Problem przeciwników św. Pawła w 1 Kor.

(1)

Grzegorz Rafiński

Problem przeciwników św. Pawła w

1 Kor.

Studia Theologica Varsaviensia 23/2, 151-168

1985

(2)

Studia Theol. Vars. 23 (1985) nr 2

GRZEGORZ RAFIftSK I

PROBLEM PRZECIWNIKÓW ŚW. PAWŁA W 1 Kor. T r e ś ć : Wstęp; I. Zasadnicze tezy przeciwników św. P aw ła — n ie które trudności badawcze; II. Dotychczasowe interpretacje tez prze ciw n ik ów św. P aw ła w 1 Kor; III. Ocena dotychczasow ych badań.

WSTĘP

Tem at przeciwników, z którym i polemizował w 1 K or św. Paw eł, posiada już obszerną lite ra tu rę .1 Dyskusja uczonych nie została jednak zam knięta. Przeciwnicy św. Paw ła w Ko ryncie są ciągle problemem. W niniejszym arty k u le pragnie m y uw ypuklić trudności przed jakim i stoi badacz zagadnienia, punkty, z jakich dotąd opracowywano tem at, elem enty jakie już wyjaśniono, i jakie czekają na odpowiedź. Na tej bazie spróbujem y dopiero podać wnioski, na jakie pozwala dzisiej

szy stan badań. Motywem podjęcia tem atu jest nie tylko h i storyczna dociekliwość, ale dążność do zrozumienia 1 Kor. Zgodnie bowiem z zasadą tzw. koła herm eneutycznego nie tylko tek st „tw orzy” określony obraz u czytelnika, ale i okre ślone „V orverständnis” czytelnika „tw orzy” tekst. K ontekst historyczny rzutuje na istotną wymowę tekstu. W arunkiem zrozumienia 1 K or jest między innym i próba uchwycenia, kim byli przeciwnicy Pawła.

I. ZASADNICZE TEZY PRZECIWNIKÓW ŚW. PAWŁA — NIEKTÓ RE TRUDNOŚCI BADAWCZE

Podstaw owym źródłem dla badania problem u przeciwników św. Paw ła w Koryncie jest sam tekst 1 Kor, zaw ierający po lemikę z pewnymi postawami i poglądami, oraz odpowiedzi

1 Ogólną orientację w literaturze dają: R. B a u m a n n , Mitte u nd

N orm des Christlichen. Eine Auslegung vo n 1 Korinther 1, 1—3, 4,

Tübingen 1966, s. 7—20; N. A. D a h l , Paul and the Church at Corinth

according, to 1 Corinthians 1:10— 4:21, w: Christian N isto ry and In ter pretation: Studies pre sen ted to John Knox, W. R. Farmer, C. F. D.

(3)

1 5 2 GRZEGORZ RA FIŃSK I [ 2 ]

na zapytania, z czego — pośrednio — możemy wnioskować na tem at postaw przeciwników Pawła. Najwyższy spór uczonych toczy się wokół czterech pierwszych rozdziałów listu. Podsta wą do wniosków są oczywiście również pozostałe rozdziały, szczególnie 1 K or 15, oraz perykopy nakreślające rozmaite problem y praktyczne w gminie. Wśród źródeł, naśw ietlają cych problem oponentów, nie bez znaczenia są też dane in nych ksiąg Nowego Testam entu, jak również archeologia i historia powszechna. Podstaw ą do wniosków jest też studium porównawcze 1 K or z różnym i tradycjam i w ówczesnym świe cie.

Na podstawie powyższych źródeł jaw i się określony obraz problemów istniejących w młodej gminie korynckiej. P rze ciwnicy św. Paw ła pojawić się musieli w w yniku działal ności w Koryncie, innych jeszcze m isjonarzy (por. 3, 10—17). Ich działalność zmierzać musiała w kierunku niepożądanym przez Apostoła, a co więcej skutkiem jej było powstanie fro n tu przeciwników. Niepokojące wieści z gminy skłoniły Paw ła do kolejnej in te rw e n c ji2, jaką był list, k tó ry prawdopodob nie utożsamia się z kanonicznym 1 Kor. Z listu dowiadujem y się, że istniał w gminie jakiś rozłam, podział na partie: „...ka żdy z was mówi: Ja jestem po stronie P aw ła”, „Ja Apollosa” , „Ja należę do P io tra”, a „Ja do C hrystusa” (1, 12) 3. Dz 18, 27— 19, 1 potw ierdzają, że Apollos istotnie przebyw ał w Ko ryncie. N iektórzy uczeni dowodzą też, że był tam św. P io tr 4. Jak w skazuje historia powszechna, K orynt, a więc i nowo po w stała gmina, poddany był w ielostronnym wpływom i roz w ijał się na styku wielu tradycji ideowo-religijnych. Młode miasto portowe, zróżnicowane pod względem ludnościowym,

Moule, R. R. Niebuhr, Cambridge 1967, s. 313—315; K. R o m a n i u k ,

Zagadnienia w y b ra n e z in trodukcji szczegółowej do L istów św . P a wła, Poznań 1980, s. 88—92.

2 W cześniej już św. P aw eł posłał jeden list (o którym w spom ina w 5, 9), w ysłał do Koryntu Tym oteusza (4, 17—21; 16, 10 n; Dz 19, 22), kontaktow ał się z delegatam i z Koryntu: w pierw z „ludźmi Chloe” (1, 11 ns), a potem ze Stefanasem , Fortunatem i A chaikiem (16, 15— 18), otrzymał także od m ieszkańców jakiś list (7, 1); docierały rów  nież do P aw ła pogłoski o sytuacji panującej w gm inie (5, 1).

3 Przekład Biblii Poznańskiej.

4 Por. C. K. B a r r e t t , Cephas and Corinth, w: A braham unser

Vater. Juden und Christen im Gespräch über die Bibel, Festschrift für Otto Michel zu m 60. Geburtstag, hrsg. O. Betz, M. H engel, P.

Schmidt, Leiden — K öln 1963, ,s. 1—42; K. R o m a n i u k , Czy św ię 

t y Piotr działał na terenie Koryntu?, RTK 22, z. 1 (1975), s. 10t4—

(4)

{ 3 ] PROBLEM PRZECIW NIKÓW ŚW. PAW ŁA W 1 KOR 1 5 3

nie posiadające jeszcze elity „z urodzenia”, ogarnięte więc duchem pewnej niezależności musiało sprzyjać uleganiu róż norodnym ideom. 5 Na pewno też — co potwierdza archeologia —■ istniała w mieście kolonia ludności żydowskiej 8. Wiemy z li stu św. Paw ła, że pod nieobecność Apostoła gmina uległa określonym tendencjom , które charakteryzują term iny: — sophia, gnosis (1, 17—4, 6) — określające orientację w ia

ry w kierunku ludzkiej mądrości i nadzwyczajnego po

znania; Г

— zelotai pneum aton (Pawłowe określenie K oryntian w 14, 12) — uleganie religijności ekstatycznej z podkreśla niem wagi zjawisk nadzw yczajnych i glosolalii (por.

rozdz. 12 i 14);

—■ kauhasthai, physiousthai (szcz. 4, 7—-13) — term inam i

tym i Paw eł określa samoświadomość oponentów z ich „teologią chw ały” i elitaryzm em ;

— panta m oi eksestin (6, 12) — akcentuje wolność w szu kaniu liderów (1, 10—4, 21), w sferze życia seksualnego

(porneia: 6, 12—20), życia religijnego, liturgii (8, 1—-11,

1; 11, 5— 15; 14, 34—35);

— anastasis nekron ouk estin (15, 12).

