Dylematy tradycjonalisty - wątpliwości reformatora - samotność twórcy : "Wieczory wołyńskie" Józefa Ignacego Kraszewskiego

Iwona Węgrzyn

Dylematy tradycjonalisty

-wątpliwości reformatora - samotność

twórcy : "Wieczory wołyńskie" Józefa

Ignacego Kraszewskiego

Wiek XIX : Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 5

(47), 321-341

Wi e k x i x. Ro c z n i k To w a r z y s t w a Li t e r a c k i e g o i m. Ad a m a M i c k i e w i c z a

R O K V (XLVI1) 2 0 1 2

Iw o n a W ę g r z y n

D

y l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y

-

WĄTPLIWOŚCI REFORMATORA - SAMOTNOŚĆ TWÓRCY

Wi e c z o r y w o ł y ń s k i e J ó z e f a I g n a c e g o K r a s z e w s k i e g o 1

W

r o k u 1856 Ze n o n Fi s z, występujący pod pseudonim em Tadeusz Pa- dalica, w felietonow ych Listach z podróży d rukow anych na łamach „Gazety W arszawskiej” dzielił się w rażeniam i z w ędrówek, które w iodły go przez rodzinną U krainę, W arszawę, Londyn, Paryż aż do Konstantynopola. Na swym reporterskim szlaku pisarz zawadził także o stolicę guberni w o ­ łyńskiej - Żytom ierz, gdzie od 1853 roku m ieszkał Józef Ignacy Kraszewski. Jak nakazyw ał rozpow szechniony w epoce zwyczaj, Padalica nie zaniedbał okazji, by o d w ie d z ić p rac o w n ię p isarza i d o n ieść sw ym czyteln ik o m 0 przebiegu spotkania ze słynnym autorem: „Przejeżdżać przez Żytomierz, a nie być u Kraszewskiego, to się nie godzi. Jakoż nie namyślając się długo z pocztow ego tarantasa praw ie natychm iast przesiadłem się do dorożki 1 kazałem jechać do Kraszewskiego”3. Efektem reporterskiej wizyty był taki oto obrazek:

1 Tekst został zain sp iro w an y referatem prof. Tadeusza B u d rew icza Ż ytom ierz, w y ­ głoszonym w czasie K olokw iów krakowskich organizow anych na W ydziale Poloni­ styki U J przez K atedrę H istorii Literatury O św iecenia i R om antyzm u w p aźd zier­ niku 2011 roku.

2 J.I. K raszew ski, Listy do redakcji, „G azeta W arszaw ska” 1859, nr 29 (10 / 3 11). 3 T. Pad alica, Listy z podróży, 1 . 1, W iln o 1859, s. 32 -33. W ięcej na tem at w iz y t w p ra ­

cow n iach a rty stó w zob. O. Płaszczewska, Salony literackie dziew iętnastow iecznej Europy w świetle podróżopisarstwa: W eimar i M ediolan Antoniego Edw arda Odyńca, „W ielogłos” 2010, nr 1-2 .

Duchaśm y zgasili wszędzie i dziś nam zim no na rozdrożu sto jącym ze zgasłym i lam pam i; ciem no i smutno.

G a b in e t K ra sz e w sk ie g o z a p e łn io n y je st m n óstw em k siążek, g a z et, p ap ieró w , staroświeckim i zbrojam i i w ykopaliskam i, tekam i rysunków, portretam i i obrazam i olejnym i, słowem tym wszystkim , co go zajmuje, o czym pisze, nad czym pracuje, co ma pewne znaczenie pod artystycznym , literackim lub archeologicznym względem . Na stoliku leży m asa korespondencji, kajetów, m anuskryptów; przed oknem w prze­ ciwległej stronie pokoju stoi sztaluga z zaczętym płótnem , leżą pędzle, paleta i farby, a ściana nad szafą przez całą długość pokoju zawieszona pejzażam i własnej roboty. Kraszew ski od jed n ego zajęcia przechodzi do drugiego, pisze, gra albo m aluje; ale gdy pow iem y jeszcze, że prawie zawsze m a gości z daleka lub z bliska, zapytacie się nas kochani czytelnicy m im owolnie: skąd mu starczy czasu na to wszystko? lak może zrobić tyle? B óg że go raczy wiedzieć! Dla mnie, który więcej zwykle w ypalam cygar co dnia, jak zapisuję ćwiartek, odpowiedzieć na to pytanie może jeszcze trudniej jak dla kogoś.4

Sprawozdanie Padalicy, napisane zgodnie z obowiązującą w epoce kon ­ wencją, zawiera opis pracow ni pisarza, szkic do jego portretu oraz relację z rozm ow y z przystępnym i gościnnym gospodarzem , który pośw ięcił czas swem u koledze po piórze i łaskawie zezwolił skonfrontować obraz twórcy znanego z pow ieści i artykułów prasowych z rzeczywistością, na korzyść tej ostatniej oczyw iście. Pewien niepokój budzi jednak, poprzedzająca scenę w gabinecie, opisana z niezwykłą swadą, wędrówka reportera po Żytom ie­ rzu w poszukiw aniu dom u pisarza. W ynajęty dorożkarz, zam iast do sław­ nego Kraszew skiego, w oził korespondenta do innych „sław n iejszych” oby­ wateli m iasta n oszących p o d o b n ie brzm iące nazw isko. I tak, n ajpierw trafili do Kraszewskiego, który jest „sław ny”, bo sprzedał niedawno W iun- czyńce, potem do zam ożnego N iekraszew skiego, a następnie do Kaszew- skiego, „który też pisarz i m a książek dużo w gabinecie”. Ten dopiero, będąc dobrze zorientowanym w literackim świecie miasta, udzielił Padalicy in fo r­ m acji, że p o szu k iw an y przez niego K raszew ski „w Ż ytom ierzu m ieszkać musi, gdyż coś m i m ówiono o tym jeszcze przed rokiem” 5. N a pierw szy rzut oka historyjka w ydaje się typową dziennikarską „blagą”, m ającą na celu je ­ dynie uatrakcyjnienie korespondencji. No bo jakże pom ylić rzeczywiście sławnego autora z innym i mieszkańcami Żytomierza? Miasto było co prawda stolicą guberni, ale przecież nie żadną m etropolią6... Jakże nie znać K ra ­ szewskiego - popularnego w całej Polsce pisarza i poważanego obywatela, któremu W ołynianie powierzali honorowe funkcje: kuratora żytom ierskiego

4 T. Padalica, dz. cyt., s. 46-47. 5 Tam że, s. 42.

6 Ż ytom ierz w ow ym czasie liczył około 30 tysięcy m ieszkańców (zob. A . Bar, Jó z e f Ignacy Kraszewski na W ołyniu, Równe 1935, s. 9 [odbitka z „R oczn ika W ołyńskiego”, t. 4]; zob. też T.J. Stecki, Wołyń po d względem statystycznym, historycznym i archeolo­ gicznym , Lw ów 1864).

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. .. • gim nazjum m ęskiego, dyrektora Towarzystwa D obroczynności, dyrektora Klubu Szlacheckiego, naczelnika Komitetu Statystycznego, dyrektora Teatru Szlachty Ziemi Wołyńskiej, członka Komitetu do Spraw Wsi i współpracownika Żytomier­ skiego Towarzystwa Wydawniczego?7 Gdyby uwierzyć powadze i liczbie peł­ nionych przez Kraszewskiego urzędów, to zupełnie zasadne stają się wnioski wyprowadzane przez wielu badaczy na temat niepodważalnej pozycji pisa­ rza jako obywatelskiego i m oralnego autorytetu - jednej z najważniejszych postaci ówczesnego W ołynia. Tym czasem błaha historyjka, opow iedziana przez Padalicę, nabiera nieoczekiwanej rangi w kontekście tak zwanego „wo­ łyńskiego zatargu”, który ledwie trzy lata po wizycie korespondenta wybuch­ nie w Żytomierzu. Gwałtowna reakcja ziemiaństwa, obrażonego krytycznymi uwagami Kraszewskiego, który śmiał na łamach „Gazety Warszawskiej” nieco ostrzej niż zazwyczaj wypowiedzieć się na temat braku obywatelskiej aktyw­ ności wołyńskiej szlachty i jej inercji w palącej kwestii reform y włościańskiej, obnażyła nie tylko hipokryzję tego środowiska, lecz przede wszystkim ujaw­ niła wielce dw uznaczną pozycję sam ego pisarza. Kraszew ski, traktow any dotąd z atencją i należnym literackiej sławie szacunkiem , popadł w niełaskę i stał się jednogłośnie potępianym wrogiem publicznym - jego wystąpienia potraktowano jako zdradę środowiskowych interesów, a nawet jako wyraz sprzeniewierzenia się szlacheckiej tradycji8. Jak po latach wspom inał Antoni Rolle, zatarg Kraszewskiego z wołyńską opinią ziem iańską był przez kilka miesięcy 1859 roku najważniejszym tematem dyskusji mieszkańców „prow in­ cji południow ych”, awantura

zajm ow ała w szystką p raw ie spo łeczn o ść polską, była przedm iotem nieustannych narad, nieporozum ień, nie obeszło się często bez złośliwych kom entarzy, satyr d ow ­ cipnych, nawet ołów ek stanął do służby czynnej, niejeden m alarz, pow ołany czy nie­ powołany, puszczał w świat m niej albo więcej szczęśliwie obm yślane karykatury, a co listów rozwieźli kozacy dw orscy [...] tego by i zliczyć nie podobna.9

7 Zob. W. D anek, Jó z e f Ignacy K raszew ski, W arszaw a 1973, s. 55. F u n k cje te pisarz p e łn ił w różnych latach swego pobytu w Żytom ierzu (1853-1860). Św iadom ie d oko­ nuję pew nego skrótu m yślow ego, by zobrazow ać skalę ob yw atelskiej ak tyw n o ści pisarza i zakres jego działalności na wielu polach.

