Feliks Kanclerz
Ochrona zabytków budownictwa
przemysłowego
Ochrona Zabytków 4/3-4 (14-15), 113-118
O C H R O N A Z A B Y T K Ó W
R O K IV.
NR 3-4 (1 4 -1 5 )
Ryc. 95. B rody — w alcow nia. F ra g m en t p rze p u stu n a K am iennej.
fot. K rygier
OCHRONA ZABYTKÓW BUDOWNICTWA PRZEMYSŁOWEGO
F E L IK S KANCLERZ
,,Klucza do zbadania p raw rządzących dziejam i społeczeństw a należy doszukiw ać się nie w głow ach ludzi, nie w poglądach i ideach społeczeń stw a, lecz w sposobie produkcji, jak im posługuje się społeczeństw o w roz p a try w a n y m okresie h isto ry czn y m “ l. D latego też środki p ro d u k cji m inio nych w ieków — od n ajp ro stszy ch narzędzi do skom plikow anych zakładów
przem ysłow ych — stanow ią dla nas cenne źródła do b adania rozw oju spo łeczeństw a i z ty ch w zględów podlegają ochronie ustaw odaw stw a zab y t kowego (Rozp. Prez. Rz. P. z dn. 6 III 1928 o opiece nad zab ytk am i
138-Rye. 96. N ietulisko — p rzep u st na k a n a le w lotow ym . W głąbi ru in y w alcow ni.
fot Krygier
U. R. P. N r 29 poz. 265, i Rozp. Prez. R. P. z dn. 29 X I 1930 o praw ie gór niczym Dz. U. R. P. N r 85 poz. 654).
Takie zab ytki k u ltu ry m aterialnej spotykam y w m uzeach archeologicz nych, etnograficznych i nielicznych technicznych, gdzie jak o ekspo n a ty złożone są w śród przedm iotów innego rodzaju w gablocie lub hali w o derw aniu od zespołu wytw órczego, takiego ja k w a rszta t rzem ieślniczy czy zakład przem ysłow y. Z abytek w takich w a ru n k ach ekspozycji je st m a ło przekonyw ujący, natom iast będzie nam w ięcej m ów ił o produkcji i o człow ieku w nią w przągniętym , gdy go ukażem y w całym zespole faktów , któ re w aru n k o w ały jego istnienie. Szczególniej odnosi się to do zabytków środków produkcji zw iązanych z obiektem nieruchom ym — dziełem górniczym , czy budow lanym , czyli zabytków b u d o w n i c t w a p r z e m y s ł o w e g o .
Z abytkiem b u d o w n i c t w a p r z e m y s ł o w e g o jest bow iem bu dynek z urządzeniem m echanicznym do produkcji a także dzieło inży n ier skie p rzetw arzające energię przyrody (np. wody, w ia tru , zw ierząt) w e n e r gię m echaniczną, w zniesione i urządzone w epoce m inionej.
Do zabytków budow nictw a przem ysłow ego zaliczyć należy przede w szystkim :
1) K opalnie w ęgla, rud, soli itp.
Rye. 97. N ietulisko — w alcow nia. P rz e p u st na Swiślinie.
fot. K rygier
3) C egielnie z piecam i polow ym i w łącznie 4) T e rp e n ty n ia rn ie i sm olarnie 5) T artak i 6) P a p iern ie 7) Folusze 8) M łyny 9) Piece w apienne
10) K a fla rn ie i piece garn carskie 11) H u ty szklane
12) L ud w isarn ie i odlew nie 13) T ężnie solankow e
Znaczenie ochrony zabytków budownictwa przemysłowego dla społe czeństwa. Społeczeństw o polskie, pogłębiając świadom ość współzależności
procesów k u ltu ra ln y c h i gospodarczych, in te re s u je się istotą i w aru n k am i pro d u k cji przem ysłow ej w różnych epokach, a więc i zaby tkam i p rzem y słow ym i.
O pracow ania naukow e i p o p u laryzacyjne procesów i m etod produkcji oraz w aru n k ó w ich przeprow adzania, n a w e t bogato ilustrow ane ry su n kam i re k o n stru k c ji lu b też p o p a rte pokazem m uzealnym elem entów u rz ą dzeń m echanicznych, d ocierając do stosunkow o nielicznego grona fachow ców i zainteresow anych, są dla szerokich rzesz społeczeństw a m ateriałem w ychow aw czo biernym .