W Koryncie zaistniały też inne nieporządki: przypadki k a zirodztwa (5, 1—13), procesowanie się przed sądami pogań skimi (6, 1— 11), jak również pow stały problem y społeczne (7, 17—24) i wątpliwości związane z m ałżeństw em i dziewic tw em na tle tendencji ascetycznych (7, 1— 16; 25—30). Pod ważano ostatecznie au to rytet apostolski św. Pawła.

Próba dokładniejszego scharakteryzow ania przeciwników św. Paw ła napotyka na trudności. Ja k bowiem rozumieć 1 K or 1, 11 ns.: Ile było partii i jak je scharakteryzować? Jaki jest stosunek przeciwników z 2 Kor do przeciwników z 1 Kor? Do jakiego n u rtu tradycji można przyporządkować przeciw ników Pawła? Okazuje się, że zależnie od odpowiedzi na to

5 „A n ew ly created city, w ith a very m ixed populations of Italians Greeks, Orientals, and adventurers from all parts, and w ithout ari stocracy as old fam ilies, w as lik ely to be dem ocratic and im patient o f control; and the conversion to Christianity w ould not be at once, if at all, put an end to this independent spirit”; A. R o b e r t s o n , A.. P l u m m e r , First Epistle S t Paul to the Corinthians, Edinburgh

21929, s. XV.

6 Por. A. D e i s s m a n n , Licht vorn Osten. Das Neue Testam en t und die neu en td eckten T e x te der hellenistisch — römischen Welt, Tü

(5)

1 5 4 GRZEGORZ RA FIŃ SK I

ostatnie pytanie różnie można rozumieć przytoczone wyżej pojęcia i zdania określające samoświadomość oponentów. P ró by odpowiedzi na te pytania są utrudnione przynajm niej z następujących powodów:

1. Chociaż przeważa wśród uczonych pogląd o jedności 1 Kor, to jednak trzeba wziąć pod uwagę i przeciwne zdania. W obecnym kanonicznym tekście 1 K or widzą niektórzy ze staw ienie kilku listów św. Paw ła (dwóch? trzech? czterech?) 7

czy też ślady pracy szkoły Pawiowej powstałej w E fezie8.

Głosy te zmuszają do ostrożnego form ułowania wniosków. Czy na przykład sytuację przedstawioną w rozdziałach 1—4 można bez zastrzeżeń odnosić do sytuacji ukazanej w dal szych rozdziałach listu?

2. Z podobnych względów nie można traktow ać 2 Kor jako dokum entu bezpośrednio naśw ietlającego realia, do których naw iązywał 1 Kor, choć nie można pomijać tego listu jako m ateriału porównawczego. W okresie dzielącym powstanie obu listów, sytuacja w gminie nie była już identyczna. W każdym razie nie m a jasności co do sytuacji relacjonow anej (włącznie z problem em przeciwników) w 1 K or i 2 K or 9. Dzie je Apostolskie wnoszą niezbyt dużo inform acji, gdyż autor ich reprezentuje niezależną, nieco inną od św. Paw ła lin ię 10. 3. Można też mieć wątpliwości, czy wszystkie błędy, pro stow ane w liście, muszą z konieczności być charakterystyką oponentów. Błędy zdarzały się na pewno nie tylko przeciw nikom Apostoła. Pow staje więc pytanie, jakie treści odnosi św. Paw eł do adresatów, a jakie do przeciwników. Trzeba uwzględnić także inną możliwość, na którą wskazuje J.

M u n с k, że w 1 Kor przeciwnicy nie są w świadomości

Paw ła jasno oddzieleni od adresatów listu, gdyż polemizuje on z Kościołem korynckim jiako takim, a nie z określonymi osobami lub partiam i. W Kościele korynckim jako całości miałoby zajść pomieszanie Ewangelii, nauczania mądrościo- wego Paw ła z filozofią i sofistyką środowiska

hellenistyczne-7 D yskusję na ten tem at relacjonuje: K. R o m a n i u k , Zagadnie nia w y b r a n e z introdukcji, dz. cyt., s. 88—92.

8 Por. H. C o n z e l m a n n , Paulus und die Weisheit, NTS 12 (1965— 66), s. 231—244.

9 Por. N. A. D a h l , Paul and the Church at Corinth, art. cyt., s. 314—316.

10 Por. A. R o b e r t s o n , A. P l u m m e r , First Epistle of S t Paul

(6)

PROBLEM PRZECIW NIKÓW ŚW. PAW ŁA W 1 KOR _{1 5 5}

g o и . Już w okresie pisania 2 Kor Apostoł na pewno jasno rozpoznaje swoich przeciwników. Teza zaś Muncka odnośnie do 1 Kor nie jest bezdyskusyjna, gdyż autor ten in terp retu je sytuację pow stania listu opierając się na pojęciu — założeniu „U rgem einde”, które uważa na przykład W. D. D a v i e s 12 za zew nętrzny schem at upraszczający sytuację pierwotnego Kościoła. Pogląd M uncka jest odosobniony. Zdecydowana w ię kszość autorów stoi na stanowisku, że w 1 Kor m am y do czynienia z określonymi przeciwnikami. W dalszych anali zach będziemy dlatego używać pojęcia: przeciwnicy św. P a wła w Koryncie.

4. K ontrow ersyjne jest też ciągle zdanie z 1 Kor 1, 12:

„Ego m en eimi Paulou, Ego de Apollo, Ego de Kepha, Ego de C hristou”. Nie m a decydujących argum entów odnośnie do ustalenia ilości partii w K o ry n cie13. W ydaje się jednak, że najbardziej prawdopodobną jest liczba trzech frakcji. W tym przypadku oświadczenie Pawła: J a należę do Chrystusa, ko respondowałoby z bezpośrednio następującą parenezą um o

11 Por. J. M u n c k , Paulus u nd die Heilsgeschichte, Aarhus .— K o- benhavn 1954; szcz. rozdz. 5: Die Gem ein de ohne Parteien. S tudien

ü ber 1. Kor. 1— i, s. 127—161v

12 Por. W. D. D a v i e s , Christian Origins and Judaism, London 196.2, s. 195 ns.

13 E. B. A l l o (Saint Paul. Prém ière Êpître aux Corinthiens, Paris 1934, s. 80—87) pisze o czterech partiach w Koryncie: Paw ła, Apollosa, K efasa i skrajnych zelotach Praw a, tzw. partii Chrystusa. Według E. D ą b r o w s k i e g o (Prolegomena do Nowego Testamentu , W arsza w a 21952, s. 149), określen ie czwartej partii w ynika z błędu kopisty — chodzi o partię niejakiego Crispusa. Pogląd o istnieniu trzech partii: paulinistach, petrynistach i apollonistach, przy czym zdanie: „Ego de C hristou” m iałoby być (ironicznym) pouczeniem Paw ła, zapoczątko w ał R. R e i t z e n s t e i n (Die hellenistische Mysterienreligionen. Nach

Ihre Grundgedanken u nd Wirkungen, Leipzig — Berlin 21920, s. 185

ns), a reprezentują ostatnio w Polsce: J. S t ę p i e ń , Teologia św . P a

wia. C zło wie k i Kościół w z b a w c z y m planie Boga, W arszawa 1979, s.

271—274; K. R o m a n i u k , Zagadnienia w y b ra n e z introdukcji, dz. cyt., s. 94. Ku istnieniu liczby trzech frakcji przychyla się też J.