8 Jak pisał A d am Bar, w ystąpienie Kraszew skiego w yw o łało w śród szlachty niesłycha­ ne oburzenie, „p o sy p ały się anonimy, zarzucające m u oczernianie W ołynia, m iędzy dw oram i k rą ż y ły ostre satyry, piętnujące jego postępow anie. Sprawa stała się g ło ­ śna nawet poza gran icam i W ołynia. [...] obywatele w o ły ń sc y przesłali N iew iaro w ­ skiemu Aleksandrowi, redaktorowi «Gazety Codziennej» list zbiorowy, obiecując mu pewną sumę pieniędzy, jeżeli wystąpi przeciwko Kraszewskiemu” (A. Bar, dz. cyt., s. 27). 9 D r A ntoni J. [Antoni Rolle], Z atarg wołyński 1859 r. Kartka z życia J.I. Kraszewskiego,

„Przew odnik N aukow y i Literacki” (dodatek m iesięczny do „G azety Lwowskiej” ) 1889,

Intuicja Padalicy, który pozw olił żytom ierskiem u dorożkarzow i prosto­ dusznie wskazać rzeczywiście „ważnych” obywateli miasta, była, jak pokazał czas, n adspodziew anie trafna - zabaw na kom edia ad resow ych pom yłek ujawniła podwójną perspektywę, w jakiej można było postrzegać środow i­ skową pozycję Kraszewskiego: w idziany z W arszawy pisarz jaw ił się jako niepodważalny autorytet - literat, ale też istotny uczestnik publicystycznych debat, w swym najbliższym kręgu był jednak tylko jednym z wielu, bynaj­ mniej nie najbardziej poważanych obywateli ziem skich - a ani status m ająt­ kowy, ani dorobek artystyczny nie predestynowały go, zdaniem w spółziom ­ ków, do roli mentora czy choćby tylko doraźnego krytycznego komentatora bieżących kwestii.

Jeśli w ierzyć Rollem u, to „m ateriał w ybu chow y” w zajem nych niechęci m iędzy pisarzem a środowiskiem wołyńskiej szlachty „nagrom adzał się stop­ niowo” 10. Ziem iańskie kręgi początkow o tolerow ały w yrażan y na kartach powieści „sym patyczny” stosunek pisarza do ludu11, bagatelizowano przepeł­ nione goryczą portrety prowincjonalnej szlachty, widząc w pisarzu beletrystę jedynie, nie zaś twórcę próbującego aktywnie w pływ ać na rzeczywistość. Z zaciekawieniem, ale i pewnym pobłażaniem spoglądano na działania K ra­ szewskiego, który tytularne urzędy, o ustalonej opinii, „że to stanowiska nie­ wielką dające m ożliwość zrobienia dobrego” 12 jak kurator gim nazjum 13 czy

R. X V II, s. i. Rolle ujaw nia skalę niepopularności pisarza w ziem iań sk im środow i­ sku W ołynia: „D o m ęczeństw a «faktycznego» było w praw dzie daleko, ale m ęczeń­ stw o m oralne ju ż się poczęło na dobre. K raszew ski w śród swoich ja k w n iep rzyja­ cie lsk im ob o zie p rz e m ie sz k iw a ł, na k aż d e j sp o tk a n ej tw a r z y w id z ia ł niechęć, ledwie m u pozostała garstka życzliw ych, bo i duchow ieństw o k rz y w o patrzało na «cenzora m oralności publicznej», choć mu się od niego należało u znanie - toż sta­ w ał w obronie kleru, n aw o ływ ał do zapew nienia mu bytu, do pow iększenia liczby k ap łan ów ” (tam że, s. 119 -12 0 ).

10 Tam że, s. 109.

11 Przede w szystkim trzeba w ym ienić powstałe w okresie w o łyń sk im pow ieści ludowe: Historia Saw ki, U lana, Ostap Bondarczuk, B u d n ik, Ja ry n a , Ł a d o w a pieczara, Chata za wsią, Jerm o ła i H istoria kołka w płocie.

12 M . D ubiecki, N a kresach i za kresam i. W spom nienia i szkice, 1 . 1, K ijó w 1914, s. 175. 13 Ja k za p e w n ia P io tr C h m ie lo w sk i, K ra sz e w sk i zn aczn ie ro z sz e rz y ł kom petencje

urzędu kuratora: „W izytow ał szkoły i pensjonaty; w gląd ał w u trzym an ie uczniów, starał się o dopom ożenie najuboższych «choć tyle, żeby gło dn i nie byli». Parokrot­ nie m usiał odbyw ać podróże do Kijow a, dla przedstaw ienia się k urato ro w i uniw er­ sytetu i in n ym w ładzom . Podczas egzam inów codziennie po cztery god ziny z rana i tyleż po ob ied zie p rz y słu c h iw a ł się im , a sam ą o b ecn o ścią sw oją niew ątpliw ie pobudzał do gorliw ości zarów no nauczycieli ja k uczniów. W spierał m łodzież u b o­ gą, zaopatrując ją w książki, odzież, płacąc nieraz w pisow e; u siebie w dom u m iał zawsze na u trzym an iu jeśli nie dw u, to p rzyn ajm n iej jed n e g o w ych ow ań ca jako

naczelnik Kom itetu Statystycznego14, chciał uczynić narzędziami pozwala­ jącym i na d okonyw an ie rzeczyw istych zm ian. C oraz bardziej w idoczne stawało się, że kolejne inicjatyw y wysuwane przez pisarza przyjm owane są z chłod nym dystansem . Także dla niego sam ego było jasn e, „że szlachta w rzeczach tak poważnych rada unika z nim rozmowy, stroni, ukryw a sw o­ je projekta, ja k gdyby on nie był obywatelem kraju [...] zdawało mu się, że go się boją jako utopisty” 15. Pierwszym sygnałem nadchodzącej burzy było odrzucenie kandydatury pisarza w wyborach do komitetu, m ającego opra­ cować zasady przeprow adzenia reform y włościańskiej dla guberni w ołyń ­ skiej16. C iekaw e przy tym , że rów nie często co o „utopizm ” i „sk rajn o ść” oskarżano Kraszewskiego o „chwiejność” stanowiska i uleganie wpływom raz konserwatystów, a raz reform atorów. Tadeusz Bobrow ski, sam m ocno zaangażowany w pracę komitetu włościańskiego, tak po latach wspom inał:

W idać było szczere a gorące współczucie dla ludu i znowu bojaźń, aby ta reform a, tak pożądana i konieczna, nie odbiła się na szlachcie, już podrujnow anej - doszczętną ruiną. Rozbierając z zajęciem, sum ieniem i uczuciem pro i contra sprzecznych zasad i poglądów, na sform ułow anie stanowczych w niosków trud no mu było się zdobyć. M a się rozum ieć, że uwłaszczenie w ydaw ało m u się najsym patyczniejszym , ale bał się znowu wypuszczać z rąk podstawę w pływ u naszego w kraju, a temu znowu przeczyło uczucie spraw ied liw ości historycznej i społecznej itd. R ozm aw iałem z nim nieraz w tej m aterii, kiedy [...] przebyw ał tam [w Kijowie - przyp. I.W.] jako nowo obrany kurator gim nazjum żytom ierskiego [...], a więc w porze już po przedyskutow aniu kwestii w całym prawie państwie, a jednak stanowczego zdania trudno m i było d o­ szukać się u niego, tyle w nim znalazłem chw iejności.17

Zw ażyw szy na późniejsze w ybory pisarza, m ożna dom niem ywać, że pod koniec lat pięćdziesiątych Kraszewski, tradycjonalista przekonany jednak o nieuchronności nadciągających zmian, próbował łączyć nowoczesne p o ­ m ysły A n d rzeja Zam ojskiego, w ypracow ane przez Towarzystwo Rolnicze, z marzeniami o powrocie do patriarchalnych stosunków m iędzy wsią a dw o­ rem. Z w ypow iedzi pisarza jasno w ynika, że był przeświadczony, iż tylko

tow arzysza dla synów ”. P. Chm ielow ski, Jó z e f Ignacy Kraszewski. Zarys historyczno- -literacki, K ra k ó w 1888, s. 2 8 2 -2 8 3.

14 K raszew skiem u udało się w yzyskać zdobyte upraw nienia do prow adzenia prac nad inw entarzem zabytków prow incji (zob. Z. Rew ski, Kraszew ski ja k o inw entaryzator zabytków W ołynia, Łuck 1939).

15 A. Rolle, dz. cyt., s. 112.

16 A d am B ar przypuszcza, że K raszew skiego nie p ow ołano do składu kom itetu, oba­ wiając się, że jego dem agogiczne i utopijne poglądy m ogą „doprowadzić do ro zogn ie­ nia d y sk u sji” (A. Bar, dz. cyt., s. 22).

