ZDZISŁAW SOCHACKI
PRZYCZYNEK DO ZAGADNIEŃ OSADNICZYCH STANOWISKA „KAMIENIOŁOM" W WITOWIE, POW. KAZIMIERZA WIELKA W czerwcu 1958 r. z ramienia Katedry Archeologii Polski Uniwer-sytetu Warszawskiego przeprowadzony został zwiad terenowy w ob-rębie Witowa, pow. Kazimierza Wielka. Na wzgórzu ok. 2^0 m. n.p.m w odkrywkach przylegających do „Kamieniołomu"1 stwierdzono liczne, rozerwane ślady warstwy kulturowej (tabl. I rye. 1—2). Wielkie par-tie stanowiska uległy już całkowitemu zniszczeniu, lecz w jego części centralnej, po obu stronach głębokiego wykopu kolejki przemysłowej, zachowały się profile rozległych warstw kulturowych oraz innych obiektów archeologicznych (tabl. II rye. 1—2). W wyniku pobieżnej eksploracji ratowniczej dostępnych miejsc uzyskano materiał
zabyt-kowy (tabl. III—V).
Stratygrafia zachowanej w 1958 r. części stanowiska przedstawiała się następująco. Profil A—В (tabl. II, rye. 1). Na calcu zalegały war-stwy kulturowe 1/58 i 11/58. Warstwa 1/58 — intensywnie czarnozie-mista, zwarta i twarda o rozerwanym zasięgu i niewielkiej miąższości, wykazała nieliczny materiał zabytkowy. Rozmiary warstwy: zacho-wana długość — 6,5 m, miąższość — 0,3 m. Nadległa warstwa II/58 wyraźnie różni się cechami strukturalnymi i składem wypełniska. Za-wiera znacznie mniej próchnicy, jest szaro- i ciemno ziemista, mało zwarta, miejscami ma domieszkę lessu i piasku. Znaleziono w niej bryłki polepy, ułamki węgla oraz dość liczny i zróżnicowany materiał zabytkowy. W dnie warstwy wystąpiła jama kolista o płaskim dnie, którą oznaczono symbolem 1/58. Jama ta ma wypełnisko identyczne z właściwym warstwie 1/58, jedynie w części dennej — bardziej ciem-ne, prawie czarne i twarde. Wyróżnia się posiadaniem paleniska zbu-dowanego z dużych, litych brył polepy. Przy palenisku liczne ślady
1 Autor używa nazwy „Kamieniołom" przyjętej przez pracujące na terenie stano-wiska Krakowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych i stosowanej przez miejscową ludność. Właściwie jest to żwirownia dostarczająca surowca do budowy dróg.
Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I
popiołu i węgiel drzewny. Z różnych miejsc dostępnej części jamy uzyskano materiał zabytkowy. Rozmiary warstwy: zachowana długość 21 m, miąższość 0,2—1,2 m. Rozmiary jamy: przekrój po linii cięciwy 1,8 m, głębokość 0,8 m.
Uwaga: w jednym miejscu omówiona warstwa jest przecięta przez jamę (2/58), związaną stratygraficznie z warstwą III/53. Warstwa III/53 — piaszczysta, zmieszana z gliną i lessem, jest typową warstwą naturalną. Zawiera jednak smugi o cechach rozmytej w a r s t w y kultu-r o w e j okultu-raz soczewki pkultu-róchnicy, zalegające poziomo, bądź lekko za-padające zgodnie z upadem warstwy. W dostępnej części warstwa ta była zupełnie jałowa. W t e j sytuacji zwraca u w a g ę fakt wystąpienia w j e j dnie dwu jam, z których jedna (2'5°), jak powiedziano, przeci-nała warstwę II, zaś druga (3/58) jest głęboko wkopana w calec. Obie m a j ą kształt identyczny z jamą 1/58, zdają się też mieścić w obrębie t e j samej co ona pierwotnej powierzchni topograficznej. Jednak ich związek stratygraficzny z warstwą HI/58 nie ulega wątpliwości. Są całkowicie wypełnione treścią t e j w a r t w y — piaskiem oraz żwirem i to prawie bez domieszek; tylko przy dnach w y k a z u j ą znaczniejszą zawartość próchnicy. J a m y powyższe nie zawierały materiału zabyt-kowego, jedynie na dnie pierwszej z nich znajdowały się liczne (luź-ne?) grudy polepy (bez śladów dalszego palenia). Rozmiary warstwy: zachowana długość 22 m, miąższość 0,8—2 m. Rozmiary jam: jama 2/58 — średnica 1,8 m, głębokość 1,4 m; jama 3/58 - średnica 1 m, głębokość 0,8 m. Na t e j warstwie zalega ostatnia ze stwierdzonych — warstwa IV/53, odznaczająca się wielką zawartością próchnicy, inten-sywnie czarna i plastyczna. Na j e j dnie wystąpiły w znacznym roz-rzucie luźne bryły polepy, przemieszane ze śladami polepy rozlasowa-n e j (być może starozlasowa-nowiące resztki rozmytego, dużego palerozlasowa-niska). W ba-d a n e j części znaleziono fragment naczynia. Rozmiary warstwy: zacho-wana długość 13,5 m, miąższość 0,6—0,9 m. Rozrzut brył polepy 2,8 m.
Cechą wspólną układu stratygraficznego, widocznego w omówio-nym profilu jest prawie poziome zaleganie w a r s t w (warstwy I'53, II/5P), bądź nieznaczny ich upad w kierunku SE (warstwy III/58, IV/58). Wynika to z topografii zasiedlonego wzgórza — profil ten z n a j d u j e się bowiem na jednym ze stopni jego zbocza NE.
Nieco inna jest sytuacja w profilu С—D (tabl. II ryc. 2). Brak tu śladów w a r s t w y 1/58, warstwa 11/58 również w tym profilu w y k a z u j e liczne, rozrzucone grudki polepy, ułamki węgla drzewnego i material zabytkowy. W dnie j e j w y s t ę p u j ą trzy jamy, z których dwie (4/58, 5/58), m a j ą kształt stożkowy z płaskim dnem, a jedna (6/58) — niere-gularny. Pierwsze dwie jamy zawierały materiał zabytkowy, druga z nich ponadto liczne bryły polepy (ślad paleniska?); trzecia była bez
P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E » O S A D N I C Z Y C H 121
zawartości konstrukcyjnej i kulturowej. W pobliżu jamy 6/58 stwier-dzono na dnie warstwy bardzo zwarty układ polepy i kamieni, two-rzący palenisko (7/58) znacznej wielkości. Przy palenisku występo-wały ułamki ceramiki. Rozmiary warstwy: zachowana długość 21,5 m, miąższość 0,2—1,4 m. Rozmiary jam: jama 4/58 — przekrój po linii cięciwy 2,2 m, głębokość zachowana 1,2 m, rekonstruowana 2 m; jama
5/58 — zachowany przekrój 2,4 m, głębokość 0,8 m; jama 6/58 — za-chowany przekrój 1,8 m, głębokość 0,2—0,6 m. Rozmiary paleniska (7/58): średnica (?) ok. 1,4 m, miąższość 0,1 m. Warstwa III/53 w pfilu С—D odznacza się większą ilością soczewek próchnicy oraz ro-zerwanej warstwy kulturowej, bardzo silnie zapadających w kierunku NW. Rozmiary: zachowana długość 28 m, miąższość do 3,4 m. War-stwa IV/58 ma tu nieznaczną miąższość i nie w y k a z u j e zawartości kulturowej. Rozmiary: zachowana długość 10 m, miąższość do 0,3 m. Z kolei cechą wspólną omówionego zespołu stratygraficznego jest silny upad w kierunku NW, widoczny zwłaszcza w obu warstwach dolnych. Upadowi temu wyraźnie odpowiada sposób zalegania wspo-mnianych soczewek i śladów warstwy kulturowej w obrębie w a r s t w y III/58. Jedynie warstwa IV/58 zdaje się zalegać poziomo, co trudno jednak stwierdzić odnośnie całego profilu С—D, wobec zachowania się j e j tylko w znikomej części.