W e i s s (Der erste Korintherbrief, Göttingen s1910, s. 28), który jed nak uważa ostatnie zdanie z 1 Kor 1, 12 za glosę. O dwóch stron nictwach: zw olennikach P aw ła i Apollosa z jednej strony, a z drugiej strony partii K efasa głoszącej, że należy do Chrystusa, pisał F. Ch. В a u r (Die Christus partei in der korinthischen Gemeinde, der Ge

gensatz des paulinisches u nd petrinischen Christentum s in der älte sten Kirche, der Apostel Petrus in Rom, „Tübinger Zeitschrift für

T heologie” 1831, H eft 4, s. 76 ns.). Na jedną tylko grupę: partię Chry stusa, w skazyw ał W. L ü t g e r t, (Freiheitspredigt u n d S ch w erm geister

(7)

156 GRZEGORZ RAFIJÏSK I [61

tyw ow aną w sposób chrystologiczny14. Z punktu widzenia tekstu 1 Kor problem ilości partii traci swoją ważność, gdy dojdzie się do wniosków (uważanych przez niektórych za „pe w nik” , co do którego istnieje powszechna zgoda uczonych) 15, że 1 Kor 1—4 adresow ał Paw eł do Kościoła w Koryncie jako-

całości oraz —■ że niemożliwe jest przyporządkow anie poszcze

gólnych perykop z 1 Kor 5—16 do konkretnych partii. O sta tnio podważono oba te „pew piki”. Zakwestionowano jednoli tość 1 Kor 1—4 16, jak również pojaw iły się próby ustalenia źródeł poszczególnych problemów w K oryncie (referow anych w całym liście) przez odniesienie do działalności konkretnych m isjonarzy 17. P róby te są jednak wysoce hipotetyczne. Zbyt mało m am y danych na tem at Apollosa, aby z pewnością móc przypisać jego działalności określone spory w Koryncie. Mo gły dochodzić inne przyczyny, nie tylko działalność Paw ła, Apollosa i Kefasa, do których odnosić się może któraś z p ery kop. Przecież już kom entarz A. R o b e r t s o n a — A. P l u m- m e r a (1911 r.) zawiera pogląd, że istota partii nie polegała na posiadaniu odrębnych poglądów, lecz na atakow aniu d ru giej partii; nie chodziło o twierdzenie, że coś praw dą jest, ale o atiaik, że coś praw dą nie jest. Ponadto — według tych uczo nych — różnice m iędzy Paw łem i Apollosem nie polegały na różnicach poglądów, ale na różnicy sposobu podawania prawd. Można co najwyżej ogólnie określić ogólne tendencje poszcze gólnych głosicieli: hellenistyczny intelektualizm (Apollos), ży dowski konserw atyzm (Kefas) i — być może, jeśli były czte ry partie — skrajn y zelotyzm (partia „C hrystusa”) 18. Bez sporne jest ogólne stwierdzenie, że w Kościele korynckim b y ły jakieś kłótnie i ro z ła m y 19. Natomiast, jak stw ierdza K.

R o m a n i u k , „...geneza... — właściwie wszystkich ■—■ partii

14 P or. K. R o m a n i u k , Zagadnienia w y b ra n e z introdukcji, dz. cyt.,

s. 94.

15 P or. N. A. D a h 1, Paul and the Church at Corinth, art. cyt., s.

315.

as N iek tó rzy n a p rz y k ła d u w a ż a ją 1 K or 2, 6— 16 za te k s t n ie -P a w ło - w y: zob. M. W i d m a n n, 1 K o r 2, 6—16. Ein Einspruch gegen Paulus, Z eit N TW iss 70 (1979) 44—53; H. C o n z e l m a n n , Paulus u nd die

Weisheit, art. cyt., s. 238 ns.

17 P or. H.-M . S c h e n k e , K. M. F i s c h e r , Einleitung in die

Schriften des Neuen Testaments, t. I: Die Briefe des Paulus u n d Schriften des Paulinismus, B e rlin 1978, s. 95 ns.

!S P or. A. R o b e r t s o n , A. P l u m m e r , First Epistle St Paul to*

the Corinthians, dz. cyt., s. 13 ns.

(8)

P R O B L E M P R Z E C I W N I K Ó W S W . P A W Ł A W 1 K O R

korynckich pozostaje nadal nie w yjaśniona”420. Tak więc ze względu na powyższe trudności problem partii korynckich m a ograniczone znaczenie dla naśw ietlenia kw estii przeciwników Pawła.

5. Jaw i się też problem n atu ry metodologicznej: Na ile m o żliwe jest odkrycie poglądów przeciwników Pawła, jeśli pod staw ą badań jest tekst, w którym zaw arta jest myśl i m en talność Apostoła? Przecież niekiedy mógł św. Paw eł dokony wać celowych przejaskraw ień tez oponentów, przynajm niej niekiedy posługiwał się stylem diatryby stoicko-cynickiej, w którym oponent i jego poglądy są fikcją literacką podkreśla jącą myśl a u to ra 21. Ponadto z fak tu odniesienia term inologii czy pewnych poglądów przeciwników do określonego n u rtu ideowo-religijnego nie w ynika prosta konieczność in terp reto w ania innych elementów w duchu tej w yodrębnionej tra d y cji. Dowodem jest sam św. Paweł, który syntetyzuje w o ry ginalną całość elem enty w ielu tradycji, często nadając znanym V/ środowisku term inom nową treść. Dodajmy do tego, że celem Apostoła nie było precyzyjne definiowanie poglądów przeciwników. Paw eł w ykłada nade wszystko „własną Ew an gelię” (por. Rz 2, 15; 16, 25).

6. Obraz przeciwników św. Paw ła dodatkowo zaciemnia fakt, że zdania przynajm niej niektórych uczonych są w yni kiem spojrzenia na problem w świetle szerszych założeń, ró wnież filozoficznych. W ymieńmy F. С. В a u r a, k tóry oparł się na filozofii Hegla, aby interpretow ać katolicyzm jtako syn tezę petrynizm u (teza) i paulinizrnu (antyteza) 22. Elem enty fi lozofii i założenia metodologiczne decydują niekiedy o in te r p retacji zjawiska g n o zy 23. Wchodzą w grę także rozm aite „mody” rozwiązywania problemu. Tak jest na przykład z autoram i, którzy używ ają w analizach modnych dziś te rm i nów: „burżuazja”, „proletariat” 24. Nie bez znaczenia jest też przynależność autorów do określonej szkoły czy naw et obsza ru językowego. Na tem at gnostyków i judaizujących w Ko

20 K. R o m a n i u k , Zagadnienia w y b ra n e z introdukcji, dz. cyt.,

s. 95.

21 P o r. R. В u 11 m a n n, Der Stil der paulinischen Predigt und

die kynisch-stoische Diatribe, G ö ttin g e n 1910; N. S c h n e i d e r , Die rhetorische Eigenart der paulinischen Antithese, T ü b in g e n 1970.

22 Zob. F. Ch. В a u r, Die Christuspartei, art. cyt., passim .

23 Por. W. M y s z o r , G nostycyzm . Przeglą d publikacji, STV 13, n r 1 (1975), s. 203.

24 P or. S. A r a i, Die Gegner des Paulus im I. K orintherbrie f und

(9)

PROBLEM PRZECIW NIKÓW SW. PA W ŁA W 1 KOR ₁₅₉

najbardziej reprezentatyw ni są: U. W4i 1 с k e n s 29, W.