17 T. B obrow ski, P am iętn ik m ojego życia, oprać. S. K ien iew icz, t. 2, W arszaw a 1979, s. 224-225.

przejęcie przez szlachtę in icjatyw y w zachodzących procesach zm ian w ła­ sności ziem skiej m oże stać się rękojm ią zabezpieczenia jej wiodącej roli w zm ieniającej się sytuacji społeczno-ekonom icznej18. Świadom ości, że nie da się powstrzymać biegu historii, bo reforma uwłaszczeniowa, jeśli nie zosta­ nie zrealizow ana przez polską szlachtę, to i tak będzie narzucon a przez władze carskie, towarzyszyła w rozważaniach Kraszewskiego potrzeba uza­ sadnienia przekonania o wyjątkowej roli szlachty jako depozytariusza idei narodowej; roli, która w inn a być aktualizow ana także we w spółczesności. U tracony status społeczny i m aterialny m ógł być, zdaniem pisarza, rekom ­ pensowany przez przywództwo duchowe i „ojcowską opiekę” nad emancypu- jącym się chłopstwem. Ten gest wyrzeczenia się części szlacheckich przywile­ jów, gest pojm owany jako ofiara na rzecz wspólnoty, m iałby też ozdrowieńczo w płynąć na ulegające dezintegracji środowisko ziemiańskie. Kraszewskiego w równym stopniu przerażała inercja szlachty, co jej bezrozum ny kult pie­ niądza - wyrzekając się ducha tradycji, wołyńskie elity niebezpiecznie ew o­ luow ały w stronę nowoczesnej „klassy” przedsiębiorców, dla których ziemia jest jedynie form ą kapitału obrotowego, nie zaś - jak niegdyś dla ich ojców - wartością sam ą w sobie19. Gdzieś na m arginesach tych rozważań pojawia

się także niepokój pisarza, który coraz wyraźniej dostrzegał, że konflikt dwór - wieś przestaje m ieć charakter wyłącznie ekonomiczny, że rosnąca św iado­

m ość narodow a U kraińców każe widzieć w nim źródło nowych, znacznie poważniejszych zagrożeń, których przedsm ak dawały w ydarzania w G alicji w 1846 roku.

Tu w ięc, w nierozstrzygalnym konflikcie wyznawanych przez K raszew ­ skiego poglądów, jego głębokiego tradycjonalizm u a równocześnie św iado­ m ości schyłku form acji szlacheckiej, takiej jaką została ona ukształtowana

18 W ięcej na ten tem at zob. J. Kijas, Kraszew ski wobec kwestii chłopskiej w latach 1840- -18 6 2, „Z e sz y ty N aukowe U niw ersytetu Jagiellońskiego”, nr 13, „Seria N auk Społecz­

nych, Filologia. P race H isto ryczn o-Literack ie”, z. 3, K ra k ó w 1957, s. 147.

19 W W ieczorach w o łyńskich K raszew sk i pisał: „D aw n iej inn e m ian o w cale pojęcie 0 ziem i, jej posiadaniu i obow iązkach, ja k ie ona w kład ała. Praw o nigdzie nie zapi­ sało tego, co było w obyczaju i tradycji, ale nie m niej dziedzictw o w ziem i u w ażało się nie tylk o za źró dło dochodu, ale za sym bol obyw atelstw a krajow ego, za przekaz d z ia d o w sk i”. N ieco dalej dodaw ał: „D ziś ze zm ianą w yobrażeń św iętość i w ielkość p o w o łan ia p o siad acza ziem i zupełnie ja k o ś poszła w zapo m n ien ie; m ajątek stał się dojną krów ką, m ateriałem do spekulacji, źródłem dochodów i nic więcej. Jeśli zań k to d obrze z ap łaci, sp rzed ajem y go ch o ćb y z n im p rz e fry m a rc z y ć p rzyszło kościółek, p o staw io n y p rzez dziada z jego k ośćm i, m ogiły, p am ią tk i najdroższe 1 najpiękniejsze p od an ia p rzeszłości” (J.I. Kraszew ski, W ieczory w o łyń skie, Lwów 1859, s. 26 i 28. W szystkie c ytaty pochodzą z tego w yd ania. N u m ery stron podaję w naw iasach obok cytatu).

w dawnej Rzeczypospolitej, szukać chyba należy źródeł owej „chw iejności” jego stanow iska. To nie jest problem niezdecydow ania, czy ja k niektórzy zarzucali, koniunkturalizmu pisarza, ale tragiczna świadom ość niemożności uzgodnienia wzajemnie wykluczających się stanowisk, bezradność m iłośnika tradycji, który dostrzega jej nieadekwatność wobec wyzwań współczesności.

O dsunięty od prac kom isji, wyraźnie m arginalizowany przez swe środo­ wisko, Kraszewski zdecydował się jednak przesłać na ręce marszałka łuckiego W incentego Piotrow skiego m em oriał w spraw ie w łościańskiej. D okum ent ten, choć w epoce w ydał się „ogrom nie liberalny”, dziś uderza swą koncylia- cyjną tonacją i um iarkow anym i postulatami, próbującym i godzić nieunik­ nione, a w ym uszone ze w zględów politycznych po od w ilży posew astopol- skiej i ze w zględów ekonom icznych, uw olnienie chłopów od obowiązków pańszczyźnianych z przedsięwzięciam i m ającym i na celu ratowanie zadłu­ żonych i nieefektywnie prowadzonych gospodarstw szlacheckich przed zagra­ żającym im bankructwem20. M em oriał, m imo ugodowego charakteru, zm o­ bilizował przeciwko Kraszewskiem u wołyńskich ziem ian - konsekwentnie przez lata spowalniających prace komitetu w łościańskiego w przeświadcze­ niu, że bierny opór zdoła pow strzym ać zapędy reformatorów. Bezpośrednio swe oburzenie postawą pisarza szlachta wyraziła już i stycznia 1859 roku po prem ierze kom edii Stare dzieje, którą Kraszewski w ystaw ił na deskach żyto­ m ierskiego teatru. O po w ieść o hrabim , k tóry uratow an y przed licytacją przez w iernych poddanych, d aruje im w olność i reform uje stosunki w ła­ snościowe w swym majątku, odczytana została jako otwarte wezwanie do oczynszow ania w o łyń sk ich ch ło p ó w 21. Swą k u lm in ację „w o łyń ski zatarg” osiągnął w pierwszych tygodniach stycznia 1859 roku, gdy do rąk W ołynian trafiły egzemplarze „Gazety W arszawskiej”. Od 29 num eru pism a z przerw a­ mi ukazyw ał się w spom niany już cykl listów do redakcji22, w których K ra­ szewski w ypom inał szlachcie swej prowincji obywatelską inercję, zaintere­ sow anie je d y n ie d o czesn ym i d o b ram i i zupełn e zan ied b yw an ie spraw publicznych. D ecyzja K raszew skiego, by pisać o w o łyń sk ich dom ow ych sprawach na łamach „Gazety W arszawskiej”, w yw ołała powszechne protesty.

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. .. •

20 O bszerne fragm en ty m em oriału podaje Piotr C h m ielo w ski (zob. P. C h m ielow ski, dz. cyt., s. 287-289; zob. też W. D anek, dz. cyt., s. 66-67).

21 U tw ór kończy deklaracja hrabiego: „N ie m a i nie będzie z nich pańszczyzny. O ce­ nim y je i porachujem y się po bożem u. Z ostanie m i kaw ałek ziem i jeszcze, na której za m iły grosz, po starej p rzyjaźn i, pom ożecie m i, go spodarze. Jesteśm y od dziś są- siedzi. N ie ma pana i poddanego, ale opieka zostaje i serdeczny zw iązek na zaw sze” (J.I. K raszew ski, Stare dzieje, Poznań 1859).

Do zabrania głosu poczuł się wezwany m arszałek szlachty wołyńskiej - K a­ rol M ikulicz, który broniąc honoru prowincji, pow ody „żółciow ego napadu” Kraszewskiego zobaczył w jego „osobistej jakiej niechęci czy strategii” i ura­ żonych ambicjach, wyraźnie bagatelizując tym sam ym rzeczywistą powagę spo ru23. Kolejno głos zabierali Szym on K o n op ack i24 i K arol Kaczkowski, sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia Księgarsko-W ydawniczego w y­ k orzystując do zjad liw ego ataku na K raszew sk iego 25. N ie w n ik ając już w szczegóły tego starcia, wyraźnie widać, że środowisko, które dla przyda­ nia rangi swym inicjatywom potrzebowało literackiej renom y i pow agi K ra­ szewskiego, zupełnie nie chciało pozwolić pisarzowi, by siłę swego autory­ tetu p rzekład ał na d ziałania praktyczne. N a uwagę zasługuje także nie- w spółm ierność staw ianych K raszew skiem u zarzutów wobec rzeczywistej

zawartości tych, rzekomo szkalujących dobre imię szlachty, złośliwości za­ mieszczonych w „Gazecie W arszawskiej”. Czytając je dzisiaj, nie sposób do­ ciec, co tak mogło rozsierdzić Wołynian. Czy niekorzystne porównanie z Li­ twą, którą pisarz stawiał za wzór łączenia tradycji z nowoczesnością, wzór obywatelskiego poświęcenia i gospodarskiej rządności? C zy tylekroć zasob­ niejsi W ołynianie poczuli am bicjonalną zadrę, gdy ze wszystkich porównań wynikało jak bardzo ich prowincja pozostaje w tyle zarówno pod względem liczby inicjatyw kulturalnych (teatry, czasopism a, subskrypcje dzieł litera­ tury polskiej), jak i społecznych (akcja oczynszowania chłopów, stypendia dla zdolnej m łodzieży, budow a kościołów )? Jak się w ydaje, problem był znacznie pow ażniejszy. Sw ym i krytyczn ym i w ypo w ied ziam i Kraszew ski naruszył powszechne po powstaniu listopadowym błogie sam ozadowolenie wołyńskiej szlachty, chcącej wierzyć, że trwając przy tradycyjnym modelu szlacheckiego życia daje dowód swego patriotyzm u. Tym czasem zarówno w pow ieściach z okresu w ołyńskiego, ja k i in krym in o w an ych listach do redakcji „G azety W arszaw skiej” pisarz udow adniał, że owa deklarow ana wierność tradycji stawała się swą własną karykaturą. W ystarczy przypomnieć

gorzką definicję szlacheckiej „poczciwości” z kart Historii kołka w płocie:

[... ] ta pospolita, nieokreślona poczciwość szlachecka nasza, której pełno, bo każdy z nas jest tak sobie poczciw y - czujemy, żeśm y w szyscy dobrzy, zacni, tylko dowieść i odkryć, czym i jak, nie podobna.

