne. Takie oświadczenie było w tym przypadku niezbędnym wa­ runkiem, aby przysięgę o charakterze religijnym, konieczną dla rozpoczęcia wykonywania

Z te g o p u n k tu w id z e n ia z a m o g ą cą b yć ź r ó d łe m e w e n tu a ln y c h n a ru s z e ń u zn a ć m o ż n a k o n ie czn o ść u m ie s z c z a n ia ocen z r e lig ii n a ś w ia d e c tw a c h szk o ln y ch . K o n ie c z n o ś ć ta k a p r o w a d z ić m o że b o w ie m , w b r e w w o li z a in t e ­ re so w a n y ch , do u ja w n ie n ia , ż e je s t w y z n a w c ą o k re ś lo n e j r e lig ii, b ą d ź ż e ż a d n e j r e lig ii n ie w y z n a je .

P o ls k a re g u la c ja o r g a n iz a c ji n a u k i r e lig ii w szk o ła ch p u b liczn y ch o p ie r a się p r z e d e w s z y s t k im n a ro z p o rz ą d z e n iu M in is t r a E d u k a c ji z d n ia 14 k w ie t n ia 1992 r. w s p r a w ie w a ru n k ó w i sposobu o r g a n iz o w a n ia n a u k i r e lig ii w szk o ła ch p u b lic z n y c h 17. Z g o d n ie z je g o z a p is a m i, r e lig ia i e ty k a są p r z e d m io ta m i fa k u lt a ty w n y m i o r g a n iz o w a n y m i p r z e z s z k o ły n a w n io ­ sek ro d zicó w , a w szk o ła ch p o n a d p o d s ta w o w y c h , ta k ż e n a w n io s e k sa m ych u czn ió w . J e ś li p r z e d m io te m z a in te r e s o w a n y c h je s t p r z y n a jm n ie j 7 u cz­ n ió w w je d n e j k la s ie , n a sz k o le s p o c z y w a o b o w ią z e k z o r g a n iz o w a n ia je g o n a u c z a n ia w o b rę b ie k la s y . J e ż e li z a in te r e s o w a n y c h w je d n e j k la s ie je s t m n iej, je d n a k ż e w o b rę b ie ca łej s z k o ły je s t ich p r z y n a jm n ie j 7, to s zk o ła z o b o w ią z a n a je s t do z o r g a n iz o w a n ia g r u p y m ię d z y k la s o w e j. W p rzy p a d k u , g d y b y w o b rę b ie s z k o ły n ie u d a ło się z e b r a ć w y s ta rc z a ją c e j lic z b y u czn ió w , o rg a n p r o w a d z ą c y s zk o łę z o b o w ią z a n y je s t do o r g a n iz a c ji n a u k i r e lig ii lub e t y k i w sk ła d a ją ce j się z co n a jm n ie j 3 u c z n ió w g r u p ie m ię d z y s z k o ln e j lub w p o z a s z k o ln y m p u n k cie k a te c h e ty c z n y m (w p o ro z u m ie n iu z w ła ś c iw y m k o ś c io łe m lu b z w ią z k ie m w y z n a n io w y m , co d o ty c z y rz e c z ja s n a ty lk o za ję ć r e lig ii). D la u czn ió w , k t ó r z y n ie k o r z y s ta ją z n a u k i r e lig ii lub e t y k i s zk o ła je s t o b o w ią z a n a z a p e w n ić o p ie k ę lub z a ję c ia w y c h o w a w c z e w tr a k c ie t r w a ­

n ia ty c h lek c ji.

praktyki adwokackiej, móc zastąpić uroczystym przyrzeczeniem świeckim. Podobnie Trybu­ nał orzekał w sprawie Dim itras i inni przeciwko Grecji (Dim itras and others v. Greece, ap­ plication no. 42837/06, 3237/07, 3269/07, 35793/07, 6099/08), która także dotyczyła przysięgi, ale składanej w toku postępowania karnego. Tutaj również uznano, że zobowiązywanie do składania specjalnego oświadczenia o niewyznawaniu prawosławnego chrześcijaństwa dla umożliwienia odstąpienia od religijnego charakteru przysięgi narusza art. 9 Konwencji. Z ko­ lei w sprawie Sinan Isik przeciwko Turcji (Sinan Isik v. Turkey, application no. 21924/05) Trybunał uznał, że umieszczanie w dowodach osobistych informacji o wyznawanej religii na­ rusza art. 9 Konwencji i to bez względu na to, czy było obowiązkowe, czy wyłącznie fakulta­ tywne. Trybunał w tej sprawie wskazał również, że zobowiązywanie do składania do odpo­ wiednich władz wniosków na piśmie w celu zamieszczenia, zmiany lub usunięcia informacji o wyznawanej religii z publicznych rejestrów i dowodów tożsamości prowadzi do nałożenia obowiązku do ujawniania swojej religii. W sposób odmienny wypowiedział się natomiast Try­ bunał w sprawie Wasmuth przeciwko Niemcom (Case o f Wasmuth v. Germany, application no. 12884/03), która dotyczyła obowiązku informowania władz podatkowych o przynależności bądź jej braku do kościoła lub związku religijnego w celach organizacji pobierania podatku kościelnego. W tym bowiem przypadku uznano, że taka ingerencja w prawo skarżącego do nieujawniania swoich przekonań religijnych jest proporcjonalna do celu, jakim jest właściwe funkcjonowanie systemu podatkowego. Po pierwsze bowiem, istotą tak zorganizowanego sy­ stemu jest właśnie możliwość niepartycypowania przez osoby, jak skarżący, w finansowaniu kościołów i związków religijnych. Po drugie, karta podatkowa, na której uwidoczniona jest kwota odprowadzonego podatku religijnego, nie jest dokumentem publicznym i wgląd do nie­ go ma ograniczony krąg osób (podatnik, pracodawca i odpowiednie władze podatkowe).

O cen a z w y b r a n e g o p r z e d m io tu je s t u m ie s z c z a n a n a ś w ia d e c tw ie s z k o l­ n y m b e z p o ś re d n io po o cen ie z e s p ra w o w a n ia , w ru b ry c e „re lig ia / e ty k a ” . N ie d o z w o lo n e je s t p r z y t y m u m ie s z c z a n ie ja k ic h k o lw ie k d o d a tk o w y c h dan ych , z k tó ry c h w y n ik a ło b y , c z y u czeń u c z ę s z c z a ł n a z a ję c ia z r e lig ii (a j e ż e l i ta k , to ja k ie j), c z y z e ty k i, c z y m o że n a o b y d w a te p r z e d m io ty . D o d n ia 1 w r z e ś n ia 2007 r. o cen a t a n ie m ia ła w p ły w u n a p ro m o cję u cz­ n ia do k o le jn e j k la s y i n ie b y ła w lic z a n a do ś re d n ie j ocen. Z m ia n a n a s tą p i­ ła po w y d a n iu p rze z M in is t r a E d u k a c ji N a r o d o w e j ro z p o r z ą d z e n ia z d n ia 13 lip c a 2007 r. z m ie n ia ją c e g o ro z p o r z ą d z e n ie w s p r a w ie w a ru n k ó w i spo­ sobu o cen ia n ia , k la s y fik o w a n ia i p r o m o w a n ia u c z n ió w i słu ch a czy o ra z p r z e p r o w a d z a n ia s p r a w d z ia n ó w i e g z a m in ó w w szk o ła ch p u b lic z n y c h 18, k tó r e n a k a z a ło w lic z a ć o cen y z p r z e d m io tu „re lig ia / e ty k a ” do ś re d n ie j ocen.