MATERIAŁ ZABYTKOWY
Warstwa 1/58. 1) Mały fragment brzegu naczynia szerokowylewo-wego z zachowanym odcinkiem podkrawędnego rzędu słupków stem-pelkowych. Glina tłusta, grudowata, „mączasta", powierzchnie brązo-wo szare, plamiste (tabl. III rye. 1). 2) Uszkodzone ucho dużego na-czynia. Glina tłusta, grudowata, „mączasta", powierzchnie bardzo łat-wo ścierliwe, jasnobrązowe, przełom czarny. Domieszka nieokreślona (tabl. III ryc. 2). 3) Cztery ułamki brzuśca różnych naczyń o cechach technologicznych podobnych do cech naczyń w y ż e j wymienionych. 4) Fragment kubka o prostej szyi, baniastym brzuścu, zdobiony pio-nowymi żłobkami. Siad dolnej nasady ucha taśmowego. Glina tłusta, grudowata; powierzchnie brązowoczarne, zewnętrzna lekko lśniąca. Wypał nierównomierny (tabl. III ryc. 3). Ułamek innego kubka ze żłobkami. 5) Fragment dna czerpaka stożkowatego niezdobiony. Ce-chy technologiczne j. w. (tabl. III ryc. 4). 6) Uszkodzony wypustek ponadkrawędny (ucha naczynia średniej lub dużej wielkości); silnie spłaszczony naciskiem od góry. Cechy technologiczne j. w. (tabl. III ryc. 5). 7) Dwa małe fragmenty górnej części naczyń workowatych lub doniczkowatych (?), zdobionych podkrawędną listwą karbowaną
pal-122 Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I
cami. Glina tłusta, g r u d o w a t a : p o w i e r z c h n i e b r ą z o w e . W y p a ł n i e r ó w -n o m i e r -n y . 8) C z t e r y f r a g m e -n t y brzuśca a -n a l o g i c z -n y c h -n a c z y ń , obma-z y w a n e m i o t e ł k ą . 9) M a ł y u ł a m e k dużego, g r u b o ś c i e n n e g o n a c obma-z y n i a (zasobowego?). Glina tłusta, g r u d o w a t a , z domieszką tłuczonych s k o r u p , p o w i e r z c h n i e b r ą z o w o s z a r e , plamiste; z e w n ę t r z n a piono-w o piono-w y g ł a d z a n a , lśniąca. W y p a ł n i e r ó piono-w n o m i e r n y . G r u b o ś ć ok. 1,4 cm. 10) Sześć u ł a m k ó w n a c z y ń n i e o k r e ś l o n y c h .
W a r s t w a II/58 (profile A—В, С—D). 1) Dwa f r a g m e n t y szyi i brzuśca w y b i t n i e c i e n k o ś c i e n n e j czarki, s z y j a s t o ż k o w a z k r a w ę d z i ą w y -giętą n a z e w n ą t r z ; brzusiec p r a w i e d w u s t o ż k o w y o w y r a ź n y m zało-mie. G ó r n a część brzuśca skośnie ż ł o b k o w a n a . P o w i e r z c h n i e czernione, gładkie, silnie lśniące; przełom j a s n o s z a r y . W y s o k i poziom w y k o -n a -n i a . W y p a ł b a r d z o d o b r y . Śred-nica w y l e w u o k o ł o 13 cm, w y s o k o ś ć s z y j k i 3 cm, ś r e d n i c a załomu ok. 19,5 cm (tabl. III r y c . 6). 2) F r a g m e n t p o d o b n i e u k s z t a ł t o w a n e g o w y l e w u i n n e j (większej?) czarki cienko-ś c i e n n e j . P o w i e r z c h n i e j a s n o b r ą z o w e ; przełom szary. W y p a ł b a r d z o d o b r y (tabl. III ryc. 7). 3) F r a g m e n t w y l e w u n i e d u ż e g o n a c z y n i a o eso-w a t y m profilu (?). P o eso-w i e r z c h n i e b r ą z o eso-w o c z a r n a eso-w e , lśniące, przełom c z a r n a w y . Domieszka d r o b n o z i a r n i s t e g o p i a s k u o r a z miki. W y p a ł b a r -dzo d o b r y (tabl. III r y c . 8). 4) F r a g m e n t p r a w i e c y l i n d r y c z n e j s z y j k i d z b a n a ze śladem o d t r ą c o n e g o ucha. K r a w ę d ź silnie w y g i ę t a n a ze-w n ą t r z . O b i e p o ze-w i e r z c h n i e gładzone, ze-w e ze-w n ę t r z n a l e k k o lśniąca; jasnob r ą z o w e , p r z e ł o m ciemny. Domieszka d r o jasnob n o z i a r n i s t e g o p i a s k u . W a r -s t w o w y u k ł a d t w o r z y w a . Średnica w y l e w u o k o ł o 12 cm, w y -s o k o ś ć s z y j k i 6 cm (tabl. III r y c . 9). 5) F r a g m e n t g ó r n e j części m a ł e g o n a -c z y ń k a s t o ż k o w a t e g o z o d t r ą -c o n y m u -c h e m t a ś m o w y m . P o w i e r z -c h n i e s z a r o c z a r n i a w e o n i k ł y m p o ł y s k u ; przełom c z a r n y . Domieszka piasku d r o b n o z i a r n i s t e g o oraz miki. Średnica w y l e w u ok. 12 cm (tabl. III r y c . 10). 6) F r a g m e n t g ó r n e j części c i e n k o ś c i e n n e g o n a c z y n i a j a j o w a -tego. P o w i e r z c h n i a z e w n ę t r z n a j a s n o b r ą z o w a i c z a r n a w a , nieznacznie c h r o p o w a c o n a ; w e w n ę t r z n a c z a r n a w a , gładzona, l e k k o lśniąca. Do-m i e s z k a — j a k poprzednio. W y p a ł d o b r y lecz n i e r ó w n o Do-m i e r n y (tabl. III ryc. 11). 7) Bardzo m a ł y u ł a m e k b r z e g u (?) z z a o k r ą g l o n ą k r a w ę -dzią. 8) F r a g m e n t ( g ó r n e j części?) brzuśca n i e o k r e ś l o n e g o n a c z y n i a . 7 d o b i o n y g r u p a m i z a c h o d z ą c y c h n a siebie żłobków. Powierzchnie gład z o n e bez p o ł y s k u ; z e w n ę t r z n a b r ą z o w o c z a r n a w a ; w e w n ę t r z n a j a s n o -b r ą z o w a . Domieszka d r o -b n o z i a r n i s t e g o p i a s k u oraz miki. W a r s t w o w y u k ł a d t w o r z y w a . W y p a ł n i e r ó w n o m i e r n y (tabl. III r y c . 13). 9) F r a g m e n t u c h a t a ś m o w e g o , s z e r o k o ś ć 2,0—2,4 cm. 10) F r a g m e n t n a j w i ę k s z e j w y d ę t o ś c i n a c z y n i a (amfory lub wazy?) z d o b i o n e g o guzkiem w y -p y c h a n y m od środka, otoczonym ł u k o w a t y m i żłobkami. Powierzchnie b r ą z o w o c z a r n a w e , plamiste, gładzone, bez p o ł y s k u . Domieszka d r o b n o
-P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 123
i g r u b o z i a r n i s t e g o piasku. W y p a ł n i e r ó w n o m i e r n y (tabl. III r y c . 15). 11) Dwa f r a g m e n t y o s t r e g o załomu n a c z y n i a o d w u s t o ż k o w y m , n i e c o w y d ę t y m brzuścu. N a załomie niski guzek, w y d ł u ż o n y poziomo. Po-wierzchnia z e w n ę t r z n a j a s n o b r ą z o w a , gładzona, lśniąca; w e w n ę t r z n a zniszczona, przełom czarny. Domieszka łusek miki oraz drobnoziarni-s t e g o p i a drobnoziarni-s k u . Średnica załomu ok. 20 cm (tabl. III r y c . 12). 12) U ł a m e k o s t r e g o załomu brzuśca n a c z y n i a d w u s t o ż k o w e g o (?). Załom k a r b o -w a n y p a z n o k c i e m i z d o b i o n y żłobkami. P o -w i e r z c h n i e gładzone; ze-w- zew-nętrzna b r u n a t n o - c z a r n a ; w e w n ę t r z n a czarna, g ł a d k a z połyskiem. Du-ża domieszka d r o b n o z i a r n i s t e g o p i a s k u (tabl. III r y c . 14). 13) Dwa f r a g m e n t y ostrego, k a r b o w a n e g o załomu r ó ż n y c h n a c z y ń
(dwustożko-wych?). Powierzchnie b r ą z o w e , bez połysku, plamiste. Duża domiesz-ka g r u b o z i a r n i s t e g o p i a s k u oraz miki. W y p a ł d o b r y , n i e r ó w n o m i e r n y 14) Kilkanaście u ł a m k ó w różnych, n i e r o z p o z n a n y c h n a c z y ń z domieszką p i a s k u i łusek miki. 15) F r a g m e n t talerza z l e k k o spłaszczoną k r a -wędzią; p o j e d n e j stronie w y g ł a d z o n y , lśniący, n a d r u g i e j c h r o p o w a t y . Średnica ok. 25 cm (tabl. III ryc. 16).