Prawda, że głupi, pow iada jeden, trochę szach raj o waty, dodaje drugi, istotnie pijak i burda, m ówi trzeci, próżniak i dziwak, woła inny - ale taki poczciwy, taki poczciwy! 23 „G azeta W arszaw ska” 1859, nr 129.

24 S. Konopacki, Uwagi nad listam i z Żytom ierza w Gazecie Warszawskiej p o d num erem 54 i 99 ogłoszonym i, „G azeta W arszaw ska” 1859, nr 143.

25 Treść spraw ozdania Kaczkowskiego om ówił A dam Bar (zob. A . Bar, dz. cyt., s. 34-35).

Poczciwość tego rodzaju często się bardzo ogranicza ochotnym stawaniem do kie­ licha, podaw aniem dłoni niezbyt częstym uściskom , tolerowaniem cudzych błędów i dobrodusznością, która zakrawa na głu p otę... zawsze to jed nak poczciw ość.26

Z gryząca ironią pisarz piętnował wielkoświatowe pretensje m ieszkańców W ołynia, ich rozrzutność i ograniczone ho ryzo n ty intelektualne, gorzko kpił, że problem uwłaszczenia chłopów sprowadzają do lęku przed koniecz­ nością sam odzielnego gotowania rosołu w „m ozaikow ym salonie” 27. Jeden z rozm ówców fingowanego dialogu z listów Kraszewskiego tak oto bronił racji wołyńskiej szlachty:

- Bardzo to wszystko śliczne [reform y na Litwie - przyp. I.W.] - rzekł mi pokrę­ cając wąsa niedbale - ale oni tam chyba bogatsi być m uszą od n a s... bo m y - słowo uczciwości - nic już z szynków nie mamy, pszenicę nam rdza zjadła, jarzyn a chybiła, buraki za bezcen, człek sobie sam em u ujmuje, jakże chcecie byśm y czynili ofiary?

- Jednakże - spytałem go - pani jeździ karetą, kochany ziom ku, ty zjadasz trufle, pasztety sztrasburskie, pijesz szampan Roederera i Lafitta na złotych trzydzieści?

- Ha, tak - westchnął - ale m ożnaż żyć inaczej? G ęb y m am y popsute, pow iadam c i... poczciwa Litw a zajada boćw inę i popija p iw k ie m ... m yśm y do czego innego przywykli. [...]

G dybyśm y to tylko dali, co niepotrzebnie zjem y i wypijem , dla rozpusty lub pychy, byłoby na kościoły, szkoły i teatr narodowy, na zakłady i ofiary! G d yby każdy stawił tak ochoczo na obow iązkow e składki ja k na preferansa i g e ryła sz a... O bywatel o d ­ w rócił się w zgardliwie i ruszył ram ionam i. - Utopie! G łupstw a! rzekł ofiary! M y sam i ledwie m am y z czego żyć i koszulę na grzb iecie...

- Prawda - dodałem - ale batystową i z brylantow ym guzikiem . Karetam i jeździm , szam pana rozlewam y po woskowanych posadzkach, stroim nasze panie w aksam ity i atłasy... naturalnie, że na lepsze ju ż nas nie staje! Dow iedziałem się później, że grał do p ó łn o cy w p referansa, był potem na w ieczerzy u Belotta, spijan o do rana i ów wieczorek kosztow ał go górą dw ieście z ło tych ... a rubla na prenum eratę poezji Le­ nartowicza i portret Czeczota dać odm ów ił, skarżąc się na ciężkie czasy. O! istotnie ciężkie czasy!28

Napomnienia Kraszewskiego nie odniosły zamierzonego skutku. Nie d osły­ szano w nich głosu zatroskanego moralisty, który próbuje przem ówić swym współczesnym do rozsądku. W ołynianie woleli w idzieć w nich „żółciow e napady” i bezinteresowną złośliwość pisarza. Jak dalece rozm inęły się jego intencje i oczekiw ania czytelników, św iadczy desperacka tonacja jednego

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. . . •

26 J.I. Kraszew ski, H istoria kołka w płocie, Londyn 1988, s. 50 -51.

27 A. Rolle, dz. cyt., s. 112. K raszew ski pisał: „W ięc dlatego, żeby pan sam , uchowaj Boże, nie był zm uszony gotować sobie rosołu, trzeba zm usić człow ieka do n ie w y ­ godnego mu służebnictw a i popełnić niespraw iedliw ość, pośw ięcić zasadę, zaprzeć się prawdy! A le zm iłujcie s ię ...” (J.I. Kraszew ski, W ieczory wołyńskie, s. 131). 28 „G azeta W arszaw ska” 1859, nr 54.

z listów, w którym pisarz próbow ał przeciąć dyskusję skoncentrowaną na atakach adpersonam i skierować ją na właściwe tory:

A le to w szystko czcze słow a, to tylko przyczepki do m nie, a tu nie o m nie cho­ dzi, panowie m oi, w ym ow ni kraju obrońcy, panegiryści i optym iści; gniećcie mnie, jeżeli chcecie, ja chętnie daję się wam na ofiarę; dowiedźcie mi fałszu, oszczerstwa, byle byście kraj podnieśli i pokazali, żem nie m iał słuszności, wdzięczen wam będę. Nigdyście widzę nie pojęli i nie potrafili zrozum ieć, że człowiek może działać bez p o ­ budek osobistych, m iłując tylko dobro publiczne i m ierzycie m nie kusą m iarą cudzą, na którąm przecie dwudziestokilkuletnią pracą nie zasłużył. Ja nic od was dla siebie nie chcę - ale wszystkiego dla was, dla kraju, dla dobra ogółu; uwierzcież przecie raz w życiu czystości chęci i pobudek!

Jeszcze raz i po stokroć wam pow tarzam i klnę się w szystkim , co m am najdroż­ szego na świecie, czcią i sum ieniem uczciwego człowieka, nie o m nie tu chodzi, nie m am i nie m ogę m ieć nieprzyjaciół, kraj cały kocham ; ale dla tej m iłości dla niego, gdy wiedzę, że drętwieje, że nie czyni tego, co czynić pow inien, muszę w ołać i urągać się i stawić wam przykłady i gorzkie czynić wyrzuty.

Tu innej nie m a i nie może być odpowiedzi, tylko - czyn. Zadajecie m i fałsz u czyn­ kiem , a uznam się zwyciężonym .29

Na historię „wołyńskiego zatargu” Kraszewskiego oraz szczególnej sytu­ acji zarówno ideowej jak i em ocjonalnej, w jakiej znalazł się pisarz, światło rzucają także w spom nien ia Rollego. D zięki jego zapiskom , a był w owym czasie studentem Uniwersytetu Kijow skiego, a potem guw ernerem w zie­ m iańskich dw orach, m ożliwe staje się porów nanie o pinii o Kraszew skim , ferowanych w dw óch opozycyjnych środow iskach. Otóż, ja k pisze Rolle, w kręgach studenckich cieszył się Kraszewski jak najgorszą opinią konser­ watysty i „białego”, przeciwnika reform. Trafność tej oceny zdawały się po­ twierdzać nie tylko pozycja pisarza w środowisku ziem iańskim , lecz przede wszystkim jego, podtrzym ywane od końca lat trzydziestych, związki literac­ kie i towarzyskie z redaktoram i konserw atyw nego i prorządow ego „Tygo­ dnika Petersburskiego”30.

29 „G azeta W arszaw ska” 1859, nr 99. Jak w spo m in ał Rolle: „ B y ły nawet rysu n k i prze­ ciw K raszew skiem u w ym ierzon e: poeta pisarz, z tw arzą M efista, o g ro m n ym p ió­ rem w yk reślający na m apie ziemię w o łyń sk ą, a pod nią m otyw a w yro k u zagłady, za nieuznanie w nim Boga” (A. Rolle, dz. cyt., s. 221).

30 Jako jaw n ą dem onstrację antydem okratycznych p oglądów K raszew skiego m łodzi pisarze z kręgu kijow skiej „G w iazd y” p otraktow ali jego k rytyczn ą ocenę poziom u „R o czn ik a L iterackiego”, redagowanego przez Rom ualda Podbereskiego, a później także i w y ra ź n ie m an ifesto w an y dystans do ich pism a. W ięcej na ten tem at zob. F. Bielak, Opozycja „ G w ia z d y ” (1846-1849) na tle literatury w kraju, „Spraw ozdan ia Polskiej A kad em ii U m iejętności” 1933, t. 37, nr 3.

