Izby rolnicze
w modelu społecznej
gospodarki rynkowej
Prawo
Łódź 2021
Beata Jeżyńska Monika A. Król
Izby rolnicze
w modelu społecznej
gospodarki rynkowej
Prawo
Łódź 2021
Beata Jeżyńska Monika A. Król
Izby rolnicze
w modelu społecznej
gospodarki rynkowej
Beata Jeżyńska – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Prawa i Administracji Katedra Prawa Rolnego i Gospodarki Gruntami, 20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5
Monika A. Król – Uniwersytet Łódzki, Wydział Prawa i Administracji
Katedra Prawa Administracyjnego i Nauki Administracji, 90-232 Łódź, ul. Kopcińskiego 8/12
RECENZENT Paweł Czechowski REDAKTOR INICJUJĄCY
Monika Borowczyk OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Izabela Baran SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR KOREKTA TECHNICZNA
Wojciech Grzegorczyk PROJEKT OKŁADKI Agencja Reklamowa efectoro.pl
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/DAVIDS47
© Copyright by Authors, Łódź 2021
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2021
© Copyright for this edition by Wolters Kluwer Polska sp. z o.o., Warszawa 2021 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.10393.21.0.K Ark. wyd. 12,5; ark. druk. 12,125
ISBN WUŁ 978-83-8220-598-5 e-ISBN WUŁ 978-83-8220-621-0 ISBN Wolters Kluwer 978-83-8246-993-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. 42 665 58 63
Składam podziękowanie Prezesom Lubelskiej Izby Rolniczej Śp. Władysławowi Zalewskiemu Bogusławowi Rzączyńskiemu Robertowi Jakubcowi za wieloletnią inspirującą współpracę
Beata Jeżyńska
Składam podziękowanie Zarządowi i pracownikom Izby Rolniczej Województwa Łódzkiego za zdobytą wiedzę i doświadczenie oraz inspirację do napisania tej książki
Monika A. Król Wydanie monografii zbiega się z jubileuszem
125-lecia samorządu rolniczego i 25-leciem reaktywowanych izb rolniczych w Polsce
Spis treści
Rozdział I
Założenia analityczne 11
Rozdział II
Samorząd w koncepcji społeczeństwa obywatelskiego 15
1. Uwagi wprowadzające 15
2. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego 16
3. Podstawy partycypacji społecznej w Polsce 18
Rozdział III
Korporacyjne formy partycypacji społecznej 23
1. Rys historyczny korporacji 23
2. Prawne pojęcie korporacji 24
3. Podstawowa typologia korporacji 25
3.1. Korporacje prywatnoprawne 26
3.2. Korporacje publicznoprawne 27
Rozdział IV
Samorząd jako korporacja publicznoprawna 33
1. Pojęcie samorządu 33
2. Elementy konstrukcyjne samorządu 35
2.1. Decentralizacja i samodzielność 36
2.2. Cechy samorządu 38
2.3. Rodzaje samorządu 40
3. Samorząd specjalny 41
4. Samorząd gospodarczy 44
4.1. Koncepcja samorządu gospodarczego 45
4.2. Funkcje samorządu gospodarczego 47
4.3. Cele samorządu gospodarczego 50
5. Samorząd rolniczy w strukturze samorządu specjalnego 51
6. Konkluzje 53
8 Spis treści
Rozdział V
Koncepcja samorządu rolniczego w II Rzeczypospolitej 55
1. Uwarunkowania historyczne samorządów specjalnych 55
2. Izby rolnicze w ustroju społeczno-gospodarczym II Rzeczypospolitej 57
3. Administrowanie rolnictwem w kompetencjach izb 61
4. Kompetencje legislacyjne izb rolniczych 63
5. Koncepcja izb eksportu rolniczego 64
6. Koncepcja izb rolniczych z Memorandum z 1932 r. 67
7. Konkluzje 69