Z g o d n o ś c ią ty ch r e g u la c ji z g w a r a n c ja m i w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y ­ z n a n ia z a w a r t y m i w p rze p is a c h p r a w a p o ls k ie g o d w u k ro tn ie z a jm o w a ł się T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y . P o d d a ją c w w y r o k u z d n ia 20 k w ie t n ia 1993 r . 19 o cen ie p r z e p is y ro z p o r z ą d z e n ia z d n ia 14 k w ie t n ia 1992 r. s tw ie rd z o n o n a w s tę p ie , ż e sam o w łą c z e n ie n a u c z a n ia r e lig ii do p r o g ra m u szk ó ł p u b ­ lic z n y c h n ie n a r u s z a k o n s ty tu c y jn e j z a s a d y r o z d z ia łu K o ś c io ła k a t o lic k ie ­ go od p a ń s tw a a n i z a s a d y ś w ie c k o ś c i i n e u tr a ln o ś c i p a ń s tw a . Z a s a d y te n ie o z n a c z a ją b o w ie m z a k a z u n a u c z a n ia r e lig ii w szk o ła ch p u b liczn ych , w szczeg ó ln o ś ci, g d y n a u c z a n ie r e lig ii u z a le ż n io n e je s t z a w s z e od w o li r o ­ d zicó w . T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y p o w o ła ł się p r z y t y m n a p o s ta n o w ie n ia a rt. 2 P r o to k o łu 1 do K o n w e n c ji i s tw ie r d z ił, ż e p a ń s tw o n ie m o że u ch ylić się od o b o w ią z k u z a p e w n ie n ia n a u c z a n ia r e lig ii z g o d n e g o z ż y c z e n ia m i r o ­ d zicó w . W s k a z a ł ta k ż e , ż e p r z e p is y ro z p o r z ą d z e n ia in te r p r e to w a ć n a le ż y ja k o u p ra w n ia ją c e k a ż d e g o u c z n ia do u d z ia łu w le k c ja c h z a ró w n o r e lig ii, ja k i e ty k i, a n ie zm u s z a ją c e do w y b r a n ia ty lk o je d n e g o z ty ch p r z e d m io ­ tów . P o d ru g ie, T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y u zn a ł, ż e w p is y w a n ie n a ś w ia ­ d ec tw a ch ocen z r e lig ii lu b e t y k i je s t p r o s tą k o n s e k w e n c ją n a u cza n ia , n a z a s a d z ie d o b ro w oln o ści, ty ch p r z e d m io tó w w szk o ła ch p u b liczn ych . T r y b u ­ n a ł K o n s ty tu c y jn y z a u w a ż y ł ró w n ie ż , ż e o cen a n a ś w ia d e c tw ie n ie u ja w n ia ż a d n e j k o n k re tn e j r e lig ii, i n ie w ia d o m o , c z y je s t to o cen a ty lk o z r e lig ii, ty lk o z e ty k i, c z y z o b y d w u ty c h p r z e d m io tó w łą czn ie. C o z a t y m id z ie , z d a ­ n ie m T r y b u n a łu K o n s ty tu c y jn e g o , p r z e p is y re g u lu ją c e w y s t a w ia n ie ocen z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a n ie n a r u s z a ją z a te m p r a w a do m ilc z e n ia w s p ra w a c h r e lig ii, g d y ż w ż a d e n sposób n ie n a k ła d a ją , w b r e w w o li z a in ­ te re s o w a n y c h , o b o w ią z k u u ja w n ia n ia sw ych p o g lą d ó w w t y m p rze d m io c ie . Z a ję c ia z r e lig ii, ja k i z e t y k i o rg a n iz o w a n e są n a z a s a d z ie d o b ro w o ln o ści n a ta k ic h sa m ych za sa d a ch , a w ię c p r z e p is y n ie z a w ie r a ją ż a d n y c h cech d y s k ry m in a c ji k o g o k o lw ie k z e w z g lę d u n a p rze k o n a n ia .

18 Dz.U. z 2007 r. Nr 130, poz. 906. 19 Sygn. akt U 12/92.

W w y r o k u z d n ia 2 g r u d n ia 2009 r .20 T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y d o k o ­ n a ł z k o le i o cen y k o n s ty tu c y jn o ś c i ro z p o r z ą d z e n ia z d n ia 13 lip c a 2007 r., w p ro w a d z a ją c e g o z a s a d ę w lic z a n ia o cen y z r e lig ii/ e ty k i do ś re d n ie j ocen. P o d k r e ś lił w n im , ż e w je g o o p in ii, p o d o b n ie ja k z a s a d a u ja w n ia n ia o cen y z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a n a ś w ia d e c tw a c h s zk o ln y ch j e s t p o ch od n ą w p r o ­ w a d z e n ia tych p r z e d m io tó w do n a u cza n ia , ta k w lic z a n ie te j o cen y do ś re d ­ n iej je s t z a s a d ą je j u ja w n ie n ia n a ś w ia d e c tw ie . G w a ra n c je w o ln o ś c i r e lig ii n ie są p r z y t y m z a g ro ż o n e , g d y ż o b o w ią z u ją c e p r z e p is y d a ją u c z n io m (lu b ich ro d z ic o m ) m o ż liw o ś ć w y b o ru m ię d z y n a u k ą o k re ś lo n e j r e lig ii a e ty k ą .

D o o rg a n ó w stra s b u rs k ic h tr a fiły , ja k ju ż w s k a z a n o , t r z y s p r a w y w y ­ n ik łe n a g ru n c ie p o w y ż s z y c h u re g u lo w a ń . W p rz y p a d k u s k a r g C .J ., J .J ., E . J . p r z e c iw k o P o ls c e i S a n ie w s k i p r z e c iw k o P o ls c e s tw ie rd z o n o p r z y ty m n ie d o p u s zc za ln o ś ć w n ie s io n y c h s k a r g i z u w a g i n a b r a k n a ru s z e ń w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia . Z k o le i w c h ro n o lo g ic z n ie n a jn o w s ze j s p r a w ie G r z e la k p r z e c iw k o P o ls c e u zn a n o, ż e t a k ie n a r u s z e n ie m ia ło m ie jsce. B io ­ rą c p r z y t y m pod u w a g ę , ż e s ta n y fa k ty c z n e w ty ch s p ra w a c h w y k a z u ją is to tn e p o d o b ie ń s tw a , m o ż n a b y s tw ie rd z ić , ż e z a p a d łe r o z s t r z y g n ię c ia są w y r a z e m n ie je d n o lito ś c i w in te r p r e t a c ji z a p is ó w K o n w e n c ji. W is to c ie j e d ­ n ak, n a treś ć o rz e c z e ń w p ły w m ia ła n ie z m ia n a s ta n o w is k a o rg a n ó w stras- bu rsk ich , a le is to tn e o d m ie n n o ś c i sta n u fa k ty c z n e g o w p o s z c z e g ó ln y c h s p ra w a c h 21.

W s p r a w ie C .J ., J . J . i E . J . p r z e c iw k o P o ls c e , n a w y r a ź n e p o le c e n ie sw o ich ro d z ic ó w s k a rżą c a n ie u c z ę s z c z a ła w ro k u s z k o ln y m 1992/1993 n a le k c je r e lig ii, a w z w ią z k u z ty m , ż e a lt e r n a ty w n e z a ję c ia z e t y k i n ie z o s ta ­ ły w je j sz k o le z o r g a n iz o w a n e z u w a g i n a n ie d o s ta te c z n ą lic z b ę u czn ió w , w y d a n o je j ś w ia d e c tw o sz k o ln e n a s ta r y m fo rm u la rzu , k t ó r y w o g ó le n ie z a w ie r a ł w y m ie n io n e g o p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a . P o d o b n ie b y ło w s p r a ­ w ie S a n ie w s k ie g o, je d n a k ż e n a je g o ś w ia d e c tw ie u k o ń c z e n ia d ru g ie j k la ­ sy s z k o ły ś re d n ie j w y m ie n io n y z o s ta ł ju ż p r z e d m io t re lig ia / e ty k a , a le w m ie js c u p r z e z n a c z o n y m d la o cen y z n a jd o w a ło się p r z e k re ś le n ie . W o b y d w u s p ra w a c h s k a r ż ą c y z a rz u c a li, ż e p o p rz e z n ie z a m ie s z c z e n ie ocen z p r z e d ­ m io tu re lig ia / e ty k a n a ich ś w ia d e c tw a c h s zk o ln y ch z o s ta li w b r e w sw ej w o li z o b o w ią z a n i do u ja w n ie n ia p o g lą d ó w n a s p r a w y r e lig ii. S a n ie w s k i w s k a z a ł d o d a tk o w o w sw o jej s k a rd ze, ż e je s t a te is tą , a w P o lsce, b ęd ą c ej k r a je m k a to lic k im , g d z ie p r z e ja w y n ie t o le r a n c ji r e lig ijn e j są częste, je g o sza n s e n a d o s ta n ie się do s z k o ły w y ż s z e j lu b u z y s k a n ie d obrej p r a c y są p r z e z to p o ­ w a ż n ie zm n ie js z o n e .