Proszę więc wyobrazić sobie moje zdziwienie - pisał Rolle - kiedym się dopatrzył i n ie c h ę c i do n ie g o p o śró d zie m iań stw a , i co je sz cz e n ie p o d o b n ie js z a , kiedym zauw ażył, że m u przypisyw ano dążności zanadto postępow e, k iedy go okrzyczano czerwonym . B ia ły w przekonaniu akadem ików i jednocześnie krw aw y w przekonaniu ziem iaństwa; przyznaję się, że nie m ogłem dwóch tych krańcowych opinii o znako­ m itym pisarzu pogodzić: oportun ista i w ichrzyciel. W iększość jed n ak ziem ian sar­ kała za to na niego, że w swoich powieściach m aluje ciem nym i barw am i stan uprzy­ w ilejow any, a p od n osi natom iast km iece rzesze - i cały tuzin tytułów występował na scenę: U lana, Historia Sawki, Budnik, Ostap Bondarczuk, Jaryna, Zagroba, Stare dzieje i tak bez końca. O brona do niczego nie doprow adziła nigdy, owszem , zwięk­ szała rozdrażnienie i niechęć; a była ona upartą, w ytrw ałą, prawie nieubłaganą.31

Sam otność Kraszewskiego w tym krytycznym czasie pogłębia się z m ie­ siąca na m iesiąc. N a konflikt ze środow iskiem ziem iańskim i nieżyczliwe p o m ru ki d em okratyczn ych środow isk uniw ersyteckiej m ło d zieży k ijo w ­ skiej nakładają się także przem yślenia zebrane w czasie podróży na zachód Europy, które w yraźn ie stonow ały w yrażane wcześniej lęki pisarza przed in d ustrializacją. Jego diabeł A sm odeusz straszący na łam ach „Tygodnika Petersburskiego” 32 przed postępującą zm ianą cyw ilizacyjną, teraz k rył się zaw stydzony naocznie obserw ow anym na Zachodzie wzrostem poziomu życia i p o praw ą w aru n kó w p racy najuboższych. Z tej p o d róży przywiózł Kraszewski także w spom nienie upokorzenia doznanego w czasie audiencji u papieża Piusa IX, kiedy to im iennie napom niany został jako autor niem o­ ralnych pow ieści. G d y do tego dodać zaostrzający się k on flikt rodzinny, który w ybuchł na tle rozliczeń finansowych m iedzy ojcem a synam i, i głę­ boko przeżytą śmierć m atki33, przyjdzie stwierdzić, że rok 1859 pod wzglę­ dem intensywności przeżyć był jednym z najbardziej dramatycznych w życiu pisarza. Tym sam ym decyzja o przyjęciu redakcji „G azety Polskiej” w yda­ wanej przez Leopolda Kronenberga i, co z tym związane, przeprowadzka do W arszawy w ydają się szczególnie znaczące. Bynajm niej nie był to przypad­ kow y w yb ó r szukającego now ych w yzw ań pisarza, ale św iadom e i jed n o ­ znaczne zam knięcie wołyńskiej epoki w życiu Kraszewskiego - zam knięcie rozdziału z życia pisarza-ziem ianina-tradycjonalisty, tw órcy próbującego jeszcze hołdow ać dawnym staropolskim wzorom pisarza-obywatela, który swą aktywność na polu literatury łączy z traktowanym jako obowiązek za­

31 A . Rolle, dz. cyt., s. 7-8 . O stosunku Rollego do K raszew skiego pisał Tadeusz B u ­ drew icz w p racy D r A ntoni J. (Rolle) i Kraszewski (w: tegoż, Kraszewski - p rzy biurku i wśród ludzi, K rak ó w 2004).

32 J.I. K raszew ski, A sm odeusz w roku 1837, „T ygod nik P etersbu rski” 1837-1839 (z prze­ rw am i).

33 Tenże, Listy do rodziny 1820-1863, oprać. W. D anek, K rakó w 1982, s. 407 i dalsze; zob. też: W. D anek, Jó z e f Ignacy Kraszewski, s. 239.

angażowaniem w życie swej prowincji. Z chwilą wyjazdu do W arszawy K ra­ szewski rozpoczyna żywot nowoczesnego intelektualisty. W spółpraca z ga­ zetą finansowaną przez przedsiębiorcę pochodzenia żydowskiego, osiedlenie się w m ieście i rezygnacja z poczucia zakorzenienia, jakie daw ał majątek ziem ski, m ają w ym iar nie tyle jednostkow ego w yboru, ile sym bolicznego znaku w yczerpania się daw nego idiom u funkcjonow ania pisarza w społe­ czeństwie34.

Powyższe rozw ażan ia w y d a ły m i się nieodzow ne jak o w prow adzen ie do lektury ostatniego z pisanych w Żytom ierzu utworów Józefa Ignacego K ra­ szewskiego - Wieczorów wołyńskich. W nieprzeliczonej spuściźnie artystycz­ nej najpracow itszego polskiego pisarza dziełko to spraw ia wrażenie nieco przeoczonego czy wręcz niedoczytanego. Paradoks polega jednak na tym, że

Wieczory wołyńskie są utworem dobrze znanym, bo przecież przywoływanym

w kon tekście społeczn ych i politycznych poglądów pisarza, kojarzonym zarówno z jego p o w ieściam i ob yczajow ym i, których tłem b ył W ołyń, jak i podróżopisarstwem historycznym. Równocześnie jednak są utworem dziw­ nie niedocenionym, by nie rzec marginalizowanym. O braku zainteresowania

W ieczorami w ołyńskim i zdaje się przesądzać zbyt jednoznaczne włączenie

ich do grupy utworów o doraźnie publicystycznym charakterze. Piotr Chm ie­ lowski w Wieczorach wołyńskich widział utwór bezpośrednio wyrosły z doświad­ czeń zaangażowanego w spraw y publiczne obywatela, efekt „roztrząśnięcia położenia ówczesnego”, a także wyraz potrzeby udzielenia rad i wskazówek k rajo w i35. A dam B ar i W incenty D anek potraktow ali zaś dzieło jako naj­ ważniejszą w okresie w ołyńskim wypowiedź publicystyczną Kraszewskiego. C hoć tem atyczne bogactw o W ieczorów w ołyńskich, od zw iercied lających zasadnicze dyskusje tam tego czasu, oraz szczególny kontekst b iograficz­ ny w ołyńskiego epizodu twórczości Kraszewskiego jak najbardziej uzasad­ niają takie podejście, to nie wydaje się, by form uła publicystyki wyczerpy­

34 Ja k podaje Bar, K raszew ski ostatecznie opuścił Żytom ierz w lu tym 1860 roku, by ju ż n ig d y tam nie p o w ró c ić (zob. A . Bar, dz. cyt., s. 40; w ię ce j na ten tem at zob. Jó z e f Ig n a c y K ra szew sk i - L e o p o ld K ronen berg. K o resp o n d en cja 18 59 -18 7 6 , oprać. M . D yn o w ska, K ra k ó w 1929).

35 R C hm ielow ski, dz. cyt., s. 284. Podobnie rzecz ujm owała M aria D ynow ska: „Ż ąd n y p racy społecznej, pełen in icjatyw y na tym polu a spotykający się z apatią społeczeń­ stw a, daje on upust swem u oburzeniu w Wieczorach w ołyńskich, w których woła o ulżenie doli ludu, o ośw iatę dla niego, oraz o w zm ożenie tak bard zo zaniedbanej p ra cy w d zied zin ie n au k i i k u ltu ry ” (M. D yn o w ska, P rz ed m o w a , w: Jó z e f Ignacy K raszew ski - Leo po ld K ronen berg..., s. XIV).

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. . . • wała w szelkie m ożliw ości in terp retacyjn e tego utw oru . Jak na w ykład św iatopoglądow y W ieczory wołyńskie są bow iem dziw nie niespójne, zbyt wiele tu paradoksów i sprzeczności. Na ich kartach nie uda się znaleźć pro­ pozycji program u reform ani jednoznacznych deklaracji światopoglądowych Kraszewskiego. Konsternuje niekonsekwencja pisarza, który potępiając m a­ terializm współczesnej kultury, nie tylko częściowo w ycofuje się z krytyki Zachodu, ale co więcej, nie waha się wskazywać polskich zapóźnień cyw ili­ zacyjnych wobec tylekroć wcześniej potępianej Europy36; słowa uznania dla „gm iny demokratycznej słowiańskiej” z początkowych partii utworu nie znaj­ dują potw ierdzenia we fragm entach końcow ych, w yraźnie pod pow iad ają­ cych konieczność rozstania się z tą utopią, która gdyby została urzeczyw ist­ niona, byłaby „now ym ujarzmieniem człowieka”. W lekturze nie pom agają także zm iany tonacji i stylu poszczególnych rozdziałów: w ykład obywatela i społecznika, który trafnie wskazuje najważniejsze problem y współczesności (kwestia reform y włościańskiej, rodzące się konflikty narodow ościow e czy zagrożenia wynikające z przekształceń tradycyjnego porządku społecznego), nad wyraz często przekształca się w liryczną m edytację nad utraconym ra­ jem narodowej w spólnoty i zaprzepaszczonym dziedzictwem ; w erw a publi­ cysty, piętnującego w spółczesność, przem ienia się w ew an geliczn e n apo ­ m nienia m oralisty, w zyw ającego do o d rod zen ia w iary. K w estia chłopska w tych rzekom o publicystycznych analizach jedynie z lekka dotyka proble­ mu własności ziemskiej, koncentrując się na „religijnym podniesieniu w ie­ śniaka” i oblaniu go „n o w ym chrztem duchow ym ” (118). M etam orfozom podlega także styl narracji. Kraszewski bywa na kartach Wieczorów w o łyń ­

skich po trosze zagniewanym na swych współczesnych ziem iańskim statystą-

-rezonerem, a po trosze już nowoczesnym, świadom ym zachodzących proce­ sów politycznych i ekonomicznych obywatelem, bywa dociekliwym historykiem prowincji, który niepostrzeżenie zamienia się w oskarżyciela współczesnych, m arnotraw iących dziedzictwo przeszłości, byw a w reszcie rozm iłow anym w pięknie W ołynia krajoznawcą, który w jednej chwili staje się historiozofem rozpaczającym nad wszechogarniającym upadkiem .