J a m a 1/58. 1) F r a g m e n t g ó r n e j części m i s y z silnie w y c h y l o n y m w y -l e w e m i w y r a ź n y m załomem. P o w i e r z c h n i e j a s n o b r ą z o w e i czarnawe.. plamiste, g ł a d k i e ; w e w n ę t r z n a l e k k o lśniąca. Domieszka d r o b n o z i a r -nistego piasku. W y p a ł dość dobry, lecz n i e r ó w n o m i e r n y . Średnica w y l e w u ok. 32 cm (tabl. IV ryc. 1). 2) U ł a m e k p r o s t e g o (?) b r z e g u m a ł e g o n a c z y n i a . K r a w ę d ź z a o k r ą g l o n a . ?) F r a g m e n t g ó r n e j części brzuśca (naczynia tulipanowatego?). Z d o b i o n y głębokimi, g ę s t o roz-mieszczonymi żłobkami p i o n o w y m i i skośnymi. P o w i e r z c h n i e czarna-w o s z a r e ; czarna-w e czarna-w n ę t r z n a gładzona. Duża d o m i e s z k a d r o b n o z i a r n i s t e g o piasku i łusek miki (tabl. IV ryc. 2). 4) F r a g m e n t o s t r e g o załomu brzu-śca n a c z y n i a d w u s t o ż k o w e g o zdobiony k a r b o w a n i a m i . Powierzchnie b r ą z o w o c z a r n e , plamiste, gładkie, bez p o ł y s k u . Domieszka drobno-ziarnistego p i a s k u (tabl. IV ryc. 4). 5) F r a g m e n t z a o k r ą g l o n e g o załomu b r z u ś c a n a c z y n i a d w u s t o ż k o w e g o . Dolna część brzuśca c h r o p o w a -cona. P o w i e r z c h n i e j a s n o b r ą z o w e ; przełom c z a r r a w y . Siady zlepiania p ł a t ó w gliny. N i e z n a c z n a domieszka d r o b n o z i a r n i s t e g o piasku. W y p a ł dość d o b r y (tabl. IV r y c . 3). 6) F r a g m e n t załomu brzuśca n i e o k r e ś l o -n e g o -naczy-nia. P o w i e r z c h -n i a z e w -n ę t r z -n a c z e r w o -n a w a ; w e w -n ę t r z -n a i przełom żółtawe. Znaczna domieszka drobnoziarnistego piasku oraz łusek miki. W y p a ł dość d o b r y . 7) F r a g m e n t załomu brzuśca mniejsze-go, n i e o k r e ś l o n e g o n a c z y n i a . Powierzchnie i przełom s z a r o c z a r n a w e . W y p a ł dość d o b r y . 8) T r z y f r a g m e n t y brzuśca r ó ż n y c h n a c z y ń . Po-w i e r z c h n i e gładkie, bez p o ł y s k u , brązoPo-wo- i czarnoszare. N i e Po-w i e l k a domieszka p i a s k u oraz ś l a d y miki. W y p a ł b a r d z o n i e r ó w n o m i e r n y . 9) U ł a m e k d n a n a c z y n i a g r u b o ś c i e n n e g o . P o w i e r z c h n i e j a s n o b r ą z o w e .
124
Glina n i e s t a r a n n i e w y r o b i o n a . Domieszka g r u b o z i a r n i s t a , nieokreślo-na. G r u b o ś ć ok. 1,3 cm.
J a m a 4/58. 1) S k l e j o n a z k i l k u n a s t u f r a g m e n t ó w część g ó r n a d w u -u c h e j (?) popielnicy o s t o ż k o w a t e j szyi i w y s o k i m , z a o k r ą g l o n y m za-łomie brzuśca. K r a w ę d ź brzegu p ł a s k a . Z a c h o w a n e j e d n o niskie u c h o t a ś m o w e u n a s a d y szyi. P o w i e r z c h n i e b r ą z o w o c z a r n a w e , gładzone; o b y d w i e lśniące. Domieszka d r o b n o z i a r n i s t e g o p i a s k u oraz miki. W y -pał b a r d z o d o b r y (tabl. IV r y c . 5). Poza t y m pięć m a ł y c h u ł a m k ó w r ó ż n y c h n a c z y ń (w t y m j e d e n załomu brzuśca m a ł e g o n a c z y n i a wazo-watego?). Powierzchnie lśniące, b r ą z o w e i c z a r n a w e . Domieszka dro-bnoziarnista, nieokreślona.
J a m a 5/58. 1) F r a g m e n t w y l e w u d u ż e g o n a c z y n i a j a j o w a t e g o z rzę-dem o t w o r k ó w pod k r a w ę d z i ą . K r a w ę d ź płaska, p o w i e r z c h n i a zewnę-trzna g r u b o c h r o p o w a c o n a s z a r o c z a r n a w a ; w e w n ę t r z n a i k r a w ę d ź gładkie, lśniące, przełom czarny. Domieszka tłucznia k a m i e n n e g o (?) oraz miki. W a r s t w o w y u k ł a d t w o r z y w a p o w o d u j ą c y łuszczenie się ścianki (tabl. IV ryc. 6). 2) F r a g m e n t b a r d z o d u ż e g o n a c z y n i a bania-s t e g o z libania-stwą d o o k o l n ą u n a bania-s a d y bania-szyjki, k a r b o w a n ą dołkami palcow y m i . P o palcow i e r z c h n i a z e palcow n ę t r z n a j a s n o b r ą z o palcow a , d e l i k a t n i e c h r o p o palcow a -c o n a ; w e w n ę t r z n a -czarna, n i e r ó w n a le-cz gładzona aż d o połysku, spę k a n a . Domieszka gruboziarnista. W a r s t w o w a n y u k ł a d t w o r z y w a . W y -p a ł d o b r y . Średnica u n a s a d y szyi o k o ł o 35 cm (tabl. IV r y c . 7). ?) Dwa f r a g m e n t y g ó r n e j części r ó ż n y c h n a c z y ń z k a r b o w a n ą palcem listwa d o o k o l n ą u n a s a d y szyi. S z y j a w y g ł a d z o n a aż d o silnego p o ł y s k u , b r z u s i e c d e l i k a t n i e c h r o p o w a c o n y . P o w i e r z c h n i e b r ą z o w e i c z a r n a w e : przełom czarny. Domieszka g r u b o z i a r n i s t a . W a r s t w o w y u k ł a d t w o -r z y w a . W y p a ł dob-ry. 4) F -r a g m e n t g ó -r n e j części b-rzuśca m a ł e j cza-rki. P o w i e r z c h n i a z e w n ę t r z n a j a s n o b r ą z o w a , w e w n ę t r z n a czarna; obie z s i l n y m p o ł y s k i e m . N i e w y r a ź n a domieszka d r o b n o z i a r n i s t a (tabl. IV r y c . 8). 5) F r a g m e n t g ó r n e j części i n n e j czarki z w y r a ź n y m , o s t r y m z a ł c m e m brzuśca. U n a s a d y szyi ślad d w u głębokich ż ł o b k ó w pozio-m y c h . G ó r n a część brzuśca zdobiona skośnypozio-mi, płytkipozio-mi żłobkapozio-mi.
Po-wierzchnie czarne, błyszczące! przełom c z a r n o s z a r y (tabl. I V r y c . 9). P a l e n i s k o 7/58. 1) F r a g m e n t g ó r n e j części b r z u ś c a n a c z y n i a wazo-w a t e g o . Powazo-wierzchnia z e wazo-w n ę t r z n a b r ą z o wazo-w o s z a r a , wazo-w e wazo-w n ę t r z n a czarna obie lśniące. Domieszka piasku oraz ł u s e k miki (tabl. IV ryc. 10). 2) F r a g m e n t talerza o p ł a s k i e j krawędzi, p o j e d n e j stronie w y g ł a -dzony, lśniący, na d r u g i e j c h r o p o w a t y . Średnica ok. 24 cm (tabl. IV ryc. 11).
W a r s t w a IV/58. Część g ó r n a d u ż e g o n a c z y n i a f l a s z o w a t e g o z o s t r ą k r y z ą n a szyi. Glinka siwa bez s z t u c z n e j domieszki, p o w i e r z c h n i e ja-s n o ja-s i w o ja-s z a r e , gładzone, lecz z w y r a ź n y m i śladami obtaczania. Dźwięk
P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 125
metaliczny. W y p a ł w a t m o s f e r z e r e d u k u j ą c e j . Średnica w y l e w u 9,5 cm. g r u b o ś ć ś c i a n e k 0,6 cm (tabl. V ryc. 7).