N ie d o p u s z c z a ln o ś ć s k a r g i w s p r a w ie C .J ., J . J i E . J p r z e c iw k o P o ls c e

o p a rto n a a rg u m e n ta c ji, ż e n a p o d s ta w ie sa m e g o ś w ia d e c tw a n ie m o ż n a u s ta lić ja k ic h k o lw ie k p r e fe r e n c ji ś w ia to p o g lą d o w y c h s k a rżą ce j. D o p ie ro

20 Sygn. akt U 10/07.

21 Szerzej na ten temat J. Bartoszewicz, Prawo do milczenia w sprawach wiary a oceny z religii i etyki na świadectwach szkolnych - wnioski z orzecznictwa strasburskiego w spra­ wach przeciwko Polsce w: T. Jasudowicz, J, Gierszewski, P. Zientkowski (red.), Z problemów bezpieczeństwa. Prawa człowieka, Chojnice 2012, s. 152-162.

p o ró w n a n ie z in n y m i ś w ia d e c tw a m i s z k o ln y m i w y d a n y m i u c z n io m z a ten sa m ro k s z k o ln y u m o ż liw iły b y w y c ią g n ię c ie ja k ic h k o lw ie k w n io s k ó w w ty m p rze d m io c ie . Z k o le i w s p r a w ie S a n ie w s k ie g o z a u w a ż o n o , ż e z a r z u t y d o ty ­ czą w y łą c z n ie t r e ś c i je d n e g o ś w ia d e c tw a d ru g ie j k la s y s z k o ły ś red n iej, p r z y c z y m s k a r ż ą c y n ie tw ie r d z ił, ż e b ę d z ie m u s ia ł je p o k a z a ć w sz k o le w y ż s z e j w ra m a c h p r o c e d u ry n a b o ru lu b ż e b ę d z ie k o n ie c z n e je g o p r z e d s ta w ia n ie p r z y s z łe m u p ra c o d a w cy . D o d a tk o w o p o d n iesio n o , ż e d y s k ry m in a c ja z p o ­ w o d ó w r e lig ijn y c h je s t w P o ls c e z a k a z a n a z a ró w n o p r z e z p r a w o k ra jo w e , ja k i m ię d z y n a r o d o w e , a co z a t y m id z ie , s k a r ż ą c y b ę d z ie p o s ia d a ł ś ro d k i o b ro n n e p r z e c iw k o r y z y k u u szczerb k u , ja k ie e w e n tu a ln ie m o ż e sp o w o d o ­ w a ć ś w ia d e c tw o s z k o ln e w k o n te k ś c ie z a tr u d n ie n ia 22. T a k ż e w s p r a w ie G r z e la k p r z e c iw k o P o ls c e s k a rżą cy , z g o d n ie z w o lą ro d zicó w , n ie u c z e s tn ic z y ł w lek c ja c h r e lig ii i ta k ż e w t y m p rz y p a d k u n ie z o s ta ły z o r g a n iz o w a n e le k c je e ty k i. Z a s a d n ic z a ró ż n ic a w sto su n k u do p o p rz e d n ic h s p ra w w y n ik a je d n a k z tego , ż e b r a k z o r g a n iz o w a n ia le k c ji e t y k i d o ty c z y ł ju ż n ie in c y d e n ta ln e g o p r zy p a d k u , a le c a łeg o o k re s u n a u k i szk o ln e j s k a rżą c e g o i to p o m im o w ie lo k r o tn e g o z w r a c a n ia się p r z e z je g o ro d z ic ó w o ich o rg a n iz a c ję do w s z y s tk ic h szkół, do k tó ry c h u częszcza ł, a ta k ż e do in s ty tu c ji o ś w ia to w y c h . O d m o w a a r g u m e n to w a n a b y ła z a k a ż ­ d y m r a z e m b r a k ie m z g r o m a d z e n ia w y m a g a n e j p r z e p is a m i lic z b y u czn ió w d la u tw o r z e n ia g r u p y m ię d z y k la s o w e j b ą d ź m ię d z y s z k o ln e j. K o n s e k w e n c ją p o w y ż s z e g o b y ł b r a k ocen z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a n a w s z y s tk ic h ś w ia ­ d ec tw a ch s zk o ln y ch s k a rżą c e g o z a la t a sz k o ln e od 1998/1999 do 2008/2009, c z y li p r z e z c a ły cza s je g o n a u k i - od c h w ili je j ro z p o c z ę c ia do m o m e n tu w y ­ d a n ia o rz e c z e n ia . D o d a tk o w o , n a je d n y m z e ś w ia d e c tw w n a z w ie p r z e d m io ­ tu w y k r e ś lo n e z o s ta ło słow o „ e t y k a ” 23. P o d o b n ie ja k p o p rz e d n ic y , s k a r ż ą c y z a rz u c a ł, ż e b r a k ocen z p r z e d m io ­ tu re lig ia / e ty k a n a w s z y s tk ic h je g o ś w ia d e c tw a c h w y m u s z a u ja w n ie n ie p o s ia d a n y c h p rze z n ie g o p o g lą d ó w n a s p r a w y w ia r y . D o d a tk o w o w s k a z a ł ta k ż e , ż e n a u c z a n ia r e lig ii i e t y k i j e s t z o r g a n iz o w a n e w sposób, k t ó r y d y s ­ k r y m in u je osob y n ie b ę d ą c e k a to lik a m i, g d y ż t y lk o one z n a jd u ją się w s y tu ­ a c ji p o dobn ej do n iego , tj. ż e t y lk o ta k ie osob y zm u s z o n e są do u ja w n ie n ia sw o ich p r z e k o n a ń 24.

22 Zob. decyzja w sprawie Saniewski przeciwko Polsce z dnia 26 czerwca 2001 r. i decyzja w sprawie C.J., J.J. i E.J. przeciwko Polsce z dnia 16 stycznia 1996 r.

23 Zob. wyrok w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15 czerwca 2010 r., par. 91. 24 Skarżący podniósł jednocześnie, że w istocie cały system szkolnictwa w Polsce ukie­ runkowany jest na naukę katolicyzmu, a zajęcia z etyki w praktyce nie są prowadzone w szkołach publicznych. Zwróciła na to uwagę także Helsińska Fundacja Praw Człowieka, która biorąc udział w sprawie powołała się na dane Ministerstwa Edukacji Narodowej, z któ­ rych wynika, że istnieje ogromna dysproporcja w dostępności nauki religii i nauki etyki. Spo­ śród 32 136 szkół aż 27 500 (85,57%) prowadziło zajęcia z religii (wszystkich, nie tylko rzym­ skokatolickiej), natomiast nauczanie etyki odbywało się zaledwie w 334 szkołach (1,03%). Zatrudniano przy tym jedynie 412 nauczycieli etyki, w stosunku do 21 370 nauczycieli religii. Zdaniem Fundacji, powyższe było wynikiem wygórowanych kryteriów, będących warunkiem organizowania zajęć z etyki o zasięgu międzyklasowym lub międzyszkolnym. Zob. Grzelak przeciwko Polsce, par. 77-83.