Wincenty Danek trafnie zwrócił uwagę, że pom im o pulsującego w całym dziele publicystycznego zaangażowania, nie sposób Wieczory wołyńskie trak­ tować jako jednorodną całość. Prawdopodobnie w 1857 roku, gdy fragm enty bądź pierwsze szkice utw oru k rążyły w ręko piśm ien n ych od pisach , m o ­ gły być jeszcze postrzegane jako ideowa w ypow iedź polityka, jako element

36 „Z ach ód ma m nóstw o dobrych stron, na które m y nie zw ra ca m y uw agi, które na nas nie d ziałają, natom iast w ad y cy w iliza cji, stronę jej u ło m n ą i ch oro bliw ą, ja k najskorsi jesteśm y naśladow ać” (126).

kampanii Kraszewskiego na rzecz uwłaszczenia, ale w 1859 roku, gdy Wieczory

wołyńskie ukazały się najpierw na łamach „Dziennika Literackiego” (numery

6 -21), a potem w osobnym rozszerzonym wydaniu książkowym , czytelnicy otrzym ali dzieło co najm niej zaskakujące - zaskakujące nie tylko zakresem podnoszonych tematów, lecz także swą formą. Na całość, jaką stanowią Wie­

czory wołyńskie, składają się:

- szkic krajoznawczy, który w yrastając z tradycji literackich w ędró­ wek, jak Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy, rozważania na temat historii krainy, poszczególnych m iejscowości, ich architektury łączy z refleksją społeczną i m oralną37;

- opis topograficzny pośw ięcony Żytom ierzow i, niem al przew odnik po tym niezw ykłym m ieście, a rów nocześnie także socjologiczne studium jego m ieszkańców;

- eseistyczne, pisane w duchu chrześcijańskim rozważania moralne, poruszające kwestię zakresu wolności indywidualnej, odpowiedzial­ ności, ale też zawierające pełne niepokoju obserwacje siły pieniądza, deprawującego ludzi i w yw racającego dotychczasow e hierarchie w artości38;

- „uryw ek” Zbytek, piętnujący rozrzutność W ołynian oraz charaktery­ styczną dla tej prowincji dekadencję obyczajową;

- zam ykający utwór rozdział Przeszłość i przyszłość m a am bicję być swego rodzaju bilansem pięćdziesięciu lat życia narodu w niewoli, wyraźnie przy tym podpowiada, że opowieść o W ołyniu winna być traktowana jako synekdocha historii całego narodu.

Ważnym składnikiem tej „m ieszaniny” tematów i konwencji okazuje się także przepełniona duchem ewangelicznym medytacja nad współczesnością - nad przyspieszonym procesem dezintegracji szlacheckiej wspólnoty, której towarzyszy erozja wartości chrześcijańskich, traktowanych jako podstawowy kom ponent polskiej tożsam ości narodowej. W ydaje się, że to właśnie ten wątek jest nadrzędnym tematem Wieczorów wołyńskich, zdaje się on dom i­

37 W ięcej na ten temat: A. B ądzkiew icz, Podróżopisarstwo krajow e, w: Książka ju b ile ­ uszowa dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej J.I. Kraszewskiego, W arszaw a 1880. Pisząc o w artości W ieczorów wołyńskich ja k o rozpraw y krajozn aw ­ czej, badacz traktow ał je jak o „łabędzi śpiew ” kończący w o ły ń sk i epizod tw órczo­ ści K raszew skiego , ale i dzieło „zam yk ające okres p o d ró żo p isarstw a krajo w ego” (tamże, s. 428).

38 W in centy D anek zw rócił uwagę, że ton w yp ow ied zi K raszew skiego nasuwa skoja­ rzenia z jednej strony z m oralistyką Kazań sejm ow ych Piotra Skargi, z drugiej zaś z publicystyczną tonacją K siąg narodu polskiego i pielgrzym stw a polskiego A dam a M ickiew icza (por. W. Danek, dz. cyt., s. 138).

nować nawet nad kwestią w łościańską. Warto zauważyć, że problem atyka ludowa zostaje w ostatnim w ołyńskim dziele Kraszewskiego znacząco prze­ orientowana. G enetycznie w yrastając z debaty uwłaszczeniowej, postulaty natury sp o łeczn ej i ek on o m iczn ej, w sp ó łczu cie dla losu ciem iężonego chłopstwa podporządkowuje ważniejszej, zdaniem pisarza, kwestii odpow ie­ dzialności, jaka spoczywa na szlachcie za przygotowanie ludu do życia poza patriarchalną w spólnotą oraz analizą paradoksu w olności indywidualnej, która wymagając duchowej dojrzałości, może obrócić się przeciwko w yzw o­ lonym chłopom. Kraszewski w Wieczorach wołyńskich pisał:

Najtrudniej nawet zdaje mi się będzie mu nadać pojęcie tej em ancypacji indywidualnej, pracy jako osobistej własności i nabytku, przysporzonego pracą a rozporządzalnego. O pieka d otych czasow a uczyn iła w ieśn iak a nieopatrznym , bo się na nią spuszczał i spuszcza, zobojętniła go, i dziś podnieść go do godności człowieka [...] koniecznie potrzeba. [ ...] W yzw olić go od gm iny, od grom ady, od pana, postaw ić o swej sile i zmusić do opiekow ania samemu sobą, oto zadanie wieku. ^ 118)39

W brew A ntoniem u Rollem u, który twierdził, że w sw ym ostatnim w o­ łyńskim utworze Kraszewski „karcił, nawoływał do obowiązku, protestował”40, wbrew Antoniem u Bądzkiewiczowi, dostrzegającemu w utworze obecność pierwiastka satyrycznego41, w trakcie lektury Wieczorów wołyńskich na plan pierwszy wysuw a się depresyjna tonacja całości; wcale nie aktywizm refor­ matora ufnie patrzącego w przyszłość, ale przestrogi rozważnego polityka, ale gorycz i poczucie osam otnienia artysty, który przeczuwając nadciągają­ cą śmierć ukochanego świata, zdobywa się na odwagę, by wbrew wszystkim dokoła opowiedzieć o zauważonym złu i wzywać do poprawy.

O konieczności traktowania Wieczorów wołyńskich jako utworu literac­ kiego wydaje się przesądzać piękny, przesycony m elancholią wstęp, w któ­ rym niczym w liryczn ej uw erturze pojaw iają się zapow iedzi n ajw ażniej­ szych w ątków tem atycznych dzieła. W stęp ów zm usza, by na to pozornie tak niespójne dzieło spojrzeć jak na przemyślaną, artystycznie dopracowaną całość - w ch ao sie tem atów zo b aczyć chaos w o ły ń sk ie j co d z ie n n o śc i, w rozchwianej kom pozycji dostrzec naruszony ład świata i desperację pisa­ rza, przygniecionego świadomością przegrywanej batalii. Otwierające utwór pożegnanie „ze światłem i słońcem”, przywołując „nadchodzącą ciem ność”, która „przeraża i zasmuca jakby przypom inała nieprzespaną noc, w której tonie pam ięć poza nami, a przeczucie, w straszliwej przyszłości” (i), brzmi niczym groźne proroctw o dotyczące przyszłości pisarza, opisywanej pro­

39 Zob. też: W. D anek, dz. cyt., s. 134. 40 A. Rolle, dz. cyt., s. 111.

41 A. B ądzkiew icz, dz. cyt., s. 426.

wincji i całego narodu. W ykorzystując szczególną aurę w ieczornego w yci­ szenia, urucham iając metaforykę zam ierania dziennej aktywności i sprzyja­ jącej refleksji m elancholii zapadającej nocy, Kraszew ski w spom in a swych dawnych przyjaciół, towarzyszy wieczornych rozmów, które niegdyś w G ród­ ku, W ilnie, Hubinie i Żytom ierzu ukształtowały go jako obywatela, ziem ia­ nina i pisarza. W tej szczególnej atm osferze pow racają im io n a zm arłych przyjaciół: Ignacego Hołowińskiego, Justyna M ajewskiego, Kazim ierza K o­ mornickiego, Stanisława Chołoniewskiego i Aleksandra W icherskiego. Swe dzieło pisarz poświęca ich pamięci, ale też wyraźnie podpow iada, że praca nad Wieczorami wołyńskimi jest dla niego powrotem do tamtych szczęśliwych chwil, powrotem do dyskusji o W ołyniu, które toczone były w atmosferze wzajemnego zrozum ienia i szacunku, toczone były przez ludzi bezgranicz­ nie oddanych swemu krajowi.

Pam iętnym i wszakże słowa wasze, m yśli, zdania i w alki jak eśm y nieraz zwodzili z sobą, w dobrej wierze, łagodnie bojując o prawdę, nie o zwycięstwo dla m iłości własnej. N ieraz w śró d tych rozpraw w cisn ęło się w sp o m n ien ie, opis p rzejazd k i, ry s cha­ rakteru, tak ja k w tej książce wm ięsza się może coś z życia, dośw iadczenia, pam iątek. N atchniona żalem za przyjaciółm i smutną ona być musi, ale któż dziś w esołym być

może? , x

(

4

-

5

)

Żegnając się z Wołyniem, Kraszewski żegna się z nadzieją na zmianę, która towarzyszyła tamtym dawnym rozmowom. Pisarz znużony przedłużającą się bezowocną walką, świadom y swej przegranej, po raz ostatni zbiera postulaty wysuwane w dawnych przyjacielskich debatach; postulaty, które teraz nie­ zrealizowane, wobec śmierci towarzyszy, wobec własnej sam otności i gory­ czy poniesionej klęski zyskują szczególny w ym iar zapowiedzi zbliżającej się katastrofy szlacheckiej wspólnoty.