S c h m i t h a l s 30 i H. C o n z e l m a n n . 31 Ta począt

kowa, dość „nieociosana” teza o gnostycyzmie w pełnym tego słowa znaczeniu (tak staw iał problem jeszcze R. Bułt- man) pojawia się dziś w nowym ujęciu. Nowsi autorzy z r e guły piszą o jakim ś wczesnym typie przed-gnostycyzm u32. Nie jest naszym zadaniem wymieniać w szystkich zwolenników tej linii interp retacji 1 Kor, ale choćby z pobieżnego p rzej rzenia współczesnych prac na tem at listu można wywniosko wać, jak wielką dyskusję wzbudził ten pogląd. Obok zwo lenników tezy te spotkały zdecydowanych k ry ty k ó w 33.

Istnieje też w literaturze obszerny n u rt innego tłum acze nia tła kontrow ersji w Koryncie, a mianowicie przez w pływ y judaistyczne (judaistyczno-hellenistyczne). Okazuje się, że to wszystko, co jedni autorzy tłum aczyli przez odniesienie do gnostycyzmu, inni doskonale tłum aczą przez kontekst myśli 'żydowskiej, a jeśli hellenistycznej, to bez uciekania się do po

jęcia gnostycyzm u (w sensie technicznym). Podajm y kilka r e prezentatyw nych przykładów. Klasyczny kom entator św. P a wła, P. P r a t , w wydanej w 1927 roku Teologii św. Pawła

dowodzi, że oponentam i Paw ła byli zarówno Grecy, jak i Ży dzi. Oczekiwali oni od Apostoła mądrości rozumianej przez

29 P o r. U . W i 1 с k e n s, W eisheit u n d Torheit. Eine exegetisch-reli- gians-geschichtliche U ntersuchung zur I C or 1 u n d 2, T ü b in g e n 1959.

30 P o r . W . S c h m i t h a l s , D ie G n osis in Korinth. Eine U ntersu chung zu den Korintherbriefen, G ö ttin g e n 11956, 21965.

31 P o r. H . C o n z e l m a n n , D e r erste Brief an die Korinther, G ö t t in g e n 1969.

32 W . S c h m i t h a l s i H. C o n z e l m a n n w p r o w a d z a ją p o j ę c ie „ g n o s is in s t a t u n a s c e n d i” (zob. W . S c h m i t h a l s , Die G nostischen Elem ente im N euen Testam ent als herm eneutisches Problem , w : G n o  sis ujid N T , h r sg . K . W . T r ö g er , B e r lin 1973, s. 358— 381; H . C o n z e l  m a n n , D er erste B rief an die Korinther, dz. cyt., s. 30); R. M c W ilso n p is z e о „ a n in c ip ie n t G n io sticism ”, b a r d z ie j a t m o s f e r z e g n o s t y c k ie j n iż s y s t e m ie (zob. R. M cW ilso n , Gnosis, gnosticism and the N e w Testa ment, w : L e O rigin i dello Gnosticism o. Colloquio di M e ssin a 13— 18 A p rile 1966. Testi e D iscu ssio n i Publicati a C u ra di U go Bianchi, L e i d e n 1967, s. 52,1; te n ż e , H o w Gnostic were the C orinthians?, N T S 19 (1972— 73) 69— 72. 74.

33 T e z ę o g n o s t y c k ic h p r z e c iw n ik a c h P a w ła w K o r y n c ie p o d d a ją k r y t y c e m ię d z y in n y m i: B . A . P e a r s o n , The P neum atikos — P s y - chikos T erm inology in 1 Corinthians. A S tu d y in the Theology of the C orin thian Opponents of P a u l and Its Relation to Gnosticism , M is s o u la 21976, p a s s im ; R. S c r o g g s , P a u l: Sophos and Pneum atikos, ..N T S ” 14 (1967) 34; B . R i g a u x , L ’interprétation du P aulin ism e dans l’exégèse récente, w : Littérature et Théologie paulinienses, A. D e s  c a m p s (i in .), L o v a n iu m 1960, s. 39.

(10)

160 GRZEGORZ R A FIÏÎSK I

jednych w duchu sofistycznym, zaś przez drugich w sensie interpretacji rabinistycznych. Taką mądrość Paw eł z ironią przypisuje K oryntianom .34 Z kolei — nieco jednostronnie — na greckie tło ideowe w skazuje J. Munck. K oryntianie, sto sownie do ich greckiego środowiska, zrozumieć mieli chrześ cijaństw o jako „m ądrość”, a nauczycieli chrześcijaństw a po stawić mieli w rzędzie nauczycieli mądrości, retorów i sofi

stów. Przeciw takiej postawie miał — w edług M uncka ■—·

występować św. Paw eł w 1 Kor 33. Inaczej patrzy na problem J. D u p o n t , dowodząc, że terminologia wokół korynckiej ,,gnosis” jest całkowicie zrozumiała w kontekście myśli sta rotestam entalnej i judaistycznej. Gnoza K oryntian jest bliska żydowskiemu pojęciu poznania Boga jako szczególnego po znania właściwego uczonym w prawie i identyfikuje się p rak tycznie z ich interpretacjam i wywodzonymi z Biblii. Zjaw i ska charyzm atyczne zaś nie w yrastają w K oryncie ze środo wiska hellenistycznego, ale są kontynuacją zjawisk zauw ażal nych już w Antiochii i C ezarei3e. Także inni autorzy zw ra cają uwagę na judaistyczne dziedzictwo ideowo-religijne prze

ciwników Pawła. J. J. G u n t h e r określa oponentów jako

w iernych, którzy wywodzili się z różnych kręgów essenizmu, spośród uczniów Jan a Chrzciciela i czytelników rozm aitych apokalips. Wielu z nich zjednoczyło się w zwalczaniu „pseudo- -apostoła” Pawła. Pow stał określony ruch antypauliński, k tó ry G unther określa jako chrześcijański apokaliptyczny ruch chrzcielny. Różnice w postaw ach przeciwników, których roz poznajem y w poszczególnych listach św. Paw ła, nie są większe niż na przykład między Filipem, Piotrem , Barnabą i P aw łem 37. Z kolei B. A. P e a r s o n uważa, że oponenci Paw ła w Koryncie (w czasie powstania 1 Kor) w swoich opiniach reprezentują spekulacje mądrościowe typowe dla środowiska

54 P o r. P . P r a t, L a théologie de Sain t Paul, t. I, P a r is ls 1930, s. 106 n s.

35 P o r . J. M u n c k , P a u lu s u n d die Heilsgeschichte, dz. cyt., s. 127— 161.

30 „ ...n o tre é t u d e d e la m otion d e » g n o s is « c h e z le s C o r in th ie n s n 'a p a s r é v é lé c e » p n e u m a tis m e q u i n e p e u t ê tr e q u e le p n e u m a t is m e h e l lé n is t iq u e d u m o u v e m e n t d e g n o s e « (c y ta t t e z y R . B u lt m a n n a — p r z y p . red .). N o u s avions a b o u ti, a u c o n tr a ir e , à d e s n o tio n s d ’in s p ir a  t io n f r a n c h e m e n t j u iv e ” ; J. D u p o n t , Gnosis. L a connaissance re ligieuse dans les Êpitres de Saint Paul, L o u v a in — P a r is 1949, s. 261; ziob. te ż: s. 252— 262.

37 Р ог. J. J. G u n t h e r , St. P a u l’s Opposents and Their Background: A Stu d y of A pocalyptic and Jew ish Sectarian Teachings, L e id e n 1973, s z c z . s. 315 n s.