U z n a ją c s k a r g ę z a u z a s a d n io n ą T r y b u n a ł w s k a z a ł w t y m p rzy p a d k u , ż e b r a k w p is a n ia ocen z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a n a w s z y s tk ic h k o le jn y c h ś w ia d e c tw a c h s k a rżą c e g o , n ie s ie je d n o z n a c z n ą in fo rm a c ję , ż e s k a r ż ą c y n ie w y r a z ił w o li u c z ę s z c z a n ia n a p o w s z e c h n ie d o stęp n e le k c je r e lig ii, a z a ję c ia z e t y k i n ie b y ły o rg a n iz o w a n e . P o w y ż s z e , z d a n ie m T r y b u n a łu , z n a jd u je do­ d a tk o w e p o tw ie r d z e n ie w o k olic zn o ści, ż e słow o „ e t y k a ” n a je d n y m z e ś w ia ­ d e c tw z o s ta ło p r z e k re ś lo n e . K a ż d a ra c jo n a ln ie m y ś lą c a o sob a m o że z a te m w ty m p r z y p a d k u dojść do p rze k o n a n ia , ż e s k a r ż ą c y je s t n a jp ra w d o p o d o b ­ n iej o sob ą n ie p o s ia d a ją c ą w ie r z e ń re lig ijn y c h , a t y m s a m y m n a ru s z o n a z o ­ s ta ła is to tn a z a s a d a art. 9 K o n w e n c ji, d a ją c a p ra w o do n ie u z e w n ę tr z n ia n ia sw ej r e lig ii lub p rze k o n a ń . U z n a ją c p r z y ty m , ż e ró ż n ic a w tr a k to w a n iu u c z n ió w n ie w ie r z ą c y c h z a in te r e s o w a n y c h e t y k ą i u c z n ió w u czestn iczą c y ch w n a u c z a n iu r e lig ii n ie je s t o b ie k ty w n ie i ra c jo n a ln ie u za s a d n io n a , T r y b u ­ n a ł s tw ie r d z ił, ż e d o szło do n a r u s z e n ia a rt. 14 w z w ią z k u z art. 9 K o n w e n ­ cji. S ta n o w is k o to, z d a n ie m T ry b u n a łu , je s t t y m b a r d z ie j z a sa d n e , ż e s y tu ­ a cja u c z n ió w ta k ich , ja k s k a r ż ą c y s ta ła się je s z c z e b a rd z ie j p r o b le m a ty c z n a po w e jś c iu w ż y c ie ro z p o r z ą d z e n ia z d n ia 13 lip c a 2007 r. W p r o w a d z e n ie z a s a d y w lic z a n ia o cen y z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a do ś re d n ie j ocen m o że b o w ie m ozn a cza ć, ż e u c z n io m n ie u c z ę s z c z a ją c y m n a z a ję c ia z r e lig ii, d la k tó ry c h n ie z o r g a n iz o w a n o le k c ji z e t y k i tru d n ie j b ę d z ie p o d w y ż s z y ć ś re d ­ n ią ocen. Z d ru g ie j stro n y, u c z n io w ie ta c y - ch cą cy u zy s k a ć w y ż s z ą ś re d n ią - m o g ą się czuć z m u s z e n i do u d z ia łu w lek c ja c h r e lig ii w b r e w w y z n a w a ­ n y m z a s a d o m 25.

Z p o w y ż s z y c h o rz e c z e ń w y p r o w a d z ić m o ż n a w n io s k i, z a ró w n o n a tu ry o g ó ln ej, d o ty czą cej w sposób g e n e r a ln y p r a w a do m ilc z e n ia w sp ra w a ch w ia r y , ja k te ż o d n o szą ce się k o n k r e tn ie do p o lsk ich p r z e p is ó w re g u lu ją c y c h o rg a n iz a c ję n a u k i r e lig ii w szk o ła ch p u b liczn ych . Z a c z y n a ją c od ty c h o s ta t­ n ich n a le ż y s tw ie rd z ić , ż e za s a d n ic zo o rg a n y s tra s b u rs k ie n ie u zn a ły , ż e p o ls k ie r e g u la c je p ra w n e , sa m e w sobie, są s p rz e c z n e z a rt. 9 K o n w e n c ji. C o w ię c e j, T r y b u n a ł p o d z ie lił w t y m w z g lę d z ie p o g lą d y p o ls k ie g o T r y b u ­ n a łu K o n s ty tu c y jn e g o p r z y to c z o n e w p o w o ła n y c h p o w y ż e j o rz e c z e n ia c h 26. C o z a ty m id z ie , p r z y c z y n s tw ie rd z o n e g o n a r u s z e n ia w o ln o ś c i m y ś li, su­ m ie n ia i w y z n a n ia u p a try w a ć n a le ż y w w a d liw e j p r a k ty c e fu n k c jo n o w a n ia

25 Zob. Grzelak przeciwko Polsce, par. 84-101.

26 Należy jednak wskazać, że na samą potencjalną możliwość takiego stanu rzeczy, tj. wystąpienia sytuacji praktycznych, naruszających prawo do milczenia, zwrócił uwagę rów­ nież Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 2 grudnia 2009 r. stwierdzając, że zdaje sobie sprawę z tego, że może się zdarzyć w konkretnych przypadkach, w warunkach dominacji wyznania rzymskokatolickiego w strukturze wyznaniowej społeczeństwa polskiego, iż wybór przedmiotu dodatkowego przez rodziców lub uczniów może nie być w pełni swobodny, lecz podejmowany pod presją „lokalnej” opinii publicznej. Swobodny wybór przedmiotu dodat­

kowego zależy bowiem w dużym stopniu od respektowania w lokalnych społecznościach za­ sad pluralizm u społecznego, tolerancji dla odmiennych przekonań i wyznań. W konkretnych przypadkach, w których doszłoby do presji zewnętrznej, naruszającej swobodny wybór, byłby to efekt niskiego poziomu kultury demokratycznej. Ta ważna kwestia, dostrzegana przez Try­ bunał, leży jednak poza jego kognicją. Trybunał jest bowiem sądem prawa; nie ocenia sfery stosowania prawa”.

p o ls k ie g o s z k o ln ic tw a . P r o w a d z i on a b o w ie m do tego , ż e w p r a k ty c e j e d y ­ n ą d ro g ą do u z y s k a n ia o cen y n a ś w ia d e c tw ie z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a je s t u c z ę s z c z a n ie n a le k c je r e lig ii. O soby, k tó r e n ie w y r a ż a ją k u te m u w o li i w y b ie r a ją e ty k ę , n a jp ra w d o p o d o b n ie j n ie o tr z y m a ją ż a d n e j ocen y, co w p ły w a ta k ż e n a c a ło k s z ta łt u zy s k a n y c h w y n ik ó w w n au ce, g d y ż ja k w s k a ­ z a n o , od d n ia 1 w r z e ś n ia 2007 r. o cen y z p r z e d m io tu re lig ia / e ty k a w lic z a n e są do śred n iej.