7 n a l e z i s k a luźne. Od robotników o t r z y m a n o resztki d w u n a c z y ń w y d o b y t y c h przez nich z „ciemnych p l a m " w okolicy miejsca ozna-czonego s y m b o l e m X na p l a n i e s t a n o w i s k a (tabl. I r y c . 2). 1) C z t e r y f r a g m e n t y brzegu, szyi i załomu brzuśca d u ż e j p o p i e l n i c y d w u s t o ż k o -w e j . G ó r n a część brzuśca zdobiona szerokimi bruzdami, dolna delikat-nie o b m a z y w a n a . Powierzchdelikat-nie z e w n ę t r z n e czarne, p o w y ż e j załomu silnie błyszczące, p o n i ż e j załomu c h r o p o w a c o n e . Powierzchnia w e w -nętrzna b r ą z o w o c z a r n a w a , miejscami w y p o l e r o w a n a ; przełom czarno-szary. N i e w y r a ź n a domieszka d r o b n o z i a r n i s t a . W a r s t w o w y u k ł a d two-r z y w a . Siady zlepiania p ł a t ó w glinianych. Śtwo-rednica załomu ok. 45 cm (tabl. V r y c . 6). 2) F r a g m e n t w y l e w u i n n e g o g a r n k a j a j o w a t e g o z brze-giem p r o s t y m o w a ł k o w a t o z g r u b i a ł e j k r a w ę d z i . Powierzchnie brązo-w o c z a r n a brązo-w e ; z e brązo-w n ę t r z n a delikatnie c h r o p o brązo-w a c o n a , brązo-w e brązo-w n ę t r z n a gład-ka, lecz bez p o ł y s k u . Drobnoziarnista domieszka tłucznia oraz miki. W a r s t w o w y , „łuszczący" u k ł a d t w o r z y w a . C z t e r y f r a g m e n t y brzuśca tego s a m e g o naczynia (tabl. V r y c . 8).
P o n a d t o w r ó ż n y c h m i e j s c a c h s t a n o w i s k a (tabl. I r y c . 2) z e b r a n o f r a g m e n t y n a c z y ń o cechach dwu różnych g r u p technologicznych. Gru-pa I: 1) F r a g m e n t szyjki i brzuśca m a ł e g o n a c z y n i a (kubka?) ze śladem o r n a m e n t u żłobkowego. Glina tłusta, słabo w y r o b i o n a ; p o w i e r z -chnie b r ą z o w e , c z a r n a w o s z a r e , plamiste. W y p a ł n i e r ó w n o m i e r n y . 2) F r a g m e n t brzuśca naczynia s z e r o k o w y l e w o w e g o (misy?), zdobionego żłobkami (promienistymi?). C e c h y technologiczne j. w. 3) T r z y f r a g -m e n t y w y l e w ó w różnych n a c z y ń w o r k o w a t y c h z k a r b o w a n ą listwą p o d k r a w ę d n ą . Dwa z nich o b m a z y w a n e miotełką. N a j e d n y m , p o n i ż e j listwy, ślad o d t r ą c o n e g o o w a l n e g o guzka (tabl. V r y c . 1). Kilka b a r d z o d r o b n y c h u ł a m k ó w brzuśca a n a l o g i c z n y c h n a c z y ń . 4) F r a g m e n t dna z zaznaczoną krawędzią. Glina tłusta, g r u d o w a t a z n i e o k r e ś l o n ą do-mieszką. Powierzchnia z e w n ę t r z n a j a s n o b r ą z o w a , w e w n ę t r z n a znisz-czona; p r z e ł o m s z a r y (tabl. V ryc. 12). G r u p a II: 1) F r a g m e n t p r o s t e g o brzegu n a c z y n i a w a z o w a t e g o (?). Powierzchnie b r ą z o w o c z a r n a w e , sil-nie lśniące. Domieszka d r o b n o z i a r n i s t e g o p i a s k u oraz miki. Średnica w y l e w u ok. 14 cm (tabl. V r y c . 2). 2) F r a g m e n t w y l e w u podobnego, lecz w i ę k s z e g o naczynia. Zbliżone c e c h y technologiczne. Średnica wy-lewu ok. 27 cm (tabl. V ryc. 3). 3) F r a g m e n t w y l e w u n i e o k r e ś l o n e g o naczynia z p o d k r a w ę d n ą listwą dookolną, k a r b o w a n ą palcem. Powierz-chnie b r ą z o w o c z a r n a w e , błyszczące. Domieszka drobnoziarnista. Śred-nica w y l e w u ok. 14 cm (tabl. V ryc. 4). 4) F r a g m e n t w y l e w u n a c z y n i a j a j o w a t e g o o p r o s t y m brzegu. Powierzchnia z e w n ę t r z n a g r u b o obma-z y w a n a , b r ą obma-z o w a ; w e w n ę t r obma-z n a n i e r ó w n a , lecobma-z gładka, p r obma-z y k r a w ę d obma-z i
S o k o t o w i c e W i t ö w M o r s k o D q b r d w k a \ ih W i t o w s k a D q b r d w k a M o r s k a 126 ZDZISŁAW SOCHACKI TABLICA I • . o « Î L t î w r o c z k d w s i V O stanowisk® a r c h e o l o g i c z n e granice wykopdw przemysfc I п I 111 źiady warstwy kulturowej X ZnOłr.ziS ko pop'il TCy
zs
Witów „Kamieniołom", pow. Kazimierza Wielka, i. Położenie stanowiska. 2. Plan stanowiska.
127 TABLICA II
128
TABLICA III
Witów „Kamieniołom", pow. Kazimierza Wielka. 1—5. Warstwa 1/58. 6—16. Warstwa II/58.
P R Z Y C Z Y N E K DO Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 129
TABLICA IV
Witów „Kamieniołom", pow. Kazimierza Wielka.
1—4 — Jama 1/58. 5 — Jama 4/58. 6—9 — Jama 5/58. 10—11 — Jama 7/58.
130 Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I
TABLICA V
Witów „Kamieniołom", pow. Kazimierza Wielka. 7. W a r s t w a IV/58. 1—6, 8—12. Znaleziska luźne.
P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 131
odymiona. Gruboziarnista domieszka tłucznia ze śladami miki. War-stwowany, łuszczący układ tworzywa. Średnica wylewu ok. 20 cm (tabl. V ryc. 5). 5) Fragment szyi naczynia jajowatego z rozchylonym brzegiem. Powierzchnia zewnętrzna szaroczarnawa, cbmazywana pio-nowo; wewnętrzna czarna, gładka, ze słabym połyskiem. Domieszka grubo- i drobnoziarnista z dużą ilością miki (tabl. V ryc. 9). 6) Frag-ment górnej części brzuśca małej czarki, ściśle analogiczny do znale-zionego w jamie V/58 (por. tabl. IV ryc. P). 7) Dwa fragmenty brzuśca nieokreślonego naczynia. Powierzchnia zewnętrzna jasnoszara; wew-nętrzna czarnawa, z nikłym połyskiem. Warstwowy, (łuszczący) układ tworzywa. Domieszka nieokreślona. P) Ułamek brzuśca nieokreślonego naczynia o powierzchni zewnętrznej nierównej (chropowaconej?); we-wnętrznej gładkiej bez połysku. Wykonanie technologiczne na niskim poziomie. 9) Fragment przydenny nieokreślonego naczynia. Powierz-chnia zewnętrzna jasnobrązowa, gładka, z nieznacznym połyskiem; wewnętrzna czarncszarawa. Warstwowy układ tworzywa; silne łusz-czenie ścianki. Średnica dna ok. 10 cm (tabl. V ryc. 11). 10) Kilka ułamków różnych naczyń. 11) Fragment talerza z zaokrągloną krawę-dzią, po jednej stronie gładki z silnym połyskiem, na drugiej zdobiony niewyraźnymi żłobkami. Średnica ok. 18 cm (tabl. V ryc. 10).
Interpretacja materiału z warstwy 1/53 nie nasuwa istotnych trud-ności. Cechy typologiczne i ornamentacyjne fragmentu brzegu (tabl. III ryc. 1) oraz kształt i tworzywo ucha (tabl. III ryc. 5) pozwalają bezspornie zaliczyć te zabytki do kultury pucharów lejkowatych. Pierwszy z nich pochodzi z kołnierza czaszy lejowatej, należącej do form przewodnich tej kultury. Ma też pospolicie spotykany na tychże naczyniach ornament stempelkowy 2. Również ucho reprezentuje jedna z cdmian właściwych tej kulturze3. Oprócz kształtu, charakterysty-czna „mączastość" tworzywa uzasadnia taki wniosek. Szereg analogii dla obu powyższych ferm znajdujemy na wielkich stanowiskach kul-tury pucharów lejkowatych w Ćmielowie, pow. Opatów4, Książnicach Wielkich, pow. Kazimierza Wielka5. Jak się wydaje fragmenty te pochodzą z „serwisu" naczyń kuchennych, bądź gospodarczych.
Uwa-1 K. J a ż d ż e w s k i , Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i
środ-kowej, Poznań 1936, s. 233—237, 251, 260—261.