(11)

162 GRZEGORZ R A F IK S !« [ 1 2 ] zastrzeżeń przenosić na stosunki społeczne panujące w I w ie ku?

W skazaliśmy powyżej zasadnicze tendencje w in terp reta cji problem u przeciwników Paw ła w Koryncie, podając tylko niektóre kw estie szczegółowe na przykładzie dyskusji uczo nych wokół określonych tekstów 1 Kor, szczególnie wokół czterech pierwszych rozdziałów listu. Owo ograniczenie nie zmienia zasadności głównych wniosków, gdyż uczeni rozpa tru jący inne sporne tek sty listu w ysuw ają analogiczne wnio ski. Na przykład z analizy 1 Kor 15 jedni określają przeciw ników Paw ła jako gnostyków (E. Käsemann, H. van Soden, W. Schmithials), inni jako judaizujących (G. F ried rich )44. Wchodzą też w grę możliwości innych wpływów: m isteryj- nyeh, greckich czy trad y cji w ew nątrzchrześcijańskich 4S.

III. O C E N A D O T Y C H C Z A S O W Y C H B A D A Ń

Prezentow any przez poszczególnych autorów obraz prze ciwników św. Paw ła jest —· jak widać z powyższych analiz — niejednorodny. Można dziś, z pozycji czasu, pokusić się o zw eryfikowanie niektórych przynajm niej w ątków in terp retacji i wskazać, jeśli nie poglądy, które zachowały do dziś swą aktualność, to przynajm niej ukazać nadal otw arte kierunki rozwiązań.

Pierw szym „negatyw nym ” uściśleniem jest wniosek w y pracow any w dyskusji wokół tez B aura i jego epigonów, że

w 1 Kor Paw eł riie przeciwstawia się ju d aizu jący m .46 Pogląd,

jakoby istotnym źródłem konfliktu w Koryncie była wrogość Paw ła do Żydów, nie w ytrzym uje konfrontacji z 1 Kor 11, 22, gdzie Paw eł ukazuje przeciwników jako chełpiących się swym żydowskim pochodzeniem, a zaraz dalej ta k samo cha rak teryzuje siebie. W świetle Rz 10— 11 nie można Paw ła uważać za wroga judaizmu. Jeśli byli w K oryncie jacyś ju- daizujący, to stanow ili nie jedyny front, ale co najwyżej jed ną z frakcji, zaś istota rozłamów nie z ich obecności w ynika ła. Wniosek taki potw ierdza ustalenie, na jakim „etapie” m y

44 P o r . E. F a s с h e r, Die Korintherbriefe u nd die Gnosis, w: G n o  sis u n d N T , dz. cyt., s. 281— 281.

45 B o r. H .-M . S c h e n k e , K. M. F i s c h e r , Einleitung, I, s. 96. 40 P o r. N . A . D a h 1, P a u l and the C h u rch at Corinth, art. cyt., s. 315.

(12)

1 5 8 GRZEGORZ RAFlSrSKI [8]

ryncie piszą na przykład prtawie wyłącznie uczeni niemiecko języczni.

M ając na uwadze te realia i trudności badawcze przejdźm y do omówienia zasadniczych prób interpretacji, zarysowanych powyżej ogólnie tez przeciwników, z którym i polemizował św. Paw eł w 1 Kor.

II . D O T Y C H C Z A S O W E IN T E R P R E T A C J E T E Z P R Z E C IW N IK Ó W S W . P A W Ł A W 1 K O R

Współczesną dyskusję na tem at przeciwników św. Paw ła w Koryncie zapoczątkował F. C. Baur, któ ry dopatryw ał się isto ty kontrow ersji w sporze między paulinistam i a judaizują- cymi P io tr a 2S. Odmienne od B aura stanowisko zajął na po

czątku naszego w ieku W. L ü t g e r t, w edług którego opo

nentam i Paw ła nie byli judaizujący, ale libertyńscy pneum a- tycy reprezentujący wczesny rodzaj gnostycyzmu jako n ad zwyczajnej „gnosis”, dostępnej tylko elicie „doskonałych”, podkreślający znaczenie istotne zjawisk nadzwyczajnych, en tuzjastycznych 26. L ütgert nie ma jeszcze na myśli gnozy w znaczeniu technicznym jako system u (znanego w II wieku). We w skazanym przez tego autora kierunku poszli zwolenni cy tzw. „Religionsgeschichte”, określając ów koryncki en tu zjazm przez przyporządkowanie do świata hellenistycznego, a ściślej — gnostycyzmu. Równocześnie istnieje drugi n u rt ba dań, którego przedstawiciele odwołują się do w ątków ideowo- -religijnych znanych w judaizmie.

Pierw szą z możliwości tłum aczenia sytuacji w Koryncie podjął na początku stulecia R. R e i t z e n s t e i n , k tóry tłu m aczył Pawłową term inologię i religijność K oryntian przez elem enty współczesnej religijności hellenistycznej, religii m i steriów i synkretycznej „gnozy” 27. Ujmowanie chrześcijań stw a w Koryncie na tle religii m isteriów i gnozy dźwięczy w szeregu prac późniejszych autorów, żeby wymienić tylko R. B u l t m a n n a 28, zaś tezę o gnostyckich przeciwnikach P aw ła w Koryncie podtrzym ują inni współcześni, z których

25 P o r . F . C h. B a u r , Die Christuspartei, art. cyt., s. 76η. 28 P o r . W . L ü t g e r t , Freiheitspredigt, dz. cyt., s. 86, 134n. 27 P o r. R . R e i t z e n s t e i n , Die hellenistische M ysterienreligionen, dz. cyt., s. 185—204.

28 „ In W a h r h e it b e t r a c h te n d ie K o r in th ie r d ie P a r t e ih ä u p t e r o f f e n b a r a ls M y s t a g o g e n (v g l. 1, 14— 17) u n d a ls G n o s tik e r ” ; R. B u l t m a n n , K a r l B arth „A uferstehung der Toten”, w: G lauben u n d Verstehen I , Gesam m elte Aufsätze, T ü b in g e n s1964, s. 40.

(13)

un

P R O B L E M P R Z E C I W N I K Ó W S W . P A W Ł A W 1 K O R ₁₆₁

Żydów hellenistycznych, a zbieżne z ideami Filona. Przeciw ników Paw ia charakteryzuje rodzaj „mistycyzm u mądrościo- wego”. Paw eł zaś przeciwstawia im teologię, która zdradza w pływ y faryzaizm u zorientowanego apokaliptycznie38. B ar dzo zbliżony pogląd reprezentuje R. A. H o r s l e y , w edług którego Paw eł k ry ty k u je poglądy m ające cechy trad y cji judaistyczno-hellenistycznej, znane z dzieł Filona i z Mądrości Salomona 39.

Pojaw ili się też autorzy, którz3r abstrahują od dyskusji na tem at judaistycznego, gnostyckiego czy hellenistycznego cha ra k te ru poglądów oponentów Paw ła i opisują ich w innych, indyw idualnych term inach. Dla przykładu W. K. M. G r o s-

s o u w tw ierdził, że przeciwnikam i Paw ła w Koryncie by

li po prostu ludzie o m entalności europejskiej: nastaw ieni krytycznie, indyw idualistycznie i intelektualistycznie 40. Hipo tezy tego typu oparte są na sporej dozie niemożliwych do zw eryfikow ania spekulacji i trącą ogólnikowością. Na innej drodze unika włączenia się w dyskusję na tem at podłoża po glądów oponentów Paw ła również J. H u r d, w edług którego nie istniał żaden zew nętrzny w pływ na gminę, zaś zamiesza nie spowodowała zmiana myślenia u samego Paw ła m iędzy w izytą Apostoła w Koryncie a jego „poprzednim listem ” (wzmiankowanym w 1 K or 5, 9— 11), będąca w ynikiem So boru Jerozolim skiego41. Stanowisko to poddał krytj^ce Р. В e- n o i t 42.