Słowa wstępu wydają się kluczowe także dla rozszyfrowania specyficznej form y gatunkowej zastosowanej przez Kraszewskiego42. D ostrzeżony przez badaczy brak spójności wywodu zdaje się mieć źródło w konwersacyjnym , otwartym charakterze owych „prawdziwych”, a m inionych już wieczornych wołyńskich rozmów, z tamtych dyskusji, ze ścierających się wówczas opinii w yw odzić należy tak krytykow ane „rozchw ianie” stanow iska pisarza. To, co na kartach Wieczorów wołyńskich w ydaje się niespójnym św iatopoglą­ dowym w yznaniem K raszew skiego, w rzeczyw istości okazuje się echem

42 Zw raca uwagę także świadom e stosowanie gatunkowego synkretyzm u; ja k w rozm o­ wach p rzyjació ł kwestie społeczne przeplatane b yły rem iniscencjam i z w ycieczek, op o w ie ścia m i o lu d ziach , tak i na cało ść k o m p o zy cyjn ą W ieczorów wołyńskich składają się „w spom nienie, opis przejazdki, rys ch arakteru” , „co ś z życia, d ośw iad ­ czenia i p am iątek ”.

m in ion ych debat, w iązk ą w zajem n ie u zu p ełn iających się p o m ysłó w na uzdrowienie sytuacji na W ołyniu43, ale także najpiękniejszą szkołą toleran­ cji i zrozum ienia dla racji, choćby nawet niesłusznych, innych ludzi. Taka k o n c y lia c y jn a p o staw a p o zw ala p isa rz o w i nie w y k lu cz a ć z n aro d o w ej w spólnoty nawet jej synów m arnotrawnych. „N ie m ówm y na nikogo - oto zdrajca!” pisze Kraszewski i sięgając do Ewangelii, przestrzega przed pryn ­ cypialnym patriotycznym ostracyzm em, który w każdym głosie sprzeciwu wobec obowiązującego idiom u polskości dopatruje się narodowej apostazji:

Był czas, że u nas nielitościwie sm agano każdego, co okazał słabość najm niejszą, m a­ luczki grzech p rzeciw m iłości kraju popełn ił; n am nożyliśm y tym sobie odstępców. I tu E w an gelia p raw em być p ow in n a, nie zrażać i w yk lin ać, ale p ociągać potrzeba i okazaniem zaufania uczucia poczciwe obudzać.

(

173

)

Pisarz, tradycjonalista, który zaakceptował nieuchronność zm ian, zdaje się nie w ierzyć, by tylko jedyna droga w iodła ku przyszłej niepodległości. G w aran cją n ad ziei na lepsze ju tro jest dla niego o b yw atelskie poczucie w spółodpow iedzialności za los prowincji, wyrzeczenie się egoizmu i przede w szystkim podtrzym yw anie narodowej w spólnoty44. N ajpiękniejszym jej wyrazem jest zaś przyjacielska, naznaczona wzajemnym szacunkiem rozm o­ wa, czyli właśnie ta form a przeżywania wspólnoty, która w czasie długiego zatargu w ołyńskiego została Kraszewskiem u odm ówiona.

Szczególną w artość Wieczorów wołyńskich w idziałabym w ich nieoczy­ wistym statusie - nie mają am bicji literackich, ale nie chcą też być doraźną publicystyką; nie są ideow ą deklaracją polityka, ale też nie m ożna ich na­ zwać pobożnym i życzeniam i naiwnego moralisty. Jeżeli widzieć w nich w y ­ powiedź ideologa, to jedynie takiego, który głosi konieczność powrotu do korzeni szlacheckiej tożsam ości, kiedy w yraz Rzeczpospolita, oznaczając dobro w spólne, był wezw aniem do ofiary i w yrzeczenia się drobnych par- tykularyzm ów dla dobra całego narodu. Najdziwniejsze jednak okazuje się, że Wieczory w ołyńskie, będąc echem dawnych rozm ów toczonych w gronie przejętych losem ojczyzny obywateli, są dram atyczną konstatacją niem oż­ ności podjęcia takiej rozm ow y we współczesnym świecie. D eklarowana we

43 We wstępie K raszew ski pisał: „Pam iętam w szakże słowa wasze, m yśl, zdania i w alki, ja k e śm y n ieraz z w o d z ili z sobą, w dobrej w ierze, ła g o d n ie b o ju jąc o p raw d ę, nie o zw ycięstw o dla m iłości w łasnej” (4).

44 Jeszcze 11 stycznia 1852 roku Kraszew ski pisał w sw oim dzienniku: „N ie ma w istocie części dawnego kraju naszego, gdzie by mniej dbano o dobro powszechne, a więcej o siebie. O byw atele są ekonom am i, hrabiam i, pan iczam i, a nie tym , co się pow in no zw ać o b yw atelam i” (A. Bar, dz. cyt., s. 52 -51; badacz pow ołuje się na rękopis bez sygn atu ry znajdujący się w zbiorach Biblioteki N arodow ej w W arszawie).

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. . . •

wstępie dialogowość zamienia się w m onotonny m onolog narratora, który przeżywając w samotności gorycz klęski poniesionej w trakcie „wołyńskiego zatargu”, uświadam ia sobie, że we współczesnym świecie naruszone zostały więzi, jakie łączyły obywateli dawnej Rzeczypospolitej. Kraszewski jako au­ tor Wieczorów wołyńskich stawia się w roli świadka epoki, na którego oczach um iera św iat szlacheckiej wspólnoty. W tym kontekście przestaje dziw ić m etaforyka śmierci tak nachalnie obecna w opisach wołyńskich pejzaży:

Dosyć, że zamki leżą w ruinach, w gruzach kościoły, w zapomnieniu cmentarze i cnoty stare, a m y na pobojow isku wieków uśm iechnięci, szwargocząc po francusku, lorn e­ tujem y tylko z daleka przeszłość naszą, nie śm iejąc się jej dotknąć, aby glansowanych nie powalać rękawiczek.

Szczęśliw y i bied n y kraj zapraw dę! B ogaty we w szystko, co B ó g dać m ógł, jeno mu ochoty do życia brakuje. [...] Pozostaliśm y daleko od wszystkich i w leczem y się ledw ie pow oli śladam i odradzającego się życia; jakaś gnuśność ścisn ęła nam serce, obojętność zm roziła uczucia, szyderstw o zatruło zapał w szelki i tak p ogad am y na wczoraj i jutro, jakby jedno ni drugie do nas nie należały.

(8-9)

Podróż po współczesnym W ołyniu, tej „kolebce bohaterów”, która „dziś twardym snem usypia”, w niczym nie przypom ina w ędrów ki znanej z kart

Wspomnień Wołynia, Polesia i Litwy. Kraszewski jakby nie dostrzega piękna

tej ziemi, ze zgrozą rejestruje jedynie „brak życia” i powszechny egoizm jej m ieszkańców - „wszyscy żyjemy sobie i troszczym się tylko o najbliższe jutro”. N iczym w złym śnie w ciągu całej podróży wciąż i wciąż pow raca obraz: „gruzy, zwaliska, rum owiska, ruiny, a na nich ubogie ledwie lepianki” (13); „wszystko tu bowiem w ruinach, od chaty do pałacu, od kościoła do lepianki i c m e n ta rz a ... N iestety! ch arak tery i lu dzie p o d o bn o także w ru in ach !” (18); „więcej tych mogił, zgliszcz i gruzów. W ołyń cały w m ilczeniu dożywa dni, których wątku nie zdaje się ani chcieć przydłużyć, ani dbać o nie” (46); „sam e ruiny dokoła, ruiny dziejów, ruiny charakterów, ruiny rodzin, stanów, pamiątek” (144). Jedyne ślady życia pisarz znajduje w historii tej ziemi, jej te­ raźniejszość jest cmentarzyskiem, na którym króluje wszechwładna śmierć.

G d y na początku lat czterdziestych Kraszewski po raz pierwszy w ędro­ w ał w ołyńskim i drogam i, w rosnących na miedzach dębach ujrzał sym bol piękna i siły tej krainy, ich tężyzna była rękojm ią trwałości zasad i wierności tradycji. Teraz, w otaczających Żytom ierz podm okłych lasach, odnajduje roślinę, w której dostrzega godło W ołynia końca lat pięćdziesiątych XIX wieku. To Azalea pontica, dum nie nosząca imię swej szlachetnej krewnej -

azalii, przez lud zaś nazywana bagnem lub diabelskim zielem, posądzanym o trujące właściwości. Przeklęte bagienne ziele, którego piękne żółte kw ia­ tostany wydzielają zapach „spraw iający rodzaj odurzenia i snu” (45), staje

się dla K raszew skiego sym bolem w spółczesnego, pogrążonego w letargu, gnijącego W ołynia.

Z am ykający Wieczory wołyńskie rozdział Przeszłość i przyszłość wym yka się jednoznacznej interpretacji. Pełniąc rolę kody, domykającej i podsum o­ wującej tem atyczne w ątki utworu, ujawnia dojm ujący dram at pokolenia, które zmuszone jest do dokonania bilansu półwiecznej niewoli; osierocone­ go pokolenia, które świadom e nieskuteczności podejm owanych do tej pory działań, z trwogą spogląda w przyszłość:

Połow a już z górą w ieku upływ a, które początek w idział nasz upadek; przebyliśm y co tylko naród p rzecierpieć może, k rw ią i łzam i, m ogiłam i i ruiną poznaczyliśm y d rogi nasze; bohaterskie pokuszenia, poświęcenia i ofiary nadludzkie znam ionow ały historię tych lat w alki rozpaczy; słowem i czynem targaliśm y więzy, które na nas w ło­ żyły grzechy nasze; i dziś stoimy na rozdrożu nie wiedząc, co począć z sobą, otoczeni nocą, zachwiani w nadziejach, znużeni, wysileni, niepewni. Z g asły po kolei jed n a za drugą wszystkie gwiazdy, świecące na niebie naszym , ani od własnych sił, ani od p o­ m ocy obcej nie m ożem y się spodziewać - chwila to stanowcza. Czy przeklniemy prze­ szłość naszą i zaprzem y się siebie, czy potrafim y dalej w ytrw ać sobą, zachowując się dla przyszłości? M am y-li jeszcze dość siły, aby na długie może lata przechować iskierkę w popiołach?... pytanie to, podobno właśnie dzisiejsza rozwiązuje chwila, stoimy u pro­ gu dwóch dróg, którym i zarówno pójść m ożemy - od ich w yboru zależą losy nasze.

