Program prac konserwatorskich dla grobowca rodziny Kirkorowiczów na cmentarzu w Czerniowcach, Ukraina.
Opracowanie programu i kosztorysu: mgr Marta Butkiewicz, Konserwator Dzieł Sztuki
Zleceniodawca: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA WARSZAWA 2020
1. Opis obiektu wraz z budową technologiczną
Grobowiec znacznych rozmiarów, złożony z kamiennej tumby grobowej, na której ustawiono cokół, zbudowany z potrójnej bazy, trzonu i profilowanego, dekoracyjnego gzymsu.
Całość wieńczy rzeźba wykonana z żeliwa. Grób zamknięty jest dekoracyjnym, metalowym ogrodzeniem.
Tumba zbudowana jest z trzech jednakowych płyt wapiennych, ułożonych równolegle, na kamiennych, wystających przed nie krawężnikach, budujących podstawę grobu. W nich zamontowano metalowe ogrodzenie, okalające całość obiektu. Pierwsza z płyt nakrywowych od strony frontu jest potrzaskana. Na tumbie wieloelementowy cokół. Jego bazę tworzy podstawa wielouskokowa: podstawa płytowa ze ściętym gzymsem, cokół środkowy zakończony wklęską, na którym z tyłu są widoczne delikatnie wyryte inskrypcje, trudne obecnie do odczytania oraz cokół górny zakończony piętką, z horyzontalnie ułożoną tablicą inskrypcyjną, wykonaną z czarnego polerowanego granitu. Inskrypcje wykute wgłębienie, z pozostawioną fakturą kamienia, dzięki czemu jasne litery kontrastują z czarnym tłem. Na tablicy inskrypcje:
KAZIMIERZ PRUS NIEWIADOMSKI URODZ. 3.III.1878 + 26.I.1917
Na równoległej ścianie, z tyłu grobowca, przygotowana została płycina z ozdobną bordiurą.
Nie zauważono jednak w płycine żadnych inskrypcji. Trzon cokołu zwieńczony fryzem ozdobionym girlandami, w formie podwieszonej na pierścieniach tkaniny. Fryz oddziela od trzonu cienka listwa w formie wałka. Na froncie trzonu, w płycinie zamkniętej w bordiurze z profilem wklęski znajduje się płyta inskrypcyjna również z polerowanego, czarnego granitu, z pozostawioną fakturą liter w celu uzyskania kontrastu oraz ich czytelności. Na płycie wymienione nazwiska rodziny Kirkorowiczów:
Tu spoczywają Deodad Kirkorowicz przeżyw. lat 94 Antonina Kirkorowicz
przeżyw. lat 68. umarła 1868 Ignatz Kirkorowicz
*1/1 1850 + 28/7 1894
Roman Kirkorowicz
*1892 +1894 Tosia Gretz
rodzona 4 Sierpnia 1891 umarła 8. Grudnia 1901
Po lewej i prawej stronie trzonu przygotowano dwie płyciny, również zamknięte w bordiurze z profilem wklęski, jednak bez tablic. We wnętrzu płyciny po prawej stronie, w górnej części tablicy wykuto wgłębnie jedno nazwisko: Mirosława Kirkorowicz. Zwieńczenie cokołu złożone z cienkiej listwy ukształtowanej w formie simy, gzymsu kostkowego, gładkiego fryzu oraz szerokiej listwy w formie simy.
Grobowiec wieńczy figura Matki Bożej, wykonana z żeliwa. Rzeźba figuralna przedstawiona frontalnie, z gestem otwartych w stronę widza dłoni. Zakomponowana na prostopadłościennej podstawie, na półkuli ziemskiej, z wężem i półksiężycem to typowe przedstawienie Immaculaty. Postać ubrana w długą powłóczystą szatę oraz płaszcz spięty pod szyją. Długie pofalowane włosy opadają na ramiona.
2. Stan zachowania i przyczyny zniszczeń
Grób znajduje się w bardzo złym stanie zachowania. Otaczające go żeliwne ogrodzenie zostało zdewastowane, jest zdefragmentowane oraz uległo zdeformowaniu i zniekształceniu.