Rozdział VI
Ustrojowy status izb rolniczych 71
1. Uwagi wprowadzające 71
2. Samorząd gospodarczy rolników w aktach prawa międzynarodowego 73
3. Samorząd rolników w traktatach europejskich 75
4. Izby rolnicze w ustroju gospodarczym Rzeczypospolitej 77
4.1. Czynniki kształtujące ustrój gospodarczy 78
4.2. Ustrój rolny w społecznej gospodarce rynkowej 80
4.3. Izby rolnicze w świetle postanowień Konstytucji RP 82
5. Konkluzje 87
Rozdział VII
Kompetencje izb rolniczych 89
1. Uwagi wprowadzające 89
2. Kompetencje izb w świetle ustawy o izbach rolniczych 89
3. Kompetencje izb w świetle ustaw szczególnych 92
3.1. Gospodarka nieruchomościami rolnymi 92
3.2. Kompetencje izb na rynkach rolnych i na rynku pracy 97
3.3. Kompetencje izb w sprawach finansowych 99
3.4. Kompetencje doradcze izb rolniczych 102
4. Konkluzje 107
Rozdział VIII
Geneza samorządu rolniczego w Europie 111
1. Uwagi wprowadzające 111
2. Francja 112
3. Niemcy 114
4. Austria 118
5. Państwa włoskie 120
6. Hiszpania 121
7. Inne kraje 122
9 Spis treści
Rozdział IX
Modele samorządu rolniczego w państwach europejskich 125
1. Uwagi wprowadzające 125
2. Model kontynentalny 126
2.1. Submodel francuski 127
2.2. Submodel niemiecki 130
2.3. Submodel austriacki 132
2.4. Submodel włoski 135
3. Model anglosaski 138
3.1. Submodel brytyjski 139
3.2. Submodel czeski 140
3.3. Inne państwa 142
4. Model mieszany 143
4.1. Hiszpania 144
4.2. Rumunia 146
4.3. Chorwacja 147
4.4. Litwa 148
4.5. Słowacja 149
4.6. Turcja 150
5. Model administracyjny węgierski 151
6. Konkluzje 153
Rozdział X
Konkluzje końcowe 155
1. Podsumowanie rozważań 155
2. Ocena bieżącej sytuacji 158
3. Wnioski de lege ferenda 163
3.1. Delimitacja kompetencji 164
3.2. Kompetencje władcze 167
4. Ad extremum verbum 174
Bibliografia 177
Wykaz literatury 177
Wykaz aktów prawnych 187
Prawo międzynarodowe 187
Prawo europejskie 188
Prawo polskie 188
Prawo obce 191
Wykaz orzecznictwa 192
Wykaz źródeł internetowych 193
Rozdział I
Założenia analityczne
Samorząd jako forma decentralizacji administracji publicznej wykonywany jest samodzielnie przez związki publicznoprawne utworzone na mocy ustaw szcze- gólnych. W tej formie obywatele sprawują administrację i mają możliwość rzeczy- wistego wpływania na bieg spraw publicznych. Obecność podmiotów samorzą- dowych w wykonywaniu zadań publicznych jest cechą współczesnych ustrojów społeczno-gospodarczych opartych na zasadzie pomocniczości, przedsiębior- czości, decentralizacji i partycypacji obywatelskiej. Reaktywowane w Polsce po 1989 r. samorządy: terytorialny, gospodarczy i zawodowy stały się zasadniczymi filarami demokratycznego państwa prawa. Zmieniły istniejące realia, ukształto- wały nowe zasady planowania, wdrażania i odpowiedzialności za wspólne cele1. Uczestnictwo przedsiębiorców w organizacjach samorządu zawodowego uzna- ne zostało za źródło wiedzy o mechanizmach i stanie gospodarki oraz podsta- wę kształtowania rozwiązań normatywnych. Doceniono połączenie dwóch od- rębnych celów, w których organy władzy publicznej mogą kreować rozwiązania adekwatne dla stosunków gospodarczych, korzystając z wiedzy przedsiębiorców, przedsiębiorcy zaś mogą skuteczniej wyrażać swoje stanowisko przez reprezentu- jące ich organizacje2.