Rye. 98. Sielpia — k an a ł w lotow y i h ala fabryczna.
jot. Krygier
N atom iast zachow anie zabytku budo w nictw a przem ysłow ego zarów no z jego bezpośrednim jak i dalszym otoczeniem k ształtu jący m specyficzny c h a ra k te r k rajo b razu , w raz z m ożliw ie pełn ym w yposażeniem m echanicz nym i zdolnością działania a n aw et p ro dukcji pokazow ej, z objaśnieniem zasad produkcji żyw ym słow em lu b napisem — stanow ić będzie nie tylko m ocno oddziaływ ujący czynnik w y k ształcenia k a d r technicznych, lecz ta k że dla przeciętnego obyw atela będzie czynnikiem w zbogacającym jego w iedzę o człow ieku i dziełach jego rąk, oraz o n a ra sta n iu postępu te c h nicznego.
Oczywista, iż uzupełnieniem zachow anych obiektów daw nego p rzem y słu pow inny być m uzea przem ysłow e zarów no dla w ypełnienia n ieu n ik nionych lu k w łańcuchu rozw ojow ym , ja k i przed staw ien ia jego w cześniej szych ogniw.
N ajistotniejszym w alorem zachow anego obiektu budow nictw a p rzem y słowego pow inna być jego d em onstratyw ność p racy i produkcji.
Zachow anie zabytków budow nictw a przem ysłow ego z czasów poprze dzających w prow adzenie nowych, potężnych źródeł energii jakim i są sp a liny, p a ra w odna i elektryczność, pozwoli społeczeństw u zapoznaw ać się z w ielkim rozw ojem n auk technicznych oraz w alką człow ieka z p rzyrodą o w ykorzy stan ie jej u k ry ty c h zasobów energii do celów gospodarczych. Może stać się szkołą pom ysłów racjonalizatorskich.
Do połow y XIX w. niezm ienność tra d y c jo n a ln a urządzeń m echanicznych w p ro d ukcji przem ysłow ej u w a ru n k o w a n a słabym postępem technicznym i taniością robocizny pozwoliła na p rze trw a n ie w ielu zabytków w Polsce. W d rugiej połowie w ieku X IX , w o kresie rozw oju k apitalizm u i przyśpie szonego rozw oju techniki, zniszczono lub zaniedbano jako nieopłacalną
większość dzieł budow nictw a przem ysłow o-rzem ieślniczego daw nych epok. W u lgarny u ty lita ry zm ówczesny i po garda dla pracy fizycznej zasłoniły w artości dydaktyczne zabytków7 b udow nictw a przem ysłow ego i nie sp rz y ja ły badaniom nad rozw ojem k u ltu ry m aterialn ej.
Zakres i sposoby ochrony. O chrona zabytków budow nictw a przem ysło
wego w Polsce wrym aga ich ew idencji i in w entaryzacji. O chroną należy otoczyć nie tylko sam e obiekty, lecz także i ich najbliższe otoczenie, w a ru n k u ją c e niegdyś pow stanie i funk cjo n ow an ie obiektu. Będzie to las dla tra k a w odnego, wzgórze dla w iatrak a, potok lub staw y dla urządzeń n ap ę d zany ch energią w odną itd.
O chrona pow inna polegać na pełn ym zabezpieczeniu lub odbudow ie ca łego ob iektu łącznie z doprow adzeniem otoczenia do stan u w ym aganego przy no rm alnej czynności pro d u k cy jn ej danego obiektu. P rzeprow adzenie odbudow y i uzupełnienie w inno opierać się n a historycznym zbadaniu obiektu. Sam obiekt zabytkow y należy w iązać z pokazem m uzealnym bądź
Ryc. 99. S ielpia — w n ętrz e hali.
w ty m sam ym b u d y n k u lu b obok — dla rozszerzenia zakresu niezbędnych p rzy zw iedzaniu w iadom ości o jego historii, o człow ieku i pracy, o p ro
dukcji oraz w ytw o rach i dla poró w ania z innym i zakładam i tego typu. Dla u trzy m an ia przy życiu i dla uspołecznienia zabytku budow nictw a przem ysłow ego konieczny jest fundusz n a pokazow ą prod uk cję, przy czym m ożna ją związać z p rak ty czn y m szkoleniem now ych k a d r technicznych w danym zawodzie, dla zapoznania z d aw nym i m etodam i celem po rów n a nia i w yciągania odpow iednich wniosków. D latego też tylko przez w spół działanie zainteresow anych m in iste rstw przem ysłow ych z w ładzam i k o n serw atorsk im i m ożna osiągnąć zam ierzony cel.
Ryc. 100. K rasocin. W iatrak typu holenderskiego z końca X V III w.