Od strony frontowej brakuje fragmentów ogrodzenia, które prawdopodobnie zostały skradzione. Zniszczone są detale ogrodzenia – powyginane wystające detale. Na powierzchni całego ogrodzenia widoczna jest korozja.
Pierwsza z płyt budujących nakrywę tumby grobowej, została potrzaskana, prawdopodobnie również była to próba otwarcia krypty. Widoczne jest jej odspojenie od betonowego fundamentu. Grób zarośnięty jest wysoką roślinnością, która zasłania kompozycję ogrodzenia oraz tumbę. Żeliwna figura uległa w dużym stopniu korozji.
Nawarstwienia mikrobiologiczne pokrywają całą powierzchnię nakrywy tumby grobowej. Licznie rozrosły się na cokole, szczególnie w miejscach podatnych – górnych, płaskich powierzchniach gzymsów, gdzie kumulowała się wilgoć, z równoczesnym dostępem promieni słonecznych. Na tumbie nawarstwienia te zgromadziły się szczególnie w postaci glonów i zazieleń, w grubej warstwie pokryły tylną część cokołu. W miejscu, gdzie rozbita jest płyta nakrywowa, korzenie samosiejek wrosły się w spękania.
Powierzchnia porowatego wapienia jest w szczególności pokryta szarymi nawarstwieniami atmosferycznymi i zabrudzeniami powierzchniowymi. W miejscach słabiej obmywanych przez wodę np. pod girlandami zdobiącymi zwieńczenie cokołu, czy między kostkami fryzu widoczne są również czarne nawarstwienia atmosferyczne, które przybrały formę spurchleń. Ich głównym składnikiem jest gips oraz smółki i sadze. Bardzo szczelne, nie przepuszczają pary wodnej, doprowadzając do zniszczeń warstw przypowierzchniowych wapienia przez jego osypywanie się oraz wykruszanie. Odspajają się wraz ze zniszczonym wapieniem. W tych miejscach ponownie tworzą się nawarstwienia.
Na powierzchni wapienia zidentyfikowano uzupełnienia wtórne. Liczne ubytki o niewielkiej powierzchni, głównie na krawędziach form np. na krawędziach trzonu, na wystających gzymsach, na krawędziach płycin. W prawym narożniku podstawy bazy od frontu, zaobserwowano duży ubytek, mający konkretną formę, jakby wyciętą narzędziem. Nie znane jest pochodzenie tego ubytku. Na powierzchni girland, na krawędziach płycin, na krawędziach elementów baz, zaobserwowano wypłukania warstwy powierzchniowej wapienia, spękania, pudrowanie się skały wapiennej, spowodowane działaniem zamrozu, insolacji słonecznej i wody. Z tyłu trzonu wapiennego, praktycznie cała powierzchnia ulega złuszczeniu i odspojeniu, prawdopodobnie przez nałożoną w cienkiej warstwie zacierkę cementową. Zaprawy montażowe w spoinach tablic inskrypcyjnych uległy wykruszeniom, spękaniom, a także zmieniły kolor, miejscowo ciemniejąc.
Żeliwna figura pokryta była warstwami malarskimi, które uległy całkowitej degradacji.
Nie wiadomo jednak czy były to oryginalne powłoki, czy wtórne przemalowania. Obecnie praktycznie cała powierzchnia figury jest skorodowana. Zaobserwowano niewielkie ubytki w dolnej część rzeźby, co znaczy, że korozja przeszła na wylot.
3. Wnioski i założenia konserwatorskie
Celem prac konserwatorskich jest przywrócenie artystycznego wyglądu grobowca oraz jego wartości estetycznych. Przez aktualne zniszczenia oraz zarośnięcie wysoką roślinnością zupełnie staje się nieczytelna jego forma, bryła i wartości artystyczne. Konieczne jest przeprowadzenie konserwacji elementów żeliwnych – figury Immaculaty oraz ogrodzenia, które są główną ozdobą tego obiektu.