W t y m m ie js c u n a le ż y z a u w a ż y ć , ż e p o m im o u p ły w u p o n a d d w óch la t od w y d a n ia w y r o k u w s p r a w ie G r z e la k p r z e c iw k o P o ls c e, w d a ls z y m c ią ­ gu z w r a c a się u w a g ę n a b r a k d o stęp n o ś ci le k c ji e t y k i w szk o ła ch p u b lic z ­ n y ch 27. Ś w ia d c z ą o t y m ta k ż e d a n e lic z b o w e , g d y ż w ro k u 2012 le k c je e t y k i o rg a n iz o w a n e b y ły w z a le d w ie 1230 szk oła ch , n a o g ó ln ą lic z b ę 27 324 p u b ­ lic z n y c h p la có w ek , co d a je z a le d w ie 4,5 % 28. C o p ra w d a , w sto su n k u do d a ­ n ych p r z e d s ta w ia n y c h w to k u s p r a w y G r z e la k p r z e c iw k o P o ls c e29 n a s tą ­ p ił c z te r o k r o tn y w z r o s t lic z b y szkół, w k tó ry c h d o stęp n a je s t e ty k a , je d n a k i ta k u zn a ć trz e b a , ż e j e s t to sta n n ie w y s ta rc z a ją c y . M in is te r s tw o E d u k a c ji N a r o d o w e j z d a je się p r z y t y m od su w ać p r o b le m od s ieb ie i p r z e rz u c a ć go n a k u r a t o r ia o ś w ia t y i p o s z c z e g ó ln e szk o ły, o g ra n ic z a ją c się do c o ro c z n e ­ go p r z e s y ła n ia do n ich in fo r m a c ji d o ty czą cej p r a w id ło w e g o sposobu o r g a ­ n iz a c ji le k c ji r e lig ii i e t y k i30. D z ia ła n ie t a k ie z p e w n o ś c ią n ie je s t w s ta n ie w sposób s k u te c z n y z a p e w n ić w s z y s t k im z a in te r e s o w a n y m s k o rz y s ta n ia z le k c ji e ty k i, a ty m s a m y m k o m fo rtu n ie d o k o n y w a n ia tru d n e g o w y b o ­ ru p o m ię d z y w ła s n y m s u m ie n ie m a ś r e d n ią o cen ; n ie je s t ta k ż e w s ta n ie s k u te c z n ie p r z e c iw d z ia ła ć p o te n c ja ln y m n a r u s z e n io m p r a w a do m ilc z e n ia w s p ra w a ch w ia r y , k tó r e g o p r z e s t r z e g a n ie je s t s z c z e g ó ln ie is to tn e w p r z y ­ p a d k u ś w ia d c z e n ia ta k w a ż n y c h u s łu g p u b liczn ych , ja k ed u k a cja . S k oro w c ią g u p on a d 20 la t o b o w ią z y w a n ia w P o ls c e p r z e p is ó w p o w o ły w a n e g o ro z p o r z ą d z e n ia m in is t r a e d u k a c ji z d n ia 14 k w ie t n ia 1992 r. n ie u d a ło się d o p ro w a d z ić do u r z e c z y w is tn ie n ia p r a k ty k i je g o s to so w a n ia , k t ó r a e lim in o ­ w a ła b y r y z y k o n a r u s z e n ia w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia , b yć m o że czas n a jw y ż s z y n a g r u n to w n ą z m ia n ę p r a w a i z a p r z e s t a n ie u t r z y m y w a n ia p o z o ró w m o ż liw o ś c i w y b o ru p o m ię d z y le k c ja m i r e lig ii i e ty k i. P o s tę p w do­ stęp n o ści le k c ji e t y k i n a p o z io m ie 0,5 p u n k tu p ro c e n to w e g o w s k a li ro k u n a p r z e s t r z e n i o s ta tn ic h 3 la t w ż a d n y m w y p a d k u n ie je s t b o w ie m z a d o w a ­ la ją c y i n ie d a je ja k ic h k o lw ie k p e r s p e k ty w n a r e a ln ą p o p ra w ę. 27 Zob. np. http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Rodzice-walcza-o-lekcje-etyki-w-szkola ch,wid,14368223,wiadomosc.html?ticaid=1ffa7, http://radom24.pl/artykul/czytaj/9293 , http:// gazetacodzienna.pl/artykul/wiadomosci/coraz-wiecej-lekcji-etyki-w-polskich-szkolach-wrod- szk-sa-te-z-powiatu-cieszynskiego (dostęp w dniu 25 stycznia 2013 r.).

28 Dane opracowane przez Ligę Nauczycieli Etyki na podstawie informacji z Ministerstwa Edukacji Narodowej, dostępne na http://liganauczycielietyki.pl/lne/articles.php?article_id=2 (dostęp w dniu 25 stycznia 2013 r.).

29 Zob. przypis 16.

30 Zob. np. http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3019: informacja-men-w.. (dostęp w dniu 25 stycznia 2013 r.).

W p r z e d m io c ie o g ó ln y c h w n io s k ó w , ja k ie w y c ią g n ą ć m o ż n a z p r z y to c z o ­ n ych o rz e c z e ń w s k a z a ć n a le ż y , ż e p o tw ie rd z o n o w n ich w a g ę , ja k ą p r z y p i­ su je się w o ln o ś c io m g w a r a n to w a n y m w a rt. 9 K o n w e n c ji. W o rz e c z e n ia c h ty ch w p r o s t p o w ta r z a n o n ie z m ie r n ie is to tn y fr a g m e n t w y r o k u w s p r a w ie

K o k k in a k is p r z e c iw k o G r e c ji, w k tó r y m s t w ie r d z a się, ż e w o ln o ś ć m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia j e s t j e d n ą z p o d s ta w s p o łe c z e ń s tw a d e m o k r a ty c z n e g o w r o z u m ie n iu K o n w e n c ji. W o ln o ś ć ta , w w y m ia r z e r e lig ijn y m , j e s t je d n y m z n a jw a ż n ie js z y c h e le m e n tó w , j a k i e s k ła d a ją s ię n a to ż s a m o ś ć w ie r z ą c y c h i ic h w iz ję ż y c ia , a le j e s t ta k ż e n ie z w y k le c e n n a d la a te is tó w , a g n o s ty k ó w , s c e p ty k ó w , czy o s ó b n ie p o s ia d a ją c y c h z d a n ia w ty m p r z e d m io c ie . P l u r a ­ l i z m j e s t n ie r o z ł ą c z n ie z w ią z a n y z d e m o k r a ty c z n y m s p o łe c z e ń s tw e m , k tó r e o s ią g n ę ło g o w y s o k im k o s z te m n a p r z e s t r z e n i w ie k ó w31. D o d a tk o w o , p o ­ tw ie r d z o n o w y r a ź n ie z a k re s o ch ro n y n e g a ty w n e g o a s p e k tu w o ln o ś c i m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia , k t ó r y p r z e ja w ia się w p r a w ie do m ilc z e n ia w s p r a ­ w a c h w ia ry .

3. O chrona uczuć religijn ych

W o ln o ś ć m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia g w a r a n to w a n a w a rt. 9 K o n w e n c ji n ie ty lk o z a b e z p ie c z a je d n o s tk ę p r z e d in g e r e n c ją p a ń s tw a i osób trz e c ic h w s fe rę je j du ch ow o ści i św ia to p o g lą d u , a le ta k ż e n a k ła d a n a w ła d z e p u b ­ lic z n e p e w n e o b o w ią z k i p o z y ty w n e . Ic h is to tą je s t z o b o w ią z a n ie p a ń s tw do p o d e jm o w a n ia o d p o w ie d n ic h k r o k ó w (a p p r o p r ia t e s te p s ) c e le m z a g w a r a n ­ to w a n ia sk u teczn ej i r z e c z y w is te j o ch ro n y p r a w z a w a r ty c h w a rt. 9. P r z e d e w s z y s t k im c h o d zi o z a p e w n ie n ie k a ż d e m u sp o k o jn e go i n ie s k r ę p o w a n e g o p o s ia d a n ia w y z n a n ia c z y p rze k o n a ń i ich och ron ę p r z e d in g e r e n c ją z e s tro ­ n y osób trz e c ic h 32.

W p r a w ie p o ls k im o b o w ią z k i te z n a jd u ją o d z w ie r c ie d le n ie m .in . w p r z e ­ p isa ch ro z d z ia łu X X I V K o d e k s u K a r n e g o z 1997 r .33, w k tó ry c h p e n a liz a ­ c ji p o d d a n o c z y n y n a ru s z a ją c e w o ln o ś c i s u m ie n ia i w y z n a n ia in n y ch osób, co o d b y w a ć się m o że p o p rz e z o g ra n ic z a n ie w p r a w a c h p rzy s łu g u ją c y c h z e w z g lę d u n a je g o p r z y n a le ż n o ś ć w y z n a n io w ą albo b e z w y z n a n io w o ś ć , p r z e ­ s z k a d z a n ie w p u b lic z n y m w y k o n y w a n iu a k tu lu b p o p rz e z o b ra z ę uczuć r e lig ijn y c h p o p rz e z p u b lic z n e z n ie w a ż e n ie p r z e d m io tu c zci r e lig ijn e j lub m ie js c a p r z e z n a c z o n e g o do p u b lic z n e g o w y k o n y w a n ia o b rz ę d ó w r e lig ijn y c h . W s z y s t k ie p r z e s tę p s tw a w y m ie n io n e w r o z d z ia le X X I V śc ig a n e są z o s k a r­ ż e n ia p u b lic zn e g o , co z o b o w ią z u je o d p o w ie d n ie o r g a n y do p o d ję c ia d z ia ła ń m a ją cy ch n a celu w y k r y c ie s p ra w c y i z e b r a n ie d o w o d ó w je g o w in y ju ż po s a m y m u z y s k a n iu in fo r m a c ji o p o d e jr z e n iu ich p o p e łn ie n ia .