Dla pełnego obrazu należy również wspomnieć o próbie

analizy „socjologiczno-społecznej” przeciwników. S. A r a i

stwierdza, że zasadniczą siłą opozycyjną wobec Paw ła byli w K oryncie „burżuje” należący do klasy wykształconej, odsepa- row ujący się od proletariackiego trzonu g m in y 43. Czy jednak dzisiejsze pojęcia typu: „burżuazja”, „p roletariat”, można bez

88 P o r . B . A . P e a r s o n , The P neum atikos — P sy ch ik o s Term inolo gy, dz. cyt., p a s s im ; te n ż e . Hellenistic — Jew ish W isd om Speculation a n d Paul, w: Aspects of W isd om in Ju d a ism and E a rly Christianity, R . L . W ilk e n , N o tr e D a m e — L o n d o n 1975, s. 56. 59.

39 P o r. R . A . H o r s l e y , W isd om of W ord and W ords of W isd om in Corinth, C B Q 39 (1977), 225. 231.

40 P o r . W. K. M. G r o s s o u w , Die E n tw ic k lu n g der Pau lin isch e n Theologie in Ih re n Hauptlinien, w: Stu d ioru m P a u lin o ru m C ongres su s Internationalis C atholicus 1961, vol. I, R o m a e 1965, s. 79—93.

41 P o r . J. C. H u r d, The O rigin of 1 Corinthians, L o n d o n 1965, . s. 27— 34.

42 P o r . r e c e n z j a P . B e n o i t w R B 74 (1937), 264— 267. 43 P o r. S. A r a i, Die Gegner, art. cyt., s. 431.

(14)

śli teologicznej św. Paw ia powstał 1 Kor 47> List nie powstał w okresie, kiedy teologię Apostoła określała konfrontacja ty l ko z judaizmem.

W tym m iejscu wykluczyć można przeciw stawną w pew nym sensie interpretację, staw iając drugi „negatyw ny” wnio sek, że podłożem kontrow ersji w Koryncie nie były poglądy i wierzenia m isteryjne, hellenistyczne. Taka linia in terp reta cji i przeciwników, i teologii św. Paw ła, wywodząca się od R. R eitzensteina, spotkała się z miażdżącą k rytyk ą szeregu po ważnych uczonych48. Teza Reitzensteina okazała się w świe tle późniejszych badań, jeśli nie fałszywa, to na pewno zbyt jednostronna. Nie można dziś nie liczyć się z w ynikam i ba dań autorów, wskazujących na elem enty judaistyczne inspira cji przeciwników Pawła.

Bardziej złożonym zagadnieniem jest ew entualne gnostyckie tło sporu w Koryncie. Niewątpliwie wywody autorów, sta w iających taką tezę, trzeba traktow ać z dużą ostrożnością. Do konują oni bowiem nieweryfikowalnego zabiegu, rek o n stru ując z system u gnostyckiego znanego ze źródeł z II w. pewne elem enty domniemanego „przed-system u” z I w., nie znanego dziś z jakichkolw iek źródeł. Nic dziwnego więc, że każdy z reprezentatyw nych autorów nieco inaczej definiuje „gnostycyzm” z I w ieku jako pojęcie wyjściowe do badań. Niemal wszyscy badacze, posługujący się m etodą analizy tekstu listu (listów) w poszukiwaniu tam gnozy, ostatecznie dochodzą do bardzo niejasnego obrazu przeciwników Pawła. Tego rodzaju niejasność i nieweryfikowalność jest cechą nowszych prac. Starsi autorzy m ieli bardziej precyzyjny wyjściowy obraz gnozy, gdyż dokonywali prostego przeniesienia system u z II

[ 1 3 ] PROBLEM PRZECIW NIKÓW SW. PAW ŁA W 1 KOR j g g

47 J a k p o d k r e ś la L . C e r f a u x (Le chrétien dans la théologie pau- linienne, P a r is 1962, s. 13) 1 K o r p o w s t a ł w a tm o s fe r z e r o d z e n ia s ię d o ś w ia d c z e ń w y n ik a j ą c y c h z w c h o d z e n ia c h r z e ś c ij a ń s t w a w ś w ia t g r e c  k i, z z e t k n ię c ia s ię z te n d e n c j a m i in t e le k t u a lis t y c z n y m i, p la t o ń s k im i i m is t y c z n y m i. M o żn a oo n a j w y ż e j s p ie r a ć s ię , c z y w t y m o k r e s ie z a  c h o d z i k o n f r o n t a c j a z id e a m i i m e n t a ln o ś c ią h e lle n is t y c z n y c h e n t u  z j a s t ó w n ie ż y d o w s k ie g o p o c h o d z e n ia (W . K . M . G r o s s o u w , D ie

E n tw icklu ng, art. cyt., s. 88 n s), c z y z ż y d o - h e lle n is t a m i (B. A . P e a r  s o n , Hellenistic — Jew ish W isdom Speculation, art. cyt., s. 56 n s), c z y te ż z e z w o le n n ik a m i f ilo z o f ii g r e c k ie j, do c z e g o tr z e b a d o d a ć j e  s z c z e d ź w ię c z ą c ą n u tę k o n f r o n t a c j i z ju d a iz u j ą c y m i (J. С o p p e n s, L ’état présent des études pauliniennes, E xtrait des E p h T h L o v 32 (1956), 363— 369). K o n fr o n ta c ja z ju d a iz m e m n ie j e s t w ię c j e d y n y m e le m e n t e m s k ła d o w y m t e o lo g ii P a w ła n a t y m e ta p ie ,

48 P o r . J. S t ę p i e ń , Teologia św. Paw ła, dz. cyt., s. 140 ns ; W. D. D a v i e s , C hristian O rigin s and Judaism , dz. cyt., s. 191— 200.

(15)

1 6 4 GRZEGORZ RA FIŃSK I 1 1 4 ]

w. w wiek I (np. R. Bultmann). Podstawowym więc spraw dzianem aktualności poszczególnych teorii jest w eryfikacja punktu wyjścia autorów, to znaczy ich pojęcia gnostycyzmu i jego umieszczenia w kontekście historycznym. Za niekrytycz ne i dziś już przestarzałe trzeba uznać owo pojęcie u Reitzen- steina, B ultm anna czy — niestety także — S ch m ith alsa49. Niedopuszczalne jest również umiejscowienie w I w. gnosty cyzmu w pełnym tego słowa znaczeniu. Mówienie zaś o ja kimś „przed-gnostycyzm ie” pozostaje, przy dostępnym dziś m ateriale źródłowym, obracaniem się w sferze hipotez. Isto tnie, jeśli będzie się patrzyło na rzeczywistość z pun k tu w i dzenia gnostycyzmu z II w., to oczywiście musi się dostrzec w I w ieku „przed-gnostycyzm”. Ale co zrobić, gdy m am y do czynienia z identyczną form ą słowną w tezach z I w ieku po sądzanych o gnostycyzm i na przykład w system ie platoń skim czy stoickim? Czy stoim y wobec idei przed-gnostyckiej, czy też przed ujęciem platońskim lub stoickim? Czy wreszcie term iny i tezy użyte w Nowym Testamencie były przed-gnostyckie już przed użyciem ich w Nowym Testamencie, czy może stały się gnostyckie przez ich użycie w kontekście roz winiętego system u gnostyckiego w II w.? 50 Patrzenie na rze czywistość tylko z punktu widzenia gnostycyzmu na pewno ją deform uje. Musimy patrzeć na przeciwników Paw ła w 1 Kor z punktu widzenia ruchów znanych w I w. P rzyjm ując taką optykę można przyjąć istnienie w I w. „gnozy”, ale nie w znaczeniu technicznym. Gnoza jako poznanie tajem nic nie biańskich jest wspólna w epoce i Żydom, i chrześcijanom, i gnostykom 51.