Celem jest utrwalenie substancji zabytkowej, aby w możliwie najlepszym stanie przetrwała następne lata ekspozycji w niesprzyjających warunkach zewnętrznych, jakie panują
na cmentarzu. Konieczna jest wymiana pierwszej płyty budującej nakrywę tumby. Zabiegi konserwatorskie mają na celu zatrzymanie procesu dezintegracji poprzez usunięcie nawarstwień chemicznych i biologicznych, a także uzupełnienie ubytków i zabezpieczenie spękań zaprawą mineralną. W celu jak najdłuższego utrzymania dobrego stanu zachowania obiektu po konserwacji wszystkie elementy należy poddać hydrofobizacji.
4. Program prac konserwatorskich
Poniższy program prac jest proponowanym programem i w trakcie prac może ulec zmianie.
1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej przed rozpoczęciem konserwacji. Kontynuacja prac dokumentacyjnych do momentu zakończenia prac konserwatorskich.
2. Prace porządkowe – usunięcie nadmiaru ziemi naniesionej na przestrzeni lat wokół obiektu, wycięcie wysokiej roślinności wokół grobowca w celu odsłonięcia jego całej formy.
3. Demontaż żeliwnego ogrodzenia wraz z figurą oraz przewiezienie elementów do pracowni konserwatorskiej w celu przeprowadzenia prac konserwatorskich.
4. Ustawienie rusztowań oraz namiotu z grubej plandeki koniecznych do przeprowadzenia prac.
5. Kilkukrotna dezynfekcja obiektu 0,5 – 1,5 % roztworem w alkoholu preparatu Biotin R firmy C.T.S (Włochy) lub preparatem BFA, firmy (Remmers) lub innym preparatem biobójczym np. Preventol. Powtarzanie zabiegu przez cały okres trwania konserwacji grobowca.
6. Wstępne umycie elementów grobu wodą pod ciśnieniem z agregatu firmy Kärcher.
7. Demontaż pierwszego fragmentu nakrywy grobowca.
8. Wykonanie prac naprawczych fundamentów. Określenie dokładnego zakres prac będzie możliwe po demontażu płyty nakrywowej.
9. Mechaniczne usunięcie wtórnych uzupełnień cementowych na wszystkich powierzchniach kamiennych.
10. Usunięcie mechaniczne zdestruowanych spoin montażowych tablic inskrypcyjnych. W przypadku ich odspojenia, demontaż tablic oraz ich oczyszczenie wodą pod ciśnieniem.
Ponowny montaż na kliny, a następnie założenie spoin montażowych z zaprawy mineralnej.
11. Oczyszczanie powierzchni grobowca z silnie przylegających nawarstwień powierzchniowych chemicznych i biologicznych metodą pary wodnej pod ciśnieniem.
Ewentualne miejscowe wsparcie metodami chemicznymi (okłady z węglanu amonu na
nawarstwienia gipsowe, podchloryn wapnia na mikrobiologiczne nawarstwienia, preparaty typu Clean Galena, firmy Remmers, Arte Mundit, firmy Remmers itp.) wzmacnianie zastosowaniem pary wodnej pod ciśnieniem.
12. Dopuszcza się ewentualne, punktowe doszczanie powierzchni trzonu metodami strumieniowo - ściernymi figury z użyciem mikropiaskarki, na odpowiednio dobranym ciśnieniu i ścierniwie. Zalecany garnet o gradacji od 120 do 240 lub drobny piasek szklarski.
Doczyszczanie syntetycznymi korundami, papierami ściernymi, urządzeniem mechanicznym firmy Dremel. Oczyszczanie musi być przeprowadzone z zachowaniem zabytkowego charakteru powierzchni, tak aby nie uszkodzić delikatnych napisów inskrypcyjnych po prawej stronie trzonu oraz dekoracji w formie girland.
13. Doczyszczenie tumby grobowej metodą strumieniowo – ścierną piaskarką typu Ibix lub inną.
14. Wykonanie nowej płyty nakrywowej z wapienia o jak najbardziej zbliżonym wyglądzie.
Ponowny montaż płyty.