' K . J a ż d ż e w s k i , o. c., tabl. XXI ryc. 391, tabl. XXIV ryc. 446 i inne.
4 Z. P o d k o w i ń s k a , Osada neolityczna na górze Gawroniec w Ćmielowie, pow.
ppatów, „Wiadomości Archeologiczne", t. 17, 1956, z. 2—3, s. 122—124, tabl. XLII
ryc. 2, tabl. LIV ryc. 4.
5B . B u r c h a r d , A. E k e r , Osada kultury czasz lejkowatych w Książnicach
Wielkich, pow. Kazimierza Wielka, „Studia i materiały do badań nad neolitem
132 Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I .
g ę n a s z ą z w r a c a f a k t , że w o m ó w i o n e j w a r s t w i e , p o m i m o m a ł e j j e j miąższości, w y k a z a ć można istnienie jeszcze j e d n e j k u l t u r y neolitycz-n e j . K u l t u r a ceramiki p r o m i e neolitycz-n i s t e j b a r d z o w y r a ź neolitycz-n i e r e p r e z e neolitycz-n t o w a neolitycz-n a j e s t t u przez d w a f r a g m e n t y k u b k ó w ż ł o b k o w a n y c h , f r a g m e n t czerpak a s t o ż czerpak o w e g o i w y p u s t e czerpak p o n a d czerpak r a w ę d n y . J e d e n z f r a g m e n t ó w czerpak u b -k ó w (tabl. III r y c . 2) n a j w y r a ź n i e j pochodzi od f o r m y n a l e ż ą c e j d o t y p u A, w y d z i e l o n e g o przez a u t o r a e. A n a l o g i e są pospolite n a w i ę k -szości s t a n o w i s k k u l t u r y ceramiki p r o m i e n i s t e j t a k w Polsce, j a k i n a i n n y c h t e r e n a c h t e j k u l t u r y 7. D a t o w a ć można je n a f a z y r o z w o j o w e : p e ł n ą i późną. D o c h o d z ą c y d o d n a o r n a m e n t ż ł o b k o w y (który p o k r y -w a całą p o -w i e r z c h n i ę brzuśca?) n a j -w y r a ź n i e j -w y ł ą c z a z r o z -w a ż a ń f a z ę w c z e s n ą8. Szczególnie ważne, choć tak f r a g m e n t a r y c z n e , są dwa po-zostałe znaleziska, p o z w a l a j ą c e n a ściślejsze wnioski chronologiczne. F r a g m e n t c z e r p a k a s t o ż k o w e g o (tabl. III r y c . 3) p r a w d o p o d o b n i e po-chodzi z okazu t y p u A (A?) w y d z i e l o n e g o przez a u t o r a9. F o r m y te w y s t ę p u j ą głównie n a s t a n o w i s k a c h w obrębie N o w e j H u t y (Pleszów, W y c i ą ż e ) w r e j o n i e K r a k o w a (Pleszów, Dłubnia-Zesławice) i okolicy (Igołomia, pow. Proszowice) 10. Ich bliskie n a w i ą z a n i a do g r u p y Ózd k u l t u r y ceramiki p r o m i e n i s t e j na W ę g r z e c h p o z w a l a;ą łączyć j e z póź-n ą fazą r o z w o j o w ą t e j k u l t u r y n. Z kolei w y p u s t k i ściśle analoaiczne d o znalezionego w W i t o w i e (tabl. III r y c . 4) w y s t ę p u j ą n a u c h a c h róż-n y c h róż-n a c z y ń k u l t u r y ceramiki p r o m i e róż-n i s t e j (główróż-nie m i s y i dzbaróż-ny, róż- na-czynia z a s o b o w e 12. J a k w y n i k a z m a t e r i a ł ó w węgierskich oraz słowa-ckich, w a ż n y m w y z n a c z n i k i e m chronologicznym jest w y s t ę p o w a n i e i s t o p i e ń spłaszczenia g ó r n e j powierzchni t a k i e g o w y p u s t k a . Pod t y m względem f r a g m e n t z W i t o w a ma bliską p a r a l e l ę z m a t e r i a ł e m w Sło-w a c j i 1S, n a W ę g r z e c h 14 oraz w Polsce, n a l e ż ą c y m — tak j a k poprze-dni — do p ó ź n e j f a z y r o z w o j o w e j . T y m s a m y m całość s t w i e r d z o n e g o w w y n i k u r e l a c j o n o w a n y c h o d k r y ć m a t e r i a ł u k u l t u r y ceramiki p r o -m i e n i s t e j z W i t o w a zaliczyć -m o ż e -m y do t e j fazy. Kubki i czerpaki
' Z . S o c h a c k i , o. c. ' Z . S o c h a c k i , o. c.
8 Z. S o c h a c k i , о. с
• Z. S o c h a c k i , o. c.
10 Głównie według materiałów Muzeum Archeologicznego w Krakowie i Nowej
Hu-cie. Por. też Z. S о с h а с к i, о. с.
» J. B a n n e r , Die péceler Kultur, Budapest 1956, s. 46—50, tabl. XXVII.
11 Z. S o c h a c k i , Studia..., о. с.
13 V. B u d i n s k y - K r i c k a , Slovensko v mladsi dobe kamenne, „Slovensko
V praveku", t. 1, Bratislava 1947, s. 87.
P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 133
s t o ż k o w e należą do ceramiki s t o ł o w e j o m a w i a n e j k u l t u r y . Co do f r a g -m e n t u w y p u s t k a , to j e g o w y -m i a r y , pozwala ą c e wnosić o roz-miarach ucha (pośrednio także naczynia) oraz g r u b o ś ć z a c h o w a n e j części ścianki, przeczą e w e n t u a l n e j przynależności do n a c z y ń zasobowych, łącząc go z naczyniami stołowymi. Pozostałe f r a g m e n t y znalezione w w a r s t w i e 1/58 nie p o s i a d a j ą w p r a w d z i e kulturowo—rozpoznawczych cech typologicznych, mieszczą się j e d n a k technologicznie (glina, opra-cowanie powierzchni) w skali w ł a ś c i w e j dla w y t w ó r c z o ś c i ceramiczn e j m ł o d s z e j epoki kamieceramicznia. Szereg p o d o b i e ń s t w łączy j e z k u l t u r a -mi: ceramiki promienistej, p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h , amfor kulistych, ceramiki s z n u r o w e j (?). W s y t u a c j i k u l t u r o w e j s t w i e r d z o n e j w o b r ę b i e w a r s t w y 1/58 można j e wiązać z k u l t u r ą p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h (?), bądź ceramiki promienistej, gdzie mieściłyby się w grupie n a c z y ń k u c h e n n y c h .
W s z y s t k i e f r a g m e n t y znalezione w w a r s t w i e 11/58 pochodzą z n a -czyń k u l t u r y łużyckiej. W i ę k s z o ś ć z nich r e p r e z e n t u j e późne o k r e s y r o z w o j o w e t e j k u l t u r y . J e d y n i e ułamki k a r b o w a n y c h na załomie na-czyń d w u s t o ż k o w y c h oraz f r a g m e n t w a z y (lub amfory?) z guzkiem w y p y c h a n y m od środka (tabl. III r y c . 15) d a t o w a ć trzeba, w e d ł u g ich cech technologicznych i o r n a m e n t a c y j n y c h , na III—IV o k r e s epoki brązu. M a j ą o n e zresztą liczne odpowiedniki w m a t e r i a l e z b a d a ń
J. M a r c i n i a k a w i n n y c h m i e j s c a c h s t a n o w i s k a w W i t o w i e I5. N i e w ą t p l i w i e b a r d z o późno d a t o w a ć n a l e ż y f r a g m e n t y m a ł y c h czarek znalezione w t e j w a r s t w i e (tabl. III r y c . 6—7). Pochodzą o n e z n a -czyń s t a n o w i ą c y c h — j a k o p r z y s t a w k i (miniatury popielnic) — pospo-lite w y p o s a ż e n i e g r o b ó w ludności k u l t u r y ł u ż y c k i e j 16. Z. Durczewski podzielił j e na kilka typów, w y s t ę p u j ą c y c h na r ó ż n y c h t e r e n a c h i związanych z poszczególnymi fazami r o z w o j o w y m i1 7. W p r z y p a d k u r e k o n s t r u o w a n e g o okazu z W i t o w a nie m a m y w p r a w d z i e możliwości ustalenia tak w a ż n e j c e c h y typologicznej, j a k p o s i a d a n i e lub b r a k ucha i j e g o u m i e j s c o w i e n i e . J e d n a k szereg u c h w y t n y c h , niezależnych od r e k o n s t r u k c j i cech kształtu, j a k : s t o ż k o w a szyia, nieco w y d ę t y , d w u s t o ż k o w y brzusiec, o r n a m e n t , p o z w a l a j ą zaliczyć go d o t y p u umie-szczanego przez w y ż e j w y m i e n i o n e g o a u t o r a w r a m a c h V o k r e s u epoki
15 J. M a r c i n i a k , Tymczasowe sprawozdanie z badań ratowniczych w Witowie, pow. Kazimierza Wielka w latach 1960—1961, „Sprawozdania Archeologiczne", t. 15,
1963, ryc. 3 (3, 5), ryc. 5 (1, 2).