Teksty z Nag-Hammadi pozwalają wnioskować, że niechrze ścijańska form a gnostycyzmu była wcześniejsza od chrześci jańskiej. Skoro niektórzy chcą znajdywać w Koryncie z cza sów powstania 1 Kor chrześcijańską gnozę (w sensie techni cznym), to powinni udowodnić, że wcześniej istniała jakaś postać niechrześcijańska gnozy. Tymczasem posiadane dziś przez nas źródła nie pozw alają na przeprowadzenie takiego dowodu. Nic więc dziwnego, że istnienie takiej przedchrześ cijańskiej gnozy staje się jeszcze jednym założeniem dla zwo

49 P o r. H .-M . S c h e n k e , D ie neutestamentliche Christologie u nd der gnostische Erlöser, w : G n osis u n d N T , dz. cyt., s. 209 n s.; H .-M . S c h e n k e , K. M. F i s c h e r , Einleitung, I, dz. cyt., s. 104.

50 P o r . R . M c W i l s o n , Gnosis, art. cyt., s. 514.

51 P o r . H . J. S с h о e p s, Judenchristentum u n d Gnosis, w : L e O ri gin i dello Gnosticism o, dz. cyt., s. 535 ns.

(16)

1 1 5 ]

ч

PROBLEM PRZECIW NIKÓW SW. PA W ŁA W 1 KOR _{1 6 5}

lenników tezy o gnostykach w K ory n cie.52 Można także mieć — za W. Myszorem — następującą wątpliwość: „...trud no przypuścić, aby polemika Paw ła ... nie znalazła choćby śla du odbicia w najstarszych w arstw ach treściowych gnostycyzmu z Nag-Hammadi. Poza tym równie dobrze można udo w adniać w pływ idei Paw ła czy Jan a na tek sty z N ag-Ham m adi” 53.

Powyższe stwierdzenia, odnośnie do problem u ew entualne go gnostyckiego charakteru poglądów przeciwników Paw ła w Koryncie, pozwalają sformułować pewne wnioski ogólniejszej natury. Niewątpliwie trzeba; wykluczyć „pan-gnostycyzm ” , gdyż mimo zbieżności form alnych term iny techniczne gnosty ków nie są jeszcze term inam i technicznym i w Nowym T esta mencie S4. Z drugiej strony nie można wykluczyć całkowicie w pływ u gnostycyzmu na myślenie K oryntian, chociaż nie gno- styeyzm u w sensie technicznym, ale w znaczeniu pewnej atm osfery intelektualno-duchow ej. Chrześcijaństwo rozwijało się w takiej między innym i atm osferze i jest swoistą „gnozą” w szerokim tego słowa znaczeniu. Paw ła określić można jako „gnostyka” w tym sensie, w jakim posiadł on poznanie ta jem nic Bożych. Pew ne elem enty „gnostyckie” jednakże za w ierało w tedy nie tylko chrześcijaństwo, ale również apoka- liptyka żydow ska5S. Tak podchodząc do problem u dostrzeże my, że spór dzisiejszych uczonych, zam ykający się w p y ta niu, czy K oryntianie reprezentow ali mentalność gnostycką czy judaistyczną, nie ma sensu odnośnie do I w., jest po prostu źle postawionym problemem. Istnieje niesprzeczność w ątków żydowskich i „gnostyckich” w pierw otnym chrześcijaństwie, co potw ierdzają badania rozwiniętego gnostycyzmu. Dowodzi się mianowicie z tekstów z Nag-Hammadi, że gnostycyzm kształtow ał się najprawdopodobniej w środowisku judaistycz nym i właśnie judaizm był pierwszym etapem jego rozwoju 56. Sam Schm ithals popada w sprzeczność, gdy szuka w

yjaśnie-52 N a p r z y k ła d W . S c h m i t h a l s (Die G n osis in Korinth, 21965, dz. cyt., s. 31) z a k ła d a is t n ie n ie „ jü d is c h e v o r c h r is t lic h e C h r is tu s g n o  s i s ”.

53 W . M y s z o r , G nostycyzm . Przegląd publikacji, art. cyt-, s. 219. 54 P o r . R. M c W i l s o n , Gnosis, art. cyt., s. 516— 523.

55 P o r . w y p o w ie d ź J. D a n i é 1 o u p r z y to c z o n a w s p r a w o z d a n iu z K o n g r e s u w M e s s y n ie (1966 r.), w : L e O rigini dello Gnosticism o, dz. cyt., s. 650 n s .; p o r. ta k ż e S . L y o n n e t , Sain t P a u l et le Gnosticisme.

L ’épître a u x Collosiens, tamże, s. 538— 550.

50 P o r . W . M y s z o r , Gnostycyzm . Przegląd publikacji, art. cyt., s. 216 ns.

(17)

166 GRZEGORZ RA FIŃ SK I [16]

nia tez Paw ia w chrześcijaństw ie hellenistycznym , w tym także w gnostycyzmie, a z drugiej strony zauważa, że gnostyckie w yrażenia były zrozumiałe w środowisku żydow skim 57.

Mniej skomplikowana jest próba oceny tych skrajnych ten dencji, które wskazują jedynie na grecką m entalność prze ciwników Pawła. Muncka na przykład można posądzić o jed nostronność, 58 gdyż skupiając się na elem entach greckich nie zadał sobie tru d u zbadania ew entualnych judaistycznych ele mentów m entalności K oryntian. Takiej jednostronności u n i knął dużo wcześniej już P. P rat.

Tak więc powyższe ujęcia nie mogą, w edług nas, p reten dować do m iana opracowań całościowo rozwiązujących p ro blem przeciwników Paw ła w 1 Kor. Teza o przed-gnostyckich oponentach jest mało precyzyjna i nie ma oparcia w te k stach źródłowych. Z kolei skrajne określanie przeciwników jako ludzi o m entalności greckiej (m isteryjnej) jest jedno stronne. W tej sytuacji za pewien kierunek rozwiązania pro blem u przeciwników Paw ła trzeba uznać już poszukiwania J. Duponta, wskazującego na inspiracje trendam i istniejącym i w judaizmie. Doprecyzowanie tej tezy spotykam y w pracach G ünthern i Pearsona. Czy będzie to judaizm hellenistyczny zbieżny ideowo z Pilonem (Pearson), czy apokaliptyczny ruch chrzcielny (G unther) — jest problem em do dyskusji. Nie spo tyka się w literatu rze dyskusji, która dostarczałaby decydują cych argum entów w jedną z tych opinii, ale w ydaje się że na tej linii leży rozwiązanie problem u przeciwników Pawda w Kor. Nie jest zadaniem krótkiego arty k u łu podać rozstrzy gające argum enty za którąś z tych opinii. W ydaje się, że P e arson głębiej zajął się samym 1 Kor, wydobywając ch arak terystyczne dla listu akcenty. Z kolei G unther umieścił 1 Kor mocniej na tle problem atyki innych listów Paw ła. Jego teza doskonale uzgadnia problem przeciwników w 1 Kor z po dobnym problem em w sąsiadujących czasowo listach: Gal i 2