Dla stosunków społeczno-gospodarczych w rolnictwie, zarówno historycznie, jak i obecnie, fundamentalne znaczenie przypisane zostało izbom rolniczym, uznając, że spójny rozwój rolnictwa wymaga aktywnego partnerstwa organizacji samorządu zawodowego z wyspecjalizowanymi publicznymi instytucjami i agen- dami rolnymi. Izby rolnicze są przez część przedstawicieli doktryny zaliczane do
1 H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2014, s. 51;
S. Czarnow, Niektóre aspekty prawne funkcjonowania samorządu rolniczego w Polsce, „Sa- morząd Terytorialny” 2001, z. 3, s. 22–37.
2 K. Bandarzewski, Samorząd gospodarczy w prawie polskim. Studium prawne, Kraków 2014, s. 11.
Izby rolnicze w modelu społecznej gospodarki rynkowej 12
samorządu gospodarczego, ale często też określane jako samorząd nietypowy3, łączący cechy samorządu zawodowego i gospodarczego4. W Europie izby rolnicze niezaprzeczalnie wywodzą się z administracyjnoprawnej formy korporacji prawa publicznego, a ich kształt organizacyjny i funkcjonalny jest uwarunkowany hi- storycznie przez ewolucję wybranego modelu funkcjonowania samorządu gospo- darczego lub zawodowego.
W Polsce koncepcję samorządu gospodarczego rolników realizuje ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o izbach rolniczych5. Po upływie 25 lat obowiązywa- nia przepisów należy podjąć próbę oceny statusu prawnego izb rolniczych, ich miejsca w strukturach administracji rolnej, znaczenia gospodarczego, społeczne- go oraz tego, na ile stanowią one reprezentację rolników, a także zakreślić dalszą perspektywę, która musi uwzględnić nowe okoliczności, w jakich będzie funkcjo- nować polskie rolnictwo. Realizacja tak określonego celu badawczego wymaga już na wstępie zaznaczenia kontekstów indywidualizujących pozycję izb rolniczych pośród innych organizacji samorządu gospodarczego, które jednocześnie wyzna- czą oś rozważań.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na szczególne powiązanie teryto- rialne samorządu gospodarczego rolników, które ma swoje korzenie w usta- wodawstwie międzywojennym. Struktura organizacyjna izb rolniczych została dostosowana do terytorialnego podziału kraju, sytuuje podstawowe jednostki organizacyjne na poziomie powiatów i województw, scalając ich funkcjonowa- nie przez organ centralny, jakim jest Krajowa Rada Izb Rolniczych. Izby rolnicze stanowią jedną z najbardziej rozbudowanych struktur organizacyjnych, loko- wanych w centrum realizacji współczesnych funkcji rolnictwa. W konsekwencji izby rolnicze, w stopniu nieznanym innym organizacjom samorządu gospodar- czego, mogą identyfikować i monitorować specyficzne warunki lokalne, reago- wać na potrzeby produkcyjne wynikające z istniejących układów biologicznych, klimatycznych, obszarowych, infrastrukturalnych, urbanizacyjnych, dostępu do zasobów ziemi rolnej i wody. Terytorialne powiązanie widoczne jest także podczas wyborów do organów izb, które prowadzone są na poziomie społecz- ności lokalnych, kandydaci są na ogół znani wyborcom, mieszkają i prowadzą gospodarstwa rolne w najbliższej okolicy i dobrze orientują się w miejscowych realiach produkcji rolnej.
Kolejne założenie analityczne koncentruje się na powszechnym charakterze rolniczego samorządu gospodarczego. Ustawa w tym względzie przyjęła zasa- dę obowiązkowej przynależności do izb osób fizycznych i prawnych będących
3 S. Czarnow, Zadania samorządu rolniczego i ich finansowanie, „Samorząd Terytorialny”
2006, z. 7–8, s. 143.
4 J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2020, s. 184.
5 Dz.U. z 1996 r., Nr 1, poz. 3 (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1027), dalej: ustawa o izbach lub u.i.r.