18 Z. D u r c z e w s k i , Grupa górnośląsko-malopolska kultury łużyckiej w Polsce,
Kraków, 1939—1946, cz. 1, s. 77.
134 Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I
brązu — wczesnego okresu epoki żelaza18. Bliskie analogie wystę-pują np. w Kietrzu pow. Głubczyce19. Spośród nich jako najbliższą traktować trzeba, pomimo różnic ornamentacyjnych, czarkę z grobu nr 23 na tym stanowisku, datowaną na wczesną fazę okresu halsztac-kiero2 0. Jest ona właściwie identyczna ukształtowaniem wylewu, przysadzistością szyi i najprawdopodobniej proporcjami ogólnymi. Znacznie bardziej zaawansowane walory technologiczne zabytków w Witowie (wysoki poziom wykonania — cienkościenność, wypał) su-gerować nawet mogą późniejsze (lecz w ramach okresu halsztackiego?) datowanie niż przytoczona analogia z Kietrza. Trudno to jednak roz-strzygnąć dysponując tak fragmentarycznym materiałem. Przynależ-ność do okresu halsztackiego fragmentu drugiej czarki (tabl. III ryc. 7) ' również nie ulega wątpliwości. Fragment dzbana (tabl. III ryc. 9) zdaje się mieć najwięcej powiązań typologicznych z grupą A J. M i ś k i e -w i с z a, -wydzieloną . dla południo-wo-zachodnich terenó-w Pol-ski, a datowaną na V okres epoki brązu — wczesny okres epo-ki żelaza21. Z. D u r c z e w s k i w typologii materiałów małopol-skich nie wydziela osobnej grupy dzbanów, traktując je łącznie z kub-kami 22. Dostrzegalne i domyślne (?) cechy typologiczne fragmentu z Witowa zdają się kojarzyć go z „kubkami" Z. D u r c z e w s k i e-g o, zaliczanymi do okresu halsztat С (np. e-grób 83 w Lipiu, pow. Kę-pno) 23. Przynależność do okresu halsztackiego potwierdzają także ce-chy technologiczne tego fragmentu. Tego rodzaju cece-chy uzasadniają zaliczenie do wymienionego okresu również fragmentu naczynia eso-watego (tabl. III ryc. 8). Tym samym wyczerpalibyśmy formy które, naszym zdaniem, należałoby wiązać z wczesnym okresem żelaza. Da-towanie pozostałych mieści się w nieco szerszych ramach chronologi-cznych. Fragment czerpaka (bądź „kubka"?) łączy się z grupą czerpa-ków typu В Z. D u r c z e w s k i e g o2 4 oraz „kubków" typu A
te-13 Z. D u r c z e w s k i , o. c., s. 79.
, ł M. G e d 1, Trzydzieści lat badań cmentarzyska kultury łużyckiej w Kietrzu, pow. Głubczyce (1930—1960). „Zeszyty N a u k o w e UJ. Prace Archeologiczne", z. 5, 1963, s. 33, tabl. I ryc. 1, 2 (?).
n M. G e d l , o. c., tabl. II ryc. 1.
" J. M i ś к i e w i с z, Cmentarzysko kultury łużyckiej w miejscowości Trzebiel, pow. Тагу, „Materiały Starożytne", t. 8, 1962, s. 359—340, 365, tabl. VI ryc. 1r 4, 6.
гг Z. D u r c z e w s k i , Grupa..., o. c., s. 6?—70. Jak wynika z pracy M. G e d 1 a (Kultura łużycka na Górnym Śląsku, „Prace Komisji Archeologicznej P A N w Krako-wie", nr 3, 1962, s. 46—47) istnieje trudność ścisłego typologicznie rozgraniczenia oby-dwu rodzajów tych naczyń.
a Z. D u r c z e w s k i , Grupa..., o. c., cz. 1, s. 63—64, cz. 2, tabl. XCVIII ryc. 16. " Z . D u r c z e w s k i , o. c., cz. 2, tabl. XCLV1II ryc. 71—73.
P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 135
goż autora, datowanych na V okres epoki brązu i wczesny okres epoki żelaza. Natomiast naczynia jajowate (tabl. III ryc. 11) występują w róż-nych ckresach kultury łużyckiej 25. Słabe chropowacenie, cienkościen-ncść i wypał pozwalają jednak umieścić fragment z Witowa w podob-nych czerpakowi ramach chronologiczpodob-nych. To samo odnosi się do pozostałych znalezisk ceramicznych z omówionej warstwy, z wyjąt-kiem — być może — naczynia dwustożkowego z guzwyjąt-kiem na załomie (tabl. III ryc. 12). W jego wypadku najprawdopodobniej mówić mo-żemy о V okresie epoki brązu. Uzasadnia to bardzo bliska paralela zachowanych cech z właściwymi niektórym okazom popielnic grupy F z cmentarzyska w Prokocimiu (Kraków), tak datowanymi przez M. G e d l a2 6.
Wszystkie występujące w spągu warstwy 11/58 obiekty (jamy, pale-nisko) należą również do kultury łużyckiej. Najwcześniej datowana może być jama 1/5°. Fragment misy (tabl. IV, ryc. 1), profilem i do-myślnym kształtem, blisko kojarzy się z jedną z form przewodnich tej kultury w Polsce środkowej, datowaną na III okres epoki brązu2 7. Z powodu niewystarczającego stopnia opracowania wczesnej fazy roz-wojowej kultury łużyckiej w Małopolsce, trudno tu przytoczyć ścisłe analogie z tych terenów. Podkreślić trzeba jednak bardzo bliską paralelę wyżej wymienionego fragmentu z okazem z badań J. M a r c i n i a -k a w Witowie, zaliczanym do III—IV o-kresu epo-ki brązu 28. Ważnym elementem datującym jest fragment ostrego załomu naczynia dwustoż-kowego zdobiony karbowaniem (tabl. IV ryc. 4). Jest to forma typowa dla wczesnych okresów rozwoju omawianej kultury. Odpowiedniki przytoczyć możemy m. in. z 7ofipola pow. Proszowice 2!\ Krzanowic pow. Racibórz30. Analogiczne fragmenty pochodzą z dalszych badań w Witowie S1. Również fragment raczynia tulipanowego (tabl. IV ryc. 2) należy do form wczesnych (TII—IV okres?), na co wskazuje gęste i g>ę-bokie żłobkowanie. W końcu cechy technologiczne wyżej
wymienio-*5 Z. D u г с ze w s к i, o. c., cz. 2, tabl. XLIX ryc. 39—40, 43—44.
» Z. D u r c z e w s k i , o. c., cz. 1, s. '40—41, 127—180; cz. 2, tabl. XXXI ryc. 5; 13, 18, 20.
17 A. W i к 1 a k, Początki kultury łużyckiej w Polsce środkowej, „Acta Archaeolo-gica Lodziensia" nr 12, 1963, tabl. XXII — czwarty od dołu okaz misy.
18 J. M a r c i n i a k , Tymczasowe prawozdanie..., o. c., ryc. 5/1—2.
" A . Z а к i, Uwagi o osadnictwie wczesnołużyckim na górnym Powiślu, „Slavia Antiqua", t. 2, 1949/50, z. 2, ryc. 5—6.
, 0 В. G e d i g a, M. G e d 1, Wczesnolużyckie cmentarzysko o mieszanym obrząd-ku pogrzebowym w Krzanowicach, pow. Opole, „Archeologia Śląska", t. 2, s. 23—33.
136 Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I
nych oraz pozostałych fragmentów pozwalają chronologię jamy t/58 zawrzeć w ramach III—IV okresu epoki brązu.