57 P o r . W . S c h m i t h a l s , Die G nostischen Elemente, a r t. c y t. s. 363.

58 „ T h e r e is th u s n o s p e c if ic a lly H e lle n is t ic G e n tile C h r is tia n ity to b e f o u n d in t h e N e w T e s t a m e n t . N o s in g le N e w T e s t a m e n t d o c u  m e n t c a n b e la b e lle d a s b a s ic a lly G e s tile , b u t fo r a lm o s t e v e r y d o c u  m e n t it is p o s s ib le to d e m o n s tr a te its m ix e d J e w is h - G e n t ile c h a  r a c te r . T h e c o n c lu s io n th a t s h o u ld b e d r a w n is t h e im p o s s ib ilit y o f d r a w in g r ig id d is t in c t io n b e t w e e n J e w is h a n d G e n tile e le m e n t s in e a r ly c h u r c h ” ; H . M a r s c h a l l , Palestinian and Hellenistic C hristia nity: Som e Critical Comm ents, N T S 19 (1972— 73), 283 n s.

(18)

[Щ P R O B L E M P R Z E C I W N I K Ó W S W . P A W Ł A W 1 K O R 167

Kor. Z tego względu można chyba na obecnym etapie badań uznać koncepcję G unthei'a za najbardziej dojrzałą i in teresu jącą. T h e P r ó b i e o f St . P a u l ’s O p p o n e n t s i n 1 C o r S u m m a r y T h e r e c o n s tr u c t io n o f t h e h is t o r ic a l- r e lig io u s b a c k r o u n d , in c lu d in g t h e id e n t if ic a t io n o f P a u l ’s o p p o n e n ts in C o r in th , is t h e c o n d itio n o f t h e p r o p e r u n d e r s ta n d in g o f S t. P a u l’s f ir s t le t t e r to t h e C o r in  th ia n s . O n t h e b a s is o f t h e l e t t e r a n d o th e r s o u r c e s (A c ts, 2 C or, a r c h e o  lo g y , h is to r y ), t h e a u th o r p u ts t o g e th e r t h e v i e w s a n d t h e s it u a t io n o f t h e o p p o n e n ts a n d in d ic a t e s s o m e r e s e a r c h p r o b le m s . A m o n g t h e m a r e: t h e q u e s t io n o f t h e h o m o g e n e it y o f t h e le t t e r , t h e a m b ig u it y o f 1 O or 1:12, a s w e l l a s s o m e m e th o d o lo g ic a l p r o b le m s . I t tu r n s o u t t h a t t h e m e a n in g o f t h e C o r in th ia n s ’ t h e s e s is n o t u n i v o c a l, s o t h a t t h e y h a v e to b e in t e r p r e t e d th r o u g h t h e r e f e r e n c e to a p a r t ic u la r h is t o r ic a l — r e lig io u s b a c k g r o u n d . C o n te m p o r a r y in t e r  p r e t a tio n s o f t h e C o r in th ia n s ’ v i e w s f o llo w s e v e r a l m a in lin e s , d is c u s  s e d in t h e s e c o n d p a r t o f t h e a r t ic le . F . C. B a u r th o u g h t t h a t t h e o p p o s itio n a g a in s t P a u l r e s u lt e d fr o m t h e c o n t r o v e r s y b e t w e e n th e p a u lin is t s a n d t h e ’’j u d a iz a n t e s ”. W . L ü t g e r t a n d t h e ’’R e lig io n s g e  s c h ic h t e S c h u le ” p o in te r to t h e g n o s t ic c h a r a c te r o f S t. P a u l’s o p p o - n e s t s . T o d a y th is t r e n d is r e p r e s e n t e d b y U . W ilc k e n s , W . S c h m ith a ls a n d H . C o n z e lm a n n . O th e r s d e m o n s tr a te t h e h e lle n is t ic (e.g. J. M u n c k ) o r ju d a is tic (J. D u p o n t) b a c k g r o u n d , or, a ls o th e in f lu e n c e o f b o th t h e s e w o r ld s to g e th e r (P . P r a t). C u r r e n tly , s o m e s c h o la r s h a v e b e e n c o n c e n t r a t in g a ls o o n t h e h e lle n is t ic J u d a ism (B . A . P e a r s o n ), o r o n t h e C h r is tia n a p o c a ly p tic b a p t is t m o v e m e n t (J. J. G u n th e r ). T h e l a s t p a r t o f t h e a r t ic le .co n ta in s a n e v a lu a t io n o f a ll t h e s e lin e s o f in te r p r e ta tio n . F . C. B a u r ’s c la im c o lla p s e s w h e n c o n f r o n t e d w it h R o m 10— 11 a n d 1 C or 11, 22; m o r e o v e r , it is b a s e d o n a b ia s e d v i e w o f t h e C h u r c h , e m e r g in g f r o m p h ilo s o p h ic a l p r in c ip le s . T h e g n o s t ic th e s is is to o s p e c u la t iv e , s in c e n o g n o s tic d o c u m e n ts (in t h e te c h n ic a l s e n s e ) fr o m b e f o r e t h e s e c o n d c e n t u r y a r e a v a ila b le . T h e s c h o la r s r e p r e s e n t in g th is l in e o f in t e r p r e t a t io n p o in t to a v e r y a m b ig u o u s im a g e o f th e h y p o t h e t ic a l „ g n o s is ” in t h e f ir s t c e n tu r y . T h e a u th o r o f t h e a r tic le a d v a n c e s th e v i e w t h a t o n e c a n n o t t a lk a b o u t „ g n o s is ” in t h e t e c h n ic a l s e n s e in t h e t im e s o f 1 C or, b u t t h a t o n e c a n v i e w ’’g n o s is ” in t h e s e n s e o f t h e in t e lle c t u a l a n d s p ir it u a l c lim a t e o f th e

(19)

1 6 8 GRZEGORZ RA FIŃSK I [ 1 8 ] e p o c h . I n t h is s e n s e b o th C h r is tia n ity a n d J u d a is m w e r e th e p e c u lia r fo r m o f ’’g n o s is ” . T h e p r o b le m o f t h e o p p o s it io n o f J e w is h a n d g n o  s t ic id e a s d o e s n o t a r is e , s in c e J u d a is m w a s t h e f ir s t s t a g e in t h e d e v e lo p m e n t o f g n o s is . A lt h o u g h t h e a u th o r s h a r e s J . M u n c k ’s v i e w a b o u t t h e h e lle n is t ic c h a r a c te r o f t h e o p p o n e n ts , h e a ls o e m p h a s iz e s it s o n e ■— s id e d c h a r a c te r . P a r t ic u la r ly in t e r e s t in g in c o n te m p o r a r y l it e r a t u r e is t h e a t t e m p t to s h o w h e lle n is t ic J u d a ism (P e a r so n ), or t h e C h r is tia n a p o c a ly p tic b a p tis t m o v e m e n t (G u n th er ) a s t h e b a c k g r o u n d o n w h ic h th e r e a p p e a r e d t h e o p p o n e n ts o f P a u l’s t h e s e s .