Założenia analityczne 13 podatnikami podatku rolnego6, podatku dochodowego7 z działów specjalnych produkcji rolnej oraz członków spółdzielni produkcji rolnej posiadających w spółdzielniach wkłady gruntowe8, bez żadnych dodatkowych kryteriów i bez wyjątków9. Tym samym w ramach jednej organizacji samorządu gospodarczego zrzeszeni zostali wszyscy producenci rolni bez względu na wielkość i formę orga- nizacyjną gospodarstwa rolnego, profil i rozmiar produkcji, powiązanie z rynkiem towarowym czy organizację procesu produkcyjnego. Siła głosu i pozycja w izbie wszystkich członków jest taka sama. Powszechność członkostwa skutkuje tym, że powstała i funkcjonuje organizacja skupiająca niemal 1/4 całego społeczeń- stwa, powiązana przedmiotem działalności i celami utylitarnymi. Masowa i obo- wiązkowa przynależność do izby rolniczej decyduje o jej potencjale społeczno- -gospodarczym i powinna przesądzać o faktycznych możliwościach decyzyjnych, administracyjnych, organizacyjnych i funkcjonalnych istotnych dla polskiego rolnictwa. Ze względu zaś na zrzeszenie zróżnicowanych gospodarczo podmio- tów ma ogromny potencjał integracyjny. Może bowiem i powinna reprezentować producentów rolnych, uwzględniając i ważąc uzasadnione – choć mocno zróżni- cowane – interesy wszystkich swoich członków, tworzyć jedyne w swoim rodzaju forum współpracy umożliwiające inicjowanie zasadniczych procesów zmian wy- rażanych w strategiach polityki rolnej.
W rozważaniach uwzględnić trzeba ponadto procesy globalizacji. Rozpoczy- nająca się trzecia dekada XXI w. przypada na okres postępujących przemian go- spodarczych i społecznych związanych z globalizacją. Proces globalizacji prowa- dzi do ujednolicenia gospodarek narodowych, umiędzynarodowienia finansów, rynków, modeli kultury, a także instytucji ustrojowo-prawnych10. Współcześnie globalizacja toczy się w znacznej mierze poza sferą władczą państw narodowych, które nie w pełni kontrolują przebieg wydarzeń ekonomicznych i kulturowych11. Z tego względu w literaturze przedmiotu już od lat osiemdziesiątych XX w. zwra- cano uwagę na osłabienie roli państwa jako uczestnika stosunków międzyna- rodowych12 oraz na wpływ procesów związanych z globalizacją, które potęgują
6 Artykuł 3 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 333).
7 Artykuł 2 ust. 3 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1426 ze zm.); art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1406 ze zm.).
8 Artykuł 139 w zw. z art. 141 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U.
z 2020 r., poz. 275 ze zm.).
9 Artykuł 1 ustawy o izbach.
10 W. Jakubowski, S. Sulowski, Historyczny rozwój państw, [w:] K.A. Wojtaszczyk, W. Jaku- bowski (red. cyklu), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, t. 1, cz. 2: Teo- ria, instytucje i procesy. Polityczna organizacja społeczeństwa, K.A. Wojtaszczyk, S. Sulowski, W. Jakubowski (red. tomu), Warszawa 2018, s. 87–93.
11 P. Winczorek, Nauka o państwie, Warszawa 2011, s. 303.
12 W. Anioł, Globalizacja i deglobalizacja we współczesnym świecie, [w:] K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red. cyklu), Społeczeństwo i polityka…, s. 412.
Izby rolnicze w modelu społecznej gospodarki rynkowej 14
skutki ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Globalny stał się charakter zagrożeń dla środowiska, który wymaga międzynarodowych działań zapobiegawczych13. Globalizacja wyznacza przeto pewien sposób stanowienia i stosowania prawa, jako instrumentu rozwiązywania problemów o zasięgu ogólnoświatowym.