15. Uzupełnienie ubytków formy i warstwy powierzchniowej na wszystkich elementach grobowca odpowiednio opracowaną masą mineralną imitującą kamień naturalny na bazie zapraw mineralnych (kity na bazie ciasta wapiennego z wypełniaczem w postaci mączki wapiennej, piasku szklarskiego i dodatków nadających charakter wapienia lub zastosowanie gotowych rozwiązań typu Restauriermörtel, firmy Remmers, Niemcy, zapraw Keim lub innych). Zastosowanie konstrukcji wzmacniających z drutu nierdzewnego pod większe ubytki.
16. Uzupełnienie większych ubytków formy metodą flekowania, w podobnym materiale kamiennym wklejanym na żywicy Akepox 5010, firmy Akemi (Niemcy).
17. Ewentualne uczytelnienie inskrypcji na prawej stronie trzonu poprzez pogłębienie liter lub ich podmalowanie – decyzja do konsultacji z komisją.
18. Ewentualna unifikacja kolorystyczna zaplamień i uzupełnień przy użyciu farb Historic Lasur firmy Remmers, Niemcy lub Restauro Lasur, firmy Keim, Niemcy.
1. Hydrofobizacja oligomerycznym roztworem siloksanowym Funcosil SL firmy Remmers, Niemcy lub Funcosil WS firmy Remmers, Niemcy.
2. Montaż ogrodzenia żeliwnego wraz z figurą Matki Boskiej.
3. Wykonanie powykonawczej dokumentacji konserwatorskiej.
Program prac dla ogrodzenia żeliwnego i figury Matki Boskiej:
1. Wykonanie wstępnej dokumentacji fotograficznej, rysunkowej i opisowej stanu zachowania obiektu. Kontynuacja prac dokumentacyjnych do momentu zakończenia prac.
2. Demontaż figury i ogrodzenia, przewiezienie elementów do pracowni konserwatorskiej w celu wykonania prac konserwatorskich.
3. Demontaż ogrodzenia na elementy pierwsze, wykonanie numeracji i inwentaryzacji fotograficznej wszystkich detali.
4. Pobranie prób do badań mikrochemicznych w celu identyfikacji składu żeliwa oraz startygrafii rzeźby w celu identyfikacji ewentualnych oryginalnych warstw barwnych.
5. Oczyszczanie elementów żeliwnych metodą piaskowania (piaskarka typu Ibix, mikropiaskarka z odpowiednio dobranym ścierniwem np. garnet, elektrokorund, drobny piasek szklarski, urządzenia mechaniczne – Dremel, korundy o różnej gradacji).
6. Nałożenie warstw pierwszej warstwy cynkowej do godziny po piaskowaniu.
7. Następnie nałożenie drugiej warstwy zabezpieczającej cynku.
8. Pokrycie dwoma warstwami podkładu z ocynkiem, rodzaj farby posiada aluminium i chroni jeszcze cynk przed korozją.
9. Wykonanie rekonstrukcji fragmentów ogrodzenia. Zdjęcie formy z fragmentu ogrodzenia oraz odlanie go z metalu w odlewni. Zakres rekonstrukcji z zachowaniem zabytkowego charakteru obiektu, po ustaleniach komisyjnych.
10. Unifikacja kolorystyczna figury, na podstawie badań.
6. Dokumentacja fotograficzna
Fot. 1. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Widok ogólny.
Fot.2. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Widok ogólny od frontu.
Fot. 3. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Żeliwna figura Immaculaty.
Fot. 4. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Potrzaskana płyta nakrywowa na grobowcu.
Fot. 5. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Cienka warstwa zacierki cementowej, która doprowadziła do złuszczania wapienia.
Fot. 6. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Nawarstwienia mikrobiologiczne i atmosferyczne, które pokryły porowaty wapień.
Fot. 7. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Zbliżenie detali, widoczne zniszczenia warstwy powierzchniowej wapienia – nawarstwienia, spękania, ubytki.
Fot. 8. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Widok ogólny wieloelementowego cokołu od frontu.
Fot. 9. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Prawa strona cokołu, widoczna płycina wraz z inskrypcją.
Fot. 10. Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Tablica inskrypcyjna z granitu wraz z dużym ubytkiem cokołu, nieznanego pochodzenia.
Fot. 11.Grobowiec rodziny Kirkorowiczów. Zdewastowane ogrodzenie grobu.