31 Zob. Saniewski przeciwko Polsce; Grzelak przeciwko Polsce, par. 86. 32 L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel, op. cit., par. 21.

33 Stanowią one odpowiednik przepisów zawartych w rozdziale XXVIII kodeksu karnego z 1969 r.

O c e n a sposobu r e a liz a c ji p r z e z P o ls k ę z o b o w ią z a ń p o z y ty w n y c h w z a ­ k r e s ie o ch ro n y p r z e d n a r u s z a n ie m u czu ć r e lig ijn y c h z o s ta ła d o k o n a n a p r z e z o r g a n y s tra s b u rs k ie w d w óch s p ra w a c h D u b o w s k a a n d S k u p v. P o ­ la n d i K u b a ls k a e t K u b a l s k a - H o l u j v. P o la n d , k tó r e b y ły n a s tę p s tw e m je d n e j p u b lik a c ji p ra s o w e j. P o le g a ła o n a n a u m ie s z c z e n iu n a o k ła d ce t y ­

g o d n ik a „ W p r o s t” z n ie k s z ta łc o n e g o o b ra z u M a t k i B o że j C z ę s to c h o w s k ie j, w k t ó r y m t w a r z e obu z n a jd u ją c y c h się n a n im p o s ta c i z o s ta ły z a s tą p io ­ n e m a s k a m i p r z e c iw g a z o w y m i, a pod sp o d em w id n ia ł n a p is „Ś m ie r ć w is i w p o w ie tr z u - n o rm y p r z e k ro c z o n e o 120% ” . W z a ło ż e n iu , o k ła d k a m ia ­ ła n a w ią z y w a ć do a rty k u łu z a m ie s z c z o n e g o w ty m ż e w y d a n iu ty g o d n ik a , o p isu ją ceg o z a n ie c z y s z c z e n ie ś r o d o w is k a n a tu ra ln e g o n a Ś ląsk u . P u b li­ k a c ja n a s tą p iła je d n a k w o k re s ie m ię d z y d w o m a ś w ię ta m i r e lig ijn y m i: W n ie b o w z ię c ie m M a t k i B o s k ie j i ś w ię te m M a t k i B o s k ie j C z ę s to c h o w s k ie j, a w ię c w cza sie, k ie d y do C z ę s to c h o w y p r z y b y w a ją ty s ią c e p ie lg rz y m ó w . Z d a n ie m s k a rżą cy ch o k ła d k a b y ła w ię c ra c z e j w y r a z e m k r y t y k i p ie lg r z y ­ m ek, n ie z a ś ilu s tr a c ją te k s tu n a w ią z u ją c e g o do o ch ro n y śro d o w isk a . Z a r z u ty s k a rżą cy ch z o s ta ły p r z y t y m o p a rte n a u zn a n iu , ż e p o ls k ie w ła d z e n ie z a p e w n iły im w y s ta rc z a ją c e j o c h ro n y p r a w a do w o ln o ś c i r e lig ii, g d y ż n ie z a b e z p ie c z y ły ich p r z e d p u b lik a c ją z n ie k s z ta łc o n y c h o b ra z ó w ś w ięty c h . D o d a tk o w o w s k a z a li ta k ż e , ż e w P o ls c e n ie is t n ie ją g w a ra n c je o ch ron y u czu ć re lig ijn y c h , g d y ż p o s tę p o w a n ia k a r n e p r z e c iw k o osobom , k tó r e do­ p u ś c iły się o b ra z y o b ie k tu ich w ia r y z o s ta ły u m o rz o n e b ez s k ie r o w a n ia n a d ro g ę są d ow ą.

S k a r g i w o b y d w u s p ra w a c h z o s ta ły je d n a k u zn a n e z a n ied o p u szcza - ne. W u z a s a d n ie n iu sw o ich d e c y z ji K o m is ja p rz y p o m n ia ła , ż e c z ło n k o ­ w ie w s p ó ln o t r e lig ijn y c h m u s z ą to le ro w a ć i a k c e p to w a ć n e g o w a n ie p rze z in n y ch ich p r z e k o n a ń i p r a k ty k re lig ijn y c h , a n a w e t ro z p o w s z e c h n ia n ie d o k try n w r o g ic h d la ich w ia r y . W s k a z a ła ta k że , ż e p ra w o do w o ln o ś c i od in g e r e n c ji w p r a w a z a g w a r a n t o w a n e w a r ty k u le 9 ust. 1 K o n w e n c ji n ie k o ­ n ie c z n ie i n ie w e w s z y s tk ic h o k o lic zn o ś c ia c h z a k ła d a p r z y z n a n ie u p r a w ­ n ie n ia do w s z c z ę c ia o k re ś lo n e j p r o c e d u ry p r z e c iw k o ty m , k t ó r z y p rze z p u b lik a c je u r a ż a ją w r a ż liw o ś ć p o s z c z e g ó ln y c h je d n o s te k lu b gru p. W s k a ­ z a n o też, ż e o d p o w ie d n ie w ła d z e o rz e k ły , iż n ie p o p ełn io n o p r z e s tę p s tw a n ie s ta n o w i, sam o w sobie, b ra k u o ch ro n y p r a w sk a rżą c y c h z a g w a r a n t o w a ­ n ych n a p o d s ta w ie a rty k u łu 9 K o n w e n c ji. W s k a z a n o p r z y ty m , ż e w ła d z e d o ło ż y ły w s z e lk ic h s ta ra ń do r z e te ln e g o w y ja ś n ie n ia s p ra w y . P o s tę p o w a n ie tr w a ło b o w ie m 18 m ie s ię c y , a p r z e p ro w a d z o n e d o w o d y o b e jm o w a ły ta k ż e w y ja ś n ie n ia e k s p e r ta z d z ie d z in y m e d ió w i s o c jo lo g ii34.

O r z e c z e n ia te p o tw ie r d z a ją , ż e o ch ro n a u czu ć re lig ijn y c h , b ęd ą c a p o ­ ch od n ą w o ln o ś c i m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia , n ie je s t a b s o lu tn a i p o d le g a o g ra n ic z e n io m z u w a g i n a ch ro n io n e p r a w a in n y ch osób - c z y to sa m ą w o l­ ność r e lig ijn ą , c z y te ż np. w o ln o ść e k s p re s ji. S z c z e g ó ln ie w t y m o s ta tn im

34 Zob. postanowienia w sprawie Dubowska i Skup przeciwko Polsce z dnia 18 kwietnia 1997 r. i w sprawie Kubalska i Kubalska-Holuj przeciwko Polsce z dnia 3 kwietnia 1997 r.