Szczególnie drastycznym przykładem procesów globalizacyjnych są zmiany klimatyczne14 i biologiczne, widoczne w spadku różnorodności biologicznej15, de- ficycie słodkiej wody oraz zniszczeniu gleby. Jako zjawiska globalne wywierają nieodwracalne skutki, które w pierwszej kolejności dotykają rolnictwo, a zwłasz- cza produkcję żywności. Ich konsekwencją będzie, w nieznanej obecnie skali, konieczność wdrożenia odmiennych zasad funkcjonowania rolnictwa, dostoso- wanie wielkości i profilu produkcji do możliwości biologicznych oraz zdolności reagowania na mogące się pojawiać kryzysy ekosystemowe. Zmiany wpłyną na podaż produktów rolnych, znajdą swoje odbicie w łańcuchach dostaw, cenach żywności, destabilizacji rynków rolnych i dostępności do żywności. W tych wa- runkach będą rosły oczekiwania społeczne wobec producentów rolnych. Żyw- ność, jako produkt niemający zamiennika, o znaczeniu egzystencjalnym zarówno dla każdego człowieka, jak i całej ludzkości, jest gwarantem poczucia bezpieczeń- stwa, spokoju i ładu społecznego. Społeczna odpowiedzialność agrobiznesu musi zostać uformowana i dostosowana do współczesnych i przyszłych zagrożeń. Ko- nieczne jest podjęcie działań edukacyjnych, innowacyjnych, promowanie zmian prośrodowiskowych, wypracowanie mechanizmów osłonowych, gwarancyjnych oraz uczynienie z rolnictwa decyzyjnego filaru nieuchronnych przeobrażeń.
Aspekt środowiskowy wskazuje na odrębność funkcji samorządu gospodarczego rolników, jako wiodącego partnera w opracowywaniu i wdrażaniu nowej koncep- cji rolnictwa.
Otwarte natomiast pozostaje pytanie, czy przepisy obowiązującej ustawy o izbach rolniczych tworzą ramy adekwatne dla realizacji tak określonych, współ- czesnych zadań samorządu gospodarczego rolników.
13 M.A. Król, Ochrona środowiska jako problem globalny, [w:] A. Barczak, P. Korzeniowski (red.), Administracja a środowisko. Prace dedykowane prof. zw. dr. hab. Markowi Górskiemu z okazji ju- bileuszu 45-lecia pracy naukowej, Szczecin 2018, s. 453–455; J. Ciechanowicz-McLean, Aktualne problemy nauki prawa ochrony środowiska, „Studia Prawnoustrojowe” 2019, z. 43, s. 35–37;
eadem, Globalne prawo środowiska. Podstawowe zagadnienia, Gdańsk 2021, s. 16 i n.
14 Z. Bukowski, Ochrona klimatu w prawie Wspólnoty Europejskiej, „Przemysł Chemiczny a Ochrona Środowiska” 2004, z. 9, s. 12–13; J. Ciechanowicz-McLean, Prawo ochrony klima- tu, Warszawa 2016, s. 97–100.
15 A. Kaźmierska-Patrzyczna, Ochrona różnorodności biologicznej w systemie prawnej ochrony przyrody, Warszawa 2019, s. 17, 19.
Rozdział II
Samorząd w koncepcji
społeczeństwa obywatelskiego
1. Uwagi wprowadzające
Funkcjonowanie nowoczesnych społeczeństw i rozwiązywanie aktualnych pro- blemów wymaga oprócz działań państwa i jego organów szerokiej partycypacji publicznej1. Włączenie obywateli do zarządzania sprawami publicznymi oraz wykonywania usług publicznych jest jednym z najważniejszych trendów zmian funkcjonowania administracji publicznej w krajach europejskich2. Partycypacja publiczna realizuje ideę wzmocnienia demokracji, która wymaga dekoncentracji władzy, zmiany sposobu rozwiązywania konfliktów oraz nadania nowych upraw- nień obywatelskich3.
W doktrynie, teorii i filozofii prawa4 wzmocnienie uprawnień obywatel- skich wiąże się ze szczególnym typem relacji międzyludzkich i obecnego w nich elementu społecznej samorządności. Dotyczy kilku grup uprawnień, do których należą: (1) uprawnienia do niezależności, które daje jednostce roszczenie do autonomii i gwarancji bezpieczeństwa; (2) uprawnienia, które mają skutkować zmianą istniejącego stanu rzeczy, zwłaszcza rozbiciem ist- niejących, skostniałych form praktyk społecznych; (3) uprawnienia rynkowe dające roszczenia do części kapitału społecznego; (4) uprawnienia solidarno- ściowe, będące podstawą prawną do życia w społeczności. Wskazane upraw- nienia łącznie tworzą podstawę funkcjonowania partycypacji społecznej
1 R.M. Unger, Law in Modern Society: Toward a Criticism of Social Theory, New York 1986, s. 30;
W. Lamentowicz, Teoria i filozofia prawa. Wykłady, Warszawa 2019, s. 245.
2 K. Szczerski, Partnerstwo obywatelskie. Problematyka relacji administracji publicznej z or- ganizacjami obywatelskimi, [w:] J. Czaputowicz (red.), Administracja publiczna. Wyzwania w dobie integracji europejskiej, Warszawa 2008, s. 235.