(14 2-14 3)

I znów zbyt łatwo m ożna refleksje pisarza sprow adzić do braku konse­ kwencji twórcy, który bezradnie szamocze się m iędzy ewangelicznym i na­ pom nieniami, politycznymi wskazówkami a przekonaniem, że wszelkie w y­ siłki są bezcelowe wobec przygotowanego przez Opatrzność planu dziejów, bo „n ic się nie dzieje na świecie bez celu wyższego” (164). G d y jednak w słu­ chać się w głos K raszew skiego, to spośród m nogości podjętych wątków wyraźnie wyłania się bardzo klarownie wyłożone przekonanie o bezcelowości, wręcz szkodliw ości podejm ow ania wszelkich działań o charakterze zbroj­ nym, m ających na celu odzyskanie niepodległości. Spoglądając „chłodnym okiem lekarza na nasze rany i blizny”, Kraszewski z bólem konstatuje, że „każdy taki poryw heroiczny kosztował nas więcej daleko, niż się zdawało,

w ybierał nasienie przyszłości” :

Z d aw ało się nam, że zwyciężeni siłą, siłą pow inniśm y straty odzyskać, zapom niaw ­ szy, że w spraw ie ducha najgorszą ucieczką jest od w o łan ie się do barbarzyńskiej siły pięści. Sprawa nasza, posłannictwo, znaczenie nie były wedle ciała, ale wedle ducha, i ilekroć też uciekliśmy się do pięści, zgnieciono nas m im o olbrzymich wysiłków, tracili­ śmy ludzi przenajdroższych dla przyszłości, a nie zyskiwaliśmy nic oprócz mogił, które dziś łzami oblewać musimy. Może dopiero teraz rozpatrzywszy się w położeniu naszym, jaśniej widoczna, żeśmy tu pobłądzili niezmiernie; w sprawie ducha, na duchu się zbroić i wzmacniać, duchem walczyć, olbrzymieć i dźwigać się i działać było potrzeba. ^ ^

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. . . •

W zakończeniu Wieczorów wołyńskich widocznem u wzm ocnieniu ulega też, ujawniający się w toku całego utworu, wątek mesjański. Chm ielow ski upatrywał w nim dalekie echo Kazań sejmowych Skargi, M ickiewiczowskich

Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego oraz Przedświtu Zygm unta

Krasińskiego45. Do tej listy dodać trzeba jeszcze nazwisko autora Wieczorów

petersburskich - Josepha de M aistrea46. M istrz romantycznych tradycjona­

listów wydaje się patronem zarówno w ykorzystanej przez Kraszew skiego form y artystycznej, jak i nauczycielem politycznej m ądrości, która zaufanie dla O patrzn ości i m iłość tego, co m inione, łączy z przekonaniem , że p o ­ koleniowym doświadczeniem Europejczyków pierwszej połow y X IX wieku było tragiczne rozpoznanie sieroctwa po wywłaszczonej cyw ilizacji47. Tak jak sabaudzki m yśliciel, próbując nadać sens cierpieniom ofiar rewolucji francuskiej i wskazać perspektywy rozwoju świata, m iał świadomość, że żyje w czasie przesilenia, tak i Kraszewski w swej współczesności rozpoznaje „ep o ­ kę klim akteryjną”, czas w ielkiego przełom u m oralnego, który zadecyduje o przyszłych losach narodu. Na ruinach świata dawnej szlacheckiej Rzeczy­ pospolitej autor Wieczorów wołyńskich odsłania przed swym i współczesny­ mi sens męczeństwa, wskazuje drogi wiodące ku przyszłemu odrodzeniu, ale też z lękiem diagnozuje ułom ności pokolenia, które jeszcze nie wydaje się gotowe, by podjąć misję:

Tak w ielkie nieszczęście, jakie nas spotkało, nie m ogło przyjść bez dopustu Bożego, bez opatrznego celu. Bóg nas w yznaczył na ofiarę [...], lecz nie dał nas tylko za grze­ chy nasze, ani m szcząc się, bo B óg pom sty nie szuka, ale abyśm y byli narzędziem 45 Chm ielow ski trafnie także zauważał analogie do M ieszanin obyczajowych Henryka

R zew uskiego. W zorując się na R zew uskim , m iał K raszew ski form u łow ać negatyw ­ ną ocenę tajnych stow arzyszeń: „Spisek, zm owa potajem na - p isał K raszew ski - są to śro d k i zabójcze, w ycieńczające zaw sze, dające się najłatw iej sparaliżow ać, naj­ m niej niebezpieczne dla tych, przeciw k tó rym są w ym ierzone, najzgubniejsze dla nas sam ych. Jest coś w naturze tych stow arzyszeń potajem nych, p rzy najszlachet­ niejszych celach, poniżającego: człow iek uczy się kłam ać, m usi p o k ry w a ć, stawia się w położeniu fałszyw ym , up okarzającym , a ogólny w p ły w takich tow arzystw na m oralność nie jest korzystn y” (171). Zob. P. C hm ielow ski, dz. cyt., s. 285. O reakcji K raszew skiego na M ieszan in y R zew u sk iego zob. I. W ęgrzyn, W św iecie pow ieści H enryka Rzewuskiego, K rakó w 2012, s. 4 1-43.

46 O konieczności uwzględnienia szerokiego kontekstu literackiego w analizie eseistyki Kraszew skiego przekonują ustalenia A n ety M azu r przedstaw ione w erudycyjnym szkicu M otyw jean-paulow ski w „W ieczorach drezdeńskich” Józefa Ignacego Kraszew­ skiego, w: Europejskość i rodzimość. H oryzonty twórczości Józefa Ignacego K raszew ­ skiego, red. W. R atajczak i T. Sobieraj, Poznań 2006.

47 Zob. M . Bucholc, Wstęp, w: I. de M aistre, W ieczory petersburskie. O doczesnym p an o ­ w aniu Opatrzności, tłum . M . Bucholc, W arszawa 2011.

od k u pien ia, ziarn em p o p raw y i przykład u . W lał nas ja k o ż y w io ł zbaw czy m iędzy obcych i rozkazał spełnić m ęczeńskie posłannictw o apostołów słowa swojego. C z y ­ śm y pojęli wielkość tej m isji, wysokie kapłaństwo nasze, obow iązki, jakie ono na nas

wkłada? N ie wiem ! , , x

(163)

Wieczory wołyńskie to dzieło świadom ie niejednoznaczne, swym kształ­

tem próbujące oddać dramatyczne doświadczenie rozpadu znanego świata i niepewność diagnoz przyszłości - jak Wołyń w epoce opisywanej przez Kra­ szewskiego są Wieczory wołyńskie rozczepione m iędzy życiem i śmiercią, roz- czepione m iędzy próbą aktywnego w spółtw orzenia przyszłości i głęboką m elancholią po utraconej przeszłości. Utwór ten jest także przejm ującym dokumentem osobistym, zapisem emocji i myśli pisarza, zapisem jego doświad­ czenia ideowej sam otności, którą z taką ostrością ujawnił „wołyński zatarg”.

• Dy l e m a t y t r a d y c j o n a l i s t y - w ą t p l i w o ś c i r e f o r m a t o r a. . . •

A B S T R A C T

D i l e m m a s o f a T r a d i t i o n a l i s t - D o u b t s o f a R e f o r m e r - L o n e l i n e s s o f a C r e a t i v e A r t i s t :

J ó z e f - I g n a c y K r a s z e w s k i ’ s Wi e c z o r y w o ł y ń s k i e

The essay tries to form ulate an interpretation o f a forgotten and, ap­ parently, u n d e re stim a te d lite ra ry p iece o f Jó z e f-Ig n a cy K raszew ski - W ieczory w o łyń skie [‘V o lh yn ian soirees’ ]. Th e stu d y ’s first section, offering an afterth ou gh t on the h istorical and bio grap h ical d eterm i­ nants behind the work, precedes the core analytical section. Taken into consideration has also been the ideological background o f the w riters conflict with the landed-gentry m ilieu - an occurrence know n today as the ‘Volhynian wrangle’. Studies have shown that W ieczory w o łyń sk ie is a deliberately am biguous work: one that by m eans o f its shape, o s­ cillating betw een ad-hoc jo u rn alism and literary m editation, tries to render a dram atic experience o f decom position o f the know n world and u ncertainty o f any assessm ents o f the future to com e. The w ork also appears to be a piercing personal docum ent, recording the em o­ tions co n ceived out o f the experien ce o f id eo lo gical lon elin ess, and, a testim ony o f a radical breakthrough in Kraszew ski’s w riting activity: it w as in 1859 - the year W ieczory w ołyńskie w as p u blish ed - that he decided to sw itch from a lan d ow n er-au th or status into an uncertain condition o f a m odern intellectual.

k e y w o r d s

Volhynia, Polish gentry tradition, Conservatism, peasantry reform, literary essays, social journalism