p r z y p a d k u n ie z w y k le tru d n o je s t n ie ra z dok on a ć w ła ś c iw e g o w y b o ru p o ­ m ię d z y t y m i d w o m a w a rto ś c ia m i, k tó ry c h o ch ro n a się k r z y ż u je . O ile np. w y p a d k i tz w . m o w y n ie n a w iś c i (h a t e s p e e c h ) ła tw o z a k w a lifik o w a ć ja k o n a ru s z a ją c e w o ln o ść r e lig ijn ą , a je d n o c z e ś n ie n ie k o rz y s ta ją c e z o ch ron y w o ln o ś c i e k s p re s ji, to w y w a ż e n ie o ch ro n y w p rz y p a d k u w y p o w ie d z i a r t y ­ s ty c zn ej s ta je się p r o b le m a ty c z n e 35. Z a u w a ż y ć b o w ie m trz e b a , ż e w o ln o ść e k s p re s ji o d n o s i s ię n ie ty lk o d o » i n f o r m a c j i « czy te ż » p o g l ą d ó w « , k t ó r e są p r z y c h y ln ie p r z y jm o w a n e , u z n a w a n e z a n ie o b r a ź liw e a lb o o b o ję tn e , a le r ó w n ie ż d o ty c h w y p o w ie d z i, k t ó r e o b r a ż a ją , s z o k u ją lu b w p r o w a d z a ją n i e ­ p o k ó j. T a k ie są w y m o g i p l u r a l i z m u , [ . . . ] bez k t ó r y c h n ie m a »s p o ł e c z e ń ­ s tw a d e m o k r a t y c z n e g o «” 36. W z w ią z k u z p o w y ż s z y m , p o w o ły w a n e p o w y ż e j p r z e p is y k o d e k s u k a rn e g o c h ro n ią ce w o ln o ść r e lig ijn ą m o g ą w n ie k tó r y c h p rzy p a d k a c h d o p ro w a d z ić do n a r u s z e n ia w o ln o ś c i g w a ra n to w a n y c h p rze z a rt. 10 K o n w e n c ji. D o r e fle k s ji n a t e m a t z a s a d n o ś c i o b o w ią z y w a n ia tych p r z e p is ó w i p e n a liz a c ji o b ra z y u czu ć r e lig ijn y c h s k ła n ia ć m o że gło śn o k o ­ m e n to w a n y p r z y p a d e k A d a m a D a r s k ie g o i p o d a rc ia p r z e z n ie g o e g z e m p la ­ r z a B ib lii p od cza s k o n c e rtu 37. N ie w d a ją c się w r o z w a ż a n ia , c z y za s a d n e je s t k w a lifik o w a n ie je g o z a c h o w a n ia ja k o a rty s ty c z n e j e k s p re s ji, n a le ż y ra c z e j sk łon ić się do u zn a n ia , ż e u c ie k a n ie się do p r a w a k a rn e g o , ja k o in ­ s tru m e n tu o ch ro n y u czu ć r e lig ijn y c h in n y ch osób, w in n o b yć o s ta te c z n o ś ­ c ią i n ie m o że b yć n a d u ż y w a n e 38. O c h ro n a w o ln o ś c i m y ś li, s ło w a i w y z n a ­ n ia m o że b yć b o w ie m r e a liz o w a n a ta k ż e n a g ru n c ie p r a w a c y w iln e g o . J a k b o w ie m w s k a z a ł S ąd N a jw y ż s z y w w y r o k u z d n ia 6 k w ie t n ia 2004 r. ( I C K 484/03, O S N C 2005, N r 4, poz. 69), c h r o n ią c w o ln o ś ć r e l i g i i , c h r o n i s ię s fe rę p o ję ć , w y o b ra ż e ń , p r z e k o n a ń i u c z u ć r e l i g i j n y c h d a n e j os o b y . M o ż liw e j e s t w ię c w y r ó ż n ie n ie u c z u ć r e l i g i j n y c h j a k o p r a w n ie c h r o n io n e g o d o b r a

o s o b is t e g o.

35 Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 30 stycznia 1991 r. (Sygn. akt K 11/90, OTK 1991, Nr 1, poz. 2.) wskazał, że uczucia religijne, ze względu na ich charakter, podlegają szczególnej ochronie prawa. [. . . ] Dlatego też działania naruszające uczucia religijne mogą być przedmiotem zakazu ustawowego także wówczas, gdyby były podejmowane za pomocą środ­ ków służących realizacji wolności słowa. Tym samym, w przypadku kolizji pomiędzy ochroną uczuć religijnych, a wolnością słowa, należy opowiedzieć się za tym pierwszym. Odmiennie jest w prawie amerykańskim, w którym w związku z I Poprawką do Konstytucji Stanów Zjed­ noczonych Ameryki to wolność słowa ma pierwszeństwo przed innymi wartościami.

36 K. Piecha, Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 2 lutego 2010 r., nr 571/01 (Kubaszewski przeciwko Polsce), „Journal of Modern Science”, t. 1/7/2010, s. 169.

37 Zob. http://www.rp.pl/artykul/703254.html, http://www.rp.pl/artykul/947193.html, http://m.wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,117915,13163667,Nergal_znow_stanie_przed_sa- dem Uchylono_uniewinniajacy.html (dostęp w dniu 25 stycznia 2013 r.).

38 Zob. także M. Sosnowska, Prawo karne jako ultima ratio w ochronie wolności sumie­ nia i wyznania człowieka [w:] R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, L. Kondratiewa-Bryzik (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2012, s. 313 i nn.

4. W olność uzew n ętrzn ian ia re ligii przez osoby

pozbaw ione w olności

C z ło w ie k , ja k o is to ta m a te ria ln o -d u c h o w a , w y r a ż a się p r z e d e w s z y s t ­ k im p o p rz e z d z ia ła n ia z e w n ę tr z n e , k tó r e p o t w ie r d z a ją je g o s p o łec zn y ch a ­ r a k t e r 39. A b y z a te m w o ln o ść m y ś li, s u m ie n ia i w y z n a n ia b y ła w o ln o ś c ią p r a w d z iw ie p ełn ą , o d z w ie r c ie d la ją c ą sposób fu n k c jo n o w a n ia c z ło w ie k a w s p o łe c ze ń s tw ie , c h ro n io n a je s t n ie ty lk o a u to n o m ia w e w n ę tr z n a je d n o s tk i, a le ta k ż e z e w n ę tr z n a m a n ife s ta c ja p rze k o n a ń i w y z n a n ia - tz w . f o r u m e x ­ t e r n u m . M a n ife s ta c ja t a m o że p r z y t y m p r z y b ra ć r ó ż n o ra k ą fo rm ę i K o n ­ w e n c ja w p r o s t w s k a z u je n a o b ję c ie z a k r e s e m o c h ro n y ta k ic h p r z e ja w ó w e k s p re s ji, ja k u p ra w ia n ie k u ltu , n a u cza n ie, p r a k ty k o w a n ie c z y p o d e jm o ­ w a n ie c z y n n o śc i ry tu a ln y c h i to z a ró w n o w w y m ia r z e in d y w id u a ln y m , ja k i k o le k ty w n y m , p u b lic z n y m i p r y w a tn y m . Z a p r a k ty k o w a n ie r e lig ii m o żn a p r z y t y m u zn a ć o c z y w iś c ie ta k ie z a c h o w a n ia , ja k u c z e s tn ic tw o w n a b o ż e ń ­ stw a ch i c z y n n o śc i o b rz ę d o w e , a le ta k ż e z a c h o w a n ia z w ią z a n e z s z e r z e j p o ­ j ę t ą o b y c z a jo w o ś c ią m o ty w o w a n ą r e lig ijn ie , ta k ie ja k n o s z e n ie o k re ś lo n e g o

u b io ru c z y s p o ż y w a n ie o k re ś lo n y c h p o siłk ó w .