3 R.M. Unger, Law in Modern Society…, s. 30; W. Lamentowicz, Teoria i filozofia prawa…, s. 245.
4 W. Lamentowicz, Teoria i filozofia prawa…, s. 245–246.
Izby rolnicze w modelu społecznej gospodarki rynkowej 16
i współdecydowania o przyszłości społeczeństwa w sferach politycznych, gospodarczych i ekologicznych. Obecnie niemalże we wszystkich systemach prawnych, obok i niezależnie od aparatu państwa, obywatele tworzą różno- rodne organizacje, z których wiele pozostaje w stałej lub okazjonalnej symbio- zie z państwem. Podkreśla się, że ich istnienie jest gwarantem prawidłowego i efektywnego funkcjonowania aparatu współczesnego państwa5 oraz skutecz- nego przeciwdziałania rozrastaniu się aparatu państwowego prowadzącego do centralizacji życia gospodarczego6.
2. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego
W państwach o ustroju demokratycznym możliwość udziału obywateli i grup społecznych wyraża koncepcja społeczeństwa obywatelskiego7, rozumiana jako zespół działań, które uzupełniają działalność władzy politycznej i realizują takie cele, jakimi władza ze swej natury się nie zajmuje8. W literaturze przedmiotu pod- kreśla się brak jednoznacznego określenia tego pojęcia, uwarunkowany istnieniem trzech koncepcji społeczeństwa obywatelskiego9. Pierwsza koncepcja, wywodząca się od Arystotelesa, zakłada jedność społeczeństwa i państwa oraz wspólnotową organizację sfery społecznej. W tradycyjnym ujęciu organizacji społeczeństwa zakładano, że o sprawach społecznych decydują organy władzy publicznej wy- bierane na podstawie obowiązującego prawa. W tym ujęciu bezpośrednie formy udziału społeczeństwa w wykonywaniu funkcji państwa były nieliczne i miały charakter wyjątkowy, czego przykładem może być referendum ogólnokrajowe.
5 S. Sagan, J. Ciechanowska, Organy i korporacje ochrony prawa, Warszawa 2010, s. 229.
6 A. Matysiak, Samorząd gospodarczy w świetle koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, [w:]
B. Klimczak (red.), Samorząd gospodarczy i zawodowy w procesie powstawania ładu rynko- wego w Polsce, Wrocław 2001, s. 78. Proces centralizacji życia gospodarczego obserwowany jest na całym świecie, także w takich państwach, jak Wielka Brytania czy Stany Zjednoczone (ibidem, s. 77).
7 Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego wywodzona jest z filozoficznej myśli antycznej Arystotelesa i Cycerona. Ten ostatni utożsamiał społeczeństwo obywatelskie z uczestnic- twem jednostki w życiu wspólnoty politycznej oraz ze sferą praw przynależnych jednost- ce. W dobie filozofii liberalnej reprezentowana przez J.J. Rousseau i J. Locke’a, a następnie G.W.F. Hegla, K. Marksa i A. de Tocqueville’a (zob. B. Pobożny, Wizje społeczeństwa obywatel- skiego, [w:] K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red. cyklu), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, t. 1, cz. 2: Teoria, instytucje i procesy. Polityczna organizacja społeczeń- stwa, K.A. Wojtaszczyk, S. Sulowski, W. Jakubowski (red. tomu), Warszawa 2018, s. 297–303).
8 M. Król, Słownik demokracji, Warszawa 1999, s. 106.
9 A. Matysiak, Samorząd gospodarczy…, s. 67.