Natomiast wszelkie pozostałe jamy, w których znaleziono materiał zabytkowy, wiązać trzeba z okresami młodszymi. Fragment dużego na-czynia z jamy 4/53 pochodzi z typowej popielnicy z (dwoma) uszkami. Większość popielnic uchatych datuje Z. DurczewskiS2 na V okres epo-ki brązu, tylko nieliczne na wczesny okres epoepo-ki żelaza. Okaz z Wito-wa odpowiada typowi G tegoż autora 33. Odznacza się on cechami wy-konania bardziej właściwymi młodszemu z wymienionych okresów. To samo odnosi się do pozostałych ułamków różnych naczyń z tego obiek-tu. Dlatego jamę 4/58 autor jest skłonny mieścić w ramach V okresu epoki brązu (?) i okresu halsztackiego. To samo odnosi się do jamy 5/58, w której większość form (obie czarki: tabl. IV ryc. 8, 9; fragment dziurkowanego naczynia: tabl. IV ryc. 6) wyraźnie dokumentują podo-bne ramy chronologiczne. Wreszcie podobnie zaliczyć trzeba tak nie-liczny materiał z paleniska 7/58. Jedynym elementem datującym jest tu fragment naczynia wazowatego (tabl. IV ryc. 10). Cechy technologi-czne (opracowanie powierzchni), a także niektóre, istniejące i domyśl-ne, typologiczne (kształt brzuśca) pozwalają mieścić go w późnej fazie rozwojowej kultury łużyckiej (V okres epoki brązu i wczesny okres epoki żelaza). Znaleziony wraz z nim fragment talerza, jako forma po-spolita w różnych okresach i na różnych terenach tej kultury, nie wnosi nic do zagadnienia chronologii wymienionego paleniska. Jednak cechy technologiczne tego talerza zdają się konweniować z przyjętym dato-waniem.
Reasumując, wydaje się, że wobec braku podziału stratygraficznego warstwy II/58, możemy ją w całości zaliczyć do kultury łużyckiej V okresu epoki brązu oraz do wczesnego okresu epoki żelaza. Nieliczny, wcześniejszy materiał mógł tu znaleźć się przypadkowo. Tak samo da-tujemy związane z nią jamy 4/58 i 5/58 oraz palenisko 7/58. Wyjątkiem jest jama 1/58, w której znaleziono wyłącznie materiał z III—IV okresu epoki brązu. Tylko ten obiekt uznać należy — w omawianej części sta-nowiska — za reprezentanta osadnictwa wczesnołużyckiego. Jest to proporcja przeciwna wynikającej z późniejszych badań innych części stanowiska w Witowie (por. dalej).
Szczególnie zwraca uwagę jedyne znalezisko pochodzące z warstwy 1V/53 (tabl. V ryc. 7). Surowcem (glina grupy С L. G a j e w s k i e g o ) i cechami technologicznymi (ugniatanie, obtaczanie, gładzenie — choć bez połysku, barwa, wypał) fragment flaszy (?) bardzo kojarzy się z
gru-11 Z. D u r c z e w s k i , Grupa..., o. c., cz. 1, s. 40—43.
P R Z Y C Z Y N E K D O Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 137
pą gładkiej ceramiki siwej okresu rzymskiego znaną z Igołomii35 W całym znanym autorowi materiale i tego stanowiska brak jednak ścisłej analogii typologicznej. Wydaje się, że formę te trzeba zaliczyć do grupy D (formy różne) L. Gajewskiego, gdzie zajmowałaby ona oso-bne miejsce (flasze—naczynia flaszowate?). Kształtem i proporcją bu-dowy szyi „kryzą" craz jej umiejscowieniem okaz z Witowa zdaje się najbardziej zbliżać do niektórych form o cechach prowincjonalno-rzym-skich, znanych np. z okresu późnorzymskiego na Morawach 3e. W ta-kim razie omawiany okaz, stanowiący najprawdopodobniej produkt miejscowy, mógłby być przyczynkiem do zagadnienia wpływów pro-wincjonalno-rzymskich w Polsce południowej. Wyjaśnienia t e j kwestii możemy spodziewać się w rezultacie badań J. M а г с i n i а к a w in-nych miejscach stanowiska (odcinek C)37.
Wreszcie z materiału zebranego luźno wszystkie fragmenty grupy te-chnologicznej I trzeba niewątpliwie wiązać z młodszą epoką kamienia (tworzywo, opracowanie powierzchni, wypał). Znaleziska te są najwy-raźniej odpowiednikami znalezionych w warstwie 1/58. Fragmenty kub-ka i misy niewątpliwie należą do kultury ceramiki promienistej na co wskazuje ich ornament, zachowane elementy kształtu oraz wykonanie. Ułamki innych naczyń (tabl. V ryc. 1. 12), niewątpliwie późnoneolity-ne, nie mają cech uzasadniających zaliczenie do określonej kultury.
Luźne materiały grupy technologicznej II należy do kultury łużyckiej. Stanowią „serwis" bardzo zróżnicowany typologicznie (naczynia wazo-wate, jajowate — 2 typów, czarki, talerz i inne). Datowanie ich pokry-wa się z podaną wyżej chronologią pokry-warstwy II/58 i związanych z nią obiektów, z tym, że znakomita większość tego materiału przypada na późne etapy rozwoju kultury łużyckiej (V okres epoki brązu i okres halsztacki). Do okazów wcześniejszych (III—IV okres?) możnaby zali-czyć fragment przydenny (tabl. V ryc. 11.) oraz niektóre fragmenty i ułamki brzuśca naczyń nieokreślonych typów.
W warunkach stanowiska w Witowie interpretacja stwierdzonych śladów osadniczych napotyka na istotne trudności. Brak odpowiednio pełnych obserwacji rozległych warstw kulturowych. Z tych przyczyn niejasno przedstawia się charakter warstwy 1/58 w której podkreślić
14 L. G a j e w s k i , Badania nad organizacją produkcji pracowni garncarskich
w Igołomii, „Archeologia Polski", t. 3, 1959, z. 1, s. 107, 145—152.
35 L. G a j e w s k i , o. c., s. 151.
" R. M. P e r n i с к a, Die Keramik der älteren römischen Kaiserzeit in Mähren. Brno 1966, tabl. LII ryc. 11, tabl. LXIII ryc. 5.
17 J. M a r c i n i a k , Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Witowie, pow.
133 Z D Z I S Ł A W SOCHACKI
jednak musimy występowanie różnych form, właściwych stanowiskom osadowym kultury ceramiki promienistej (naczynia stołowe — kubki, czerpaki, misy: naczynia kuchenne — workowate), a także kultury pu-charów lejkowatych. Nieznaczna miąższość, rozerwany zasięg i układ tej warstwy pozwalają przypuszczać, że zniszczyło ją młodsze osadni-ctwo (łużyckie). Inna jest sytuacja w przypadku warstwy 11/5°. Zwią-zane z nią jamy są niewątpliwie resztkami obiektów mieszkalnych bądź gospodarczych, różnych faz kultury łużyckiej. Jak wskazują cechy kon-strukcyjne (kształt, palenisko) i zawartość jamy 1/58, mamy tu zapewne do czynienia z resztką obiektu mieszkalnego, pochodzącego — jak wy-nika z analizy chronologicznej — z wczesnej fazy rozwojowej kultury łużyckiej. Ciekawy zespół funkcjonalny stanowić mogą zwarte prze-strzennie i jednolite chronologicznie jamy 5/58, 6/58 oraz palenisko 7/58. Nie możemy wykluczyć przypuszczenia, iż jest to resztka wielkiej budowli naziemnej. Brak dostrzegalnego podziału stratygraficznego war-stwy II/58 nie pozwala nam szerzej wypowiedzieć się na temat wzajem-nego stosunku osadnictwa wczesnej i późnej kultury łużyckiej. Fakt wystąpienia w obrębie warstwy II'58 pojedynczych (zmieszanych z ma-teriałem późnołużyckim) skorup z III—IV okresu brązu popierać jednak może nasze przypuszczenie o (częściowym?) zniszczeniu osadnictwa wczesnołużyckiego przez późnołużyckie.
Obie dolne warstwy kulturowe 1/58 i II/58 najpewniej zalegają in situ. Natomiast warstwa naturalna 111/53 nie może być warstwą powsta-łą na miejscu. Skład i struktura — zmieszanie z próchnicą i rozmytą warstwą kulturową (?) oraz upad — wskazują na zsuwiskowy charak-ter tej warstwy. Nie jest to dziwne w warunkach geologicznych
sta-nowiska w Witowie3 8. Warstwa III'58 zdaje się reprezentować przerwę
osadniczą trwającą — w cmawianej części stanowiska — do okresu rzymskiego. Jednak zastanawia fakt wystąpienia w jej dnie jam, prze-cinających warstwę łużycką, a nie posiadających materiału (jama 2/58, 3/58). Być może są one śladami połużyckiego osadnictwa, którego chro-nologii ani charakteru nie jesteśmy w stanie określić. Możliwe, że jamy te wykopano bezpośrednio przed osunięciem się warstwy 111/58 i — wo-bec zagrożenia — opuszczono, zabierając wszelkie przedmioty ruchome.