O ile f o r u m in t e r n u m p o d le g a o ch ro n ie a b so lu tn ej, to o ch ro n a f o r u m e x t e r n u m p o d le g a ć m o że o g ra n ic z e n io m z e w z g lę d u n a b e z p ie c z e ń s tw o p u b liczn e, och ron ę p o rz ą d k u p u b lic zn e g o , z d r o w ia i m o ra ln o ś c i o ra z w o l­ n ości in n y ch osób. O g r a n ic z e n ia te w y s tę p o w a ć m o g ą w s z c z e g ó ln o ś c i w s y ­ tu a c ja c h sto su n k u p o d p o rz ą d k o w a n ia , ja k im je s t k o n te k s t p e n ite n c ja rn y . Z a w s z e k o n ie c z n e je s t je d n a k w y p r a c o w a n ie k o m p ro m is u p o m ię d z y in t e r e ­ sem je d n o s tk i, a in n y m i d o b ra m i i w a r to ś c ia m i40. P o d s ta w ę p o ls k ie j r e g u la c ji p ra w n e j, d o ty czą cej r o d z a ju w y ż y w ie n ia , ja k ie p o w in n i o tr z y m y w a ć w ię ź n io w ie i ty m c z a s o w o a r e s z to w a n i s ta n o w i K o d e k s k a r n y w y k o n a w c z y z 1997 r. Z g o d n ie z je g o a rt. 109, w ię ź n io w ie p o w in n i o tr z y m y w a ć p o s iłk i p r z y u w z g lę d n ie n iu c h a ra k te ru ich z a tr u d ­ n ie n ia , w ie k u , a w m ia r ę m o ż liw o ś c i p r z e k o n a ń r e l i g i j n y c h i k u ltu ro w y c h . N a p o d s ta w ie te g o p r z e p is u M in is t e r S p r a w ie d liw o ś c i w y d a ł r o z p o r z ą ­ d z e n ie z d n ia 22 w r z e ś n ia 2003 r. w s p r a w ie o k r e ś le n ia w a r to ś c i d z ie n ­ nej n o r m y w y ż y w ie n ia o ra z r o d z a ju d ie t w y d a w a n y c h osob om o sa d zo n y m w z a k ła d a c h k a rn y c h i a re s zta c h śled czych , w k t ó r y m m o w a je s t o dw óch ro d z a ja c h s p e cja ln y ch d iet: le k k o s tr a w n e j i c u k rzy c o w e j. J a k z k o le i w y n i­ k a z r e g u ły 22 R e k o m e n d a c ji K o m it e t u M in is t r ó w d la p a ń s tw c z ło n k o w ­ skich w s p r a w ie E u ro p e js k ic h R e g u ł W ię z ie n n y c h (R e k o m e n d a c ja K M R E , 2006.2), p r z y ję te j w d n iu 11 s ty c z n ia 2006 r., w ię ź n io m n a le ż y z a p e w n ić p o ż y w n ą d ietę, u w z g lę d n ia ją c ą ich w ie k , k o n d y c ję fiz y c z n ą , w y z n a n ie, t r a ­ d ycje k u ltu ro w e o ra z c h a r a k te r ich p racy.

39 M. Piechowiak, Wolność religijna - aspekty filozoficznoprawne, „Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju” nr 3 (1994/1995), s. 18.

M im o , ż e re g u la c je k o d e k s u k a rn e g o w y k o n a w c z e g o za s a d n ic zo (w m ia r ę m o ż liw o ś c i) n a k a z u ją u w z g lę d n ia ć p r z e k o n a n ia r e lig ijn e w ię ź n ió w w z a ­ k r e s ie p o d a w a n e j im d iety , to s k a rżą c e m u z e s p r a w y J a k ó b s k i p r z e c iw k o P o ls c e w ła d z e w ię z ie n n e o d m ó w iły z a p e w n ie n ia d ie t y b e z m ię s n e j. S ta ło się ta k p o m im o tego , ż e je g o p ro ś b y w t y m p r z e d m io c ie b y ły m o ty w o w a ­ n e r e lig ijn ie ; s k a r ż ą c y w s k a z y w a ł, ż e je s t b u d d y s tą (s z k o ła M a h a y a n a ), a s p o ż y w a n ie m ięsa , c z y li c ia ła is to ty o b d a rzo n ej czu ciem , je s t s p rz e c z n e z z a s a d a m i p r z y ję te g o p r z e z n ie g o w y z n a n ia . S k a r ż ą c y u z n a ł ty m sa m ym , że n a ru szo n o je g o p r a w o do u z e w n ę t r z n ia n ia p rze k o n a ń r e lig ijn y c h ch ro ­ n io n e p rze z a rt. 9 K o n w e n c ji. J a k p r z y t y m z a u w a ż y ł w sk a rd ze, K o n w e n ­ cja u m o ż liw ia w p r o w a d z e n ie o g ra n ic z e ń w u z e w n ę tr z n ia n iu p rze k o n a ń , je d n a k ż e pod w a ru n k ie m , ż e w y n ik a ją z p o tr z e b y o ch ro n y sz c z e g ó ln y c h d ó b r (b e z p ie c z e ń s tw a p u b liczn eg o , o c h ro n y p o rz ą d k u p u b liczn eg o , z d r o w ia i m o ra ln o ś c i o ra z w o ln o ś c i in n y ch osób). C h ę c i p r z e s t r z e g a n ia z a s a d w e ­ g e ta r ia n iz m u n ie m o ż n a p r z y t y m u zn a ć z a z a g r o ż e n ie d la k tó r e g o k o lw ie k z ty ch s z c z e g ó ln ie ch ro n io n y ch d ó b r41. S tr o n a r z ą d o w a a r g u m e n to w a ła z k o le i z je d n e j stro n y, ż e b u d d y z m g e ­ n e r a ln ie n ie z a b r a n ia je d z e n ia m ięsa , a w e g e t a r ia n iz m n ie s ta n o w i w y m o ­ gu a n i e le m e n tu s k ła d o w e g o r e lig ii b u d d y js k ie j. Co z a ty m id z ie , n ie m o że z o s ta ć u z n a n y z a k lu c z o w y a s p e k t p r a k ty k o w a n ia p r z e z s k a rżą c e g o sw o jej r e lig ii. Z d ru g ie j s tro n y w s k a z a n o n a to m ia s t, ż e z g o d n ie z o b o w ią z u ją c y ­ m i p r z e p is a m i n ie m a o b o w ią z k u p r z y z n a w a n ia w ię ź n io w i s p e c ja ln e j d ie ty z g o d n e j z je g o p r z e k o n a n ia m i r e lig ijn y m i, a p r z y g o t o w y w a n ie sp e cja ln y ch p o s iłk ó w t y lk o d la je d n e j o sob y n a k ła d a ło b y n a d m ie r n e o b c ią ż e n ia n a w ła ­ d ze w ię z ie n n e 42.

U z n a ją c , ż e doszło do n a r u s z e n ia a rt. 9 K o n w e n c ji T r y b u n a ł p o d z ie lił s ta n o w is k o s k a rżą ce g o , ż e o d m o w a z a p e w n ie n ia p ro stej d ie t y b e z m ię s n e j z c a łą p e w n o ś c ią n ie m ie ś c i się w m a r g in e s ie sw o b o d y p r z y z n a n y m p a ń ­ s tw o m w z a k r e s ie o ch ro n y w o ln o ś c i z a w a r ty c h w K o n w e n c ji. W s k a z a ł t a k ­ że, ż e w ła d z e n ie z d o ła ły dokon ać s p r a w ie d liw e g o w y w a ż e n ia p o m ię d z y in ­ te r e s a m i w ła d z w ię z ie n n y c h a in te r e s a m i s k a rżą c e g o , to je s t je g o p r a w e m do u z e w n ę t r z n ia n ia s w o je g o w y z n a n ia p o p rz e z p r z e s t r z e g a n ie z a s a d r e lig ii b u d d y js k ie j. Z a u w a żo n o p r z y ty m , ż e p o siłk i, o k tó r e p ro sił, n ie w y m a g a ły s z c z e g ó ln e g o p r z y g o to w a n ia . D o d a tk o w o , T r y b u n a ł p o d k r e ś lił w a g ę R e k o ­ m e n d a c ji w s p r a w ie E u ro p e js k ic h R e g u ł W ię z ie n n y c h , m im o je j n ie w ią ż ą ­ cego c h a ra k te ru 43.

Z p o w y ż s z e g o da się w y c ią g n ą ć w n io s k i z a ró w n o w o d n ie s ie n iu do p r a ­ w a p o lsk ieg o , ja k te ż d o ty czą ce o g ó ln ie p o jm o w a n e j w o ln o ś c i r e lig ii. Z a c z y ­ n a ją c od ty ch o s ta tn ic h n a le ż y w s k a za ć, ż e p o c z ą w s z y od s p r a w y A r r o w - s m i t h p r z e c iw k o W i e l k i e j B r y t a n i i44 o rg a n y s tra s b u rs k ie p r z y jm o w a ły , ż e

41 Wyrok w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce z dnia 7 grudnia 2010 r., par. 32. 42 Ibidem, par. 38-41.

43 Ibidem, par. 48-53.

44 Case o f Arrowsmith v. United Kingdom, application no, 7050/75, judgment o f 16.05.1977.