Jacek Winnicki
W trosce o gdańskie organy z
kościoła św. Mikołaja
Ochrona Zabytków 25/4 (99), 296-297
JACEK WINNICKI
W TROSCE O GDAŃSKIE ORGANY Z KOŚCIOŁA SW. MIKOŁAJA
O kres najw iększego ro zk w itu sztuki organ- m istrzow skiej na P om orzu przyp ad a na drugą połow ę X V III w. W ty m czasie pow stały w G dańsku najw iększe in stru m e n ty w kościołach N P M arii, św. M ikołaja i w k a te d rze oliw skiej. O rgany w kościele N P M arii przed o statn ią w oj ną u zn aw ane były za najw ięk szy in stru m e n t n a P om orzu G dańskim . D ruga w ojna św iatow a zniszczyła wiele bezcennych zabytków , w ty m rów nież w ielkie organy kościoła N P M arii oraz starsze od nich w kościołach św. Ja n a i św. K a tarz y n y . Z pożogi w ojennej ocalało jed yn ie kilka zabytkow ych instru m en tów , m .in. sły n n e orga n y oliw skie i organy w kościele św. M ikołaja
w G dańsku. In stru m e n ty te nie zachow ały się jed n ak w sta n ie oryginalnym , gdyż b yły p od d a ne nie zawsze dla nich k o rzystn ym przebu d o wom.
O rgany w kościele św. M ikołaja zbudow ano ok. r. 1755, co p o tw ierd za tablica erek cy jn a um iesz czona w środ k u pro sp ek tu . Budow niczy ich n ie je st znany. K o lejne przebudow y ty ch organów m .in. w ykonali F. W. K altsch m idt ze Szczecina, T erletzki z E lbląga i a u to r przebudow y organów oliw skich J. G oebel z G dańska. W kon sekw en cji tych przedsięw zięć zm ieniono o ryginalną tra k - tu rę m echaniczną n a pneum atyczną oraz z a tra cono p ierw o tn ą dyspozycję głosów. Obecna d y
s-P ropozycja r e k o n s tr u k cji organów kościoła św . M ikołaja w G dańsku (rys. A utora) 1. Proposed restoration of organ in St. Nicolas Church, G dańsk 296
pozycja in stru m e n tu przed staw ia się n a stę p u jąco:
Manuał I
1. Pryncypał 8' 9. Septim a Nona 1V7' 2. Bordon 16' 10. Oktawa 4' 3. Superkwinta Р/з 11. Gedakt 8' 4. Gemshorn • 4' 12. Hohlflöte 4' 5. Gamba 8' 13. Kwinta 22/3'
6. Nasard 5V3' 14. Superoktawa 2' 7. Hohlflöte 8' 15. Scharf Mix.
8. Dulcjan 16' 16. Mixtura III-—VI Tremolo
Rejestry od 10 do 16 włącznie z Tremolo są w płd. па-w ie bocznej
Manuał II
17. M ixtura 23. Quintaton s' 18. Cymbel 24. Prynćypał 4' 19. Block Flöte 2' 25. Flet rurkowy 4' 20. Geigenprinzipal 8' 26. Sifflote 1' 21. Salicjonał 8' 27. Trompet 8' 22. Flet 8'
Manuał III
28. Pryncypał 8' 32. Kwinta 22/3'
29. Szałam aja 8' 33. Flet major 8' 30. Aeoline 8' 34. Flet leśny 2' 31. Vox coelestis 8' 35. Flet minor 4'
P e d a ł 36. Pryncypał 16' 43. Trompet 8' 37. Subbas 16' 44. Szałamaja 4' 38. Chorałbas 4' 45. Puzon 16' 39. Oktawa 4' 46. Oktawbas 8' 40. W eitgedackt 4' 47. Violonbas 16' 41. Terccymbel