Wreszcie trudno powiedzieć, czy warstwa rzymska (Г//58) osunęła się
z wyższych części wzgórza wraz z warstwą naturalną, czy też osadziła się in situ po osunięciu tejże. Występująca w niej polepa o dużym
roz-и I. D r z e w i c k a - K o z ł o w s k a , Uwagi wstępne dotyczące geologii i
morfologii okolic stanowiska archeologicznego w Witowie, pow. Kazimierza Wielka, „ S p r a w o
-zdania z posiedzeń komisji Oddziału P A N w K r a k o w i e " , lipiec—grudzień 1962, s. 377— 384; Tamże: dalsza literatura geograficzna oraz geologiczna.
P R Z Y C Z Y N E K DO Z A G A D N I E Ń O S A D N I C Z Y C H 139
rzucie (profil A—B) może być pozostałością wielkiego paleniska, po-dobnego do tych, których odkrycie w innych miejscach Witowa
zaw-dzięczamy J. M a r c i n i a k o w i3 9.
Stanowisko w Witowie znane jest od dawna w literaturze przed-miotu. Większość informacji jest jednak niekompletna i dotyczy zna-lezisk luźnych, bądź pochodzących z krótkotrwałych badań ratowni-czych. O ile autorowi wiadomo, pierwszą z rich stanowi notatka J. Żu-r o w s k i e g o , któŻu-ry podczas zwiadu teŻu-renowego w 1P23 Żu-r. zauważył
w skarpie lessowej profile ziemianek neolitycznych 40. W 1928 roku
od-kryto tu skarb złotych monet rzymskich 41. Z kolei S. N o s e k
infor-muje o znalezieniu luźno naczynia kultury trzcinieckiej (?) 42, które
po-tem A . Ż a k i rozpoznał jako łużyckie i na podstawie analogii
trzci-nieckich datował na wczesną fazę kultury łużyckiej 43. Z 1950 r.
pocho-dzą znaleziska pięciu duli żelaznych oraz informacje o (niebadanych?) neolitycznych ziemiankach i grobach szkieletowych, a także
ziemian-kach oraz grobach ciałopalnych kultury łużyckiej 44. Większe badania
ratownicze przeprowadzał w lr60 r. S. Z e m e ł k a i odkrył jamy ora::
grób (?) kultury ceramiki promienistej45. Zakrojone na dużą skalę
ba-dania systematyczne w kilku miejscach ocalałej jeszcze części stano-wiska prowadzi od 1961 r. J. M a r c i n i a k . W ich wyniku stwier-dzono ślady osadnictwa i znaleziono liczny materiał kultury łużyckiej III—IV okresu epoki brązu (m. in. skarb brązowy) oraz okresu rzym-skiego 46.
Na wartości poznawczej stanowiska w Witowie szczególnie silnie za-ciążył fakt systematycznego niszczenia, już od czasu wspomnianej in-formacji J. Ż u r o w s k i e g o . Największe — i to centralne — jego partie uległy zniszczeniu podczas prac przemysłowych w latach 1955—
" J. M a r c i n i a k , Sprawozdanie..., o. c., s. 327—328.
40 J. Ż u r o w s k i , Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora
Zabyt-ków Przedhistorycznych na okręg zachodnio-malopolski za r. 1923; „Wiadomości
Ar-cheologiczne", t. 9, s. 334, z. 3—4.
41 J. K o s t r z e w s k i , Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, „Prehistoria ziem polskich", K r a k ó w 1939, s. 356.
4 î S. N o s e k , Zagadnienie prasłowiańszczyzny w świetle prehistorii, „Swiatowit",
t. 19, 1948, s. 156, tabl. X X X I ryc. 3.
a A. Ż a k i , Uwagi o osadnictwie..., o. c., s. 161—163.
44 T. R e y m a n, Ważne odkrycia w Witowie nad Wisłą, „Z otchłani wieków"', r. 20, 1951, z. 9—10, s. 179—180.
45 S. Z e m e ł k a , Sprawozdanie z prac ratowniczo-badawczych w Witowie, pow. Kazimierza Wielka (powielone).
" S p r a w o z d a n i a J. M a r c i n i a k a w tomach: 15/1963, 16/1964, 17/1965 „ S p r a w o -zdań Archeologicznych".
140 Z D Z I S Ł A W S O C H A C K I
1959. Brak wszelkich danych do rekonstrukcji osadniczej tych części stanowiska. Straty są tym większe, że całość dotychczasowych odkryć pozwala domyślać się szczególnej roli Witowa w pradziejach Polski południowej 47.
W tej sytuacji wyniki relacjonowanych badań autora, wnoszące szki-cowe dane osadnicze dla nieodtwarzalnej już części stanowiska, nabie-rają szczególnego znaczenia. Poszerzają oraz uściślają one także do-tychczas znaną jego chronologię (stwierdzenie śladów kultury pucha-rów lejkowatych, późnej fazy kultury ceramiki promienistej, późnej fazy kultury łużyckiej), wykazują znaczne nasilenie osadnictwa późno-łużyckiego oraz uzupełniają zespół znalezisk z okresu rzymskiego.
Na marginesie niniejszego artykułu autor pragnie wyrazić ubolewa-nie, że z przyczyn od siebie niezależnych nie mógł w 1958 r. przepro-wadzić w Witowie dłuższych i szerzej zakrojonych badań terenowych.
BEITRAG ZU D E N SIEDLUNGSPROBLEMEN DES F U N D P L A T Z E S „KAMIENIOŁOM ' I N W I T Ô W , KREIS KAZIMIERZA WIELKA
I n h a l t s a n g a b e
Im J a h r e 1958 u n t e r n a h m der V e r f a s s e r k u r z e R e t t u n g s f o r s c h u n g e n auf d e m Fund-platz K a m i e n i o ł o m in W i t ó w , Kreis Kazimierza W i e l k a .
Es w u r d e d a s A u f t r e t e n v o n drei K u l t u r s c h i c h t e n f e s t g e s t e l l t , w e l c h e v o n e i n a n d e r durch e i n e N a t u r s c h i c h t s e p a r i e r t w a r e n (Taf. II). D i e S c h i c h t 1/58 e n t h i e l t F u n d g e g e n -s t ä n d e , d i e zu der T r i c h t e r b e c h e r k u l t u r (Taf. III Bild 1, 5) und zur -s p ä t e n P h a -s e der r a d i a l v e r z i e r t e n Keramikkultur (Taf. III Bild 2—4) g e h ö r t e n . D i e S c h i c h t II'58 (Taf. III Bild 6—12) n e b s t d e n hier a u f t r e t e n d e n G r u b e n 4/58 (Taf. I V Bild 5), 5'58 (Taf. IV Bild 6—9) u n d d e m F e u e r r a u m 7/58 (Taf I V Bild 10—11) r e p r ä s e n t i e r e n h a u p t s ä c h l i c h d i e s p ä t l a u s i f i s c h e S i e d l u n g der V. P e r i o d y der B r o n z e z e i t u n d der f r ü h e n P e r i o d e der Eisenzeit. Innerhalb d i e s e r S c h i c h t k a n n nur die Grube 1/58 (Taf. I V Bild 1—4) z u der Lausitzerkultur der III—IV P e r i o d e der B r o n z e z e i t a n g e r e c h n e t w e r d e n . D i e S c h i c h t III/58 ist e i n e N a t u r s c h i c h t , w e l c h e h ö c h s t w a h r s c h e i n l i c h b e i m Hinunterrutsch d i e G r u b e n 2/58 und 3/58 (Taf. II Bild 1), d e r e n C h r o n o l o g i e i n f o l g e B e w e i s m a t e r i a l -m a n g e l n i c h t f e s t g e s t e l l t w e r d e n kann, v e r s c h ü t t e t hat. D i e l e t z t e S c h i c h t — I V / 5 8 Bild 7) k n ü p f t a n d i e p r o v i n z i a l - r ö m i s c h e (?) Keramik an. A u s s e r d e m w u r d e e i n in c h r o n o l o g i s c h e r H i n s i c h t a n a l o g i s c h e s ( v o r w i e g e n d s p ä t l a u s i t z i s c h e s ) M a t e r i a l l o s e g e -f u n d e n (Ta-f. V).
D i e o b i g e n E r g e b n i s s e der U n t e r s u c h u n g e n in W i t o w o im J a h r e 1958 h a b e n e i n a w i c h t i g e I n t e r p r e t a t i o n s b e d e u t u n g a n g e s i c h t s der v o l l s t ä n d i g e n V e r n i c h t u n g d i e s e r T e i l e d e s F u n d o r t e s in d e n f o l g e n d e n Jahren.
4 7 J. M a r c i n i a k , Stanowisko w Witowie nad Wisłą w świetle badań
archeolo-gicznych; „ S p r a w o z d a n i a z p o s i e d z e ń O d d z i a ł u P A N w K r a k o w i e , l i p i e c — g r u d z i e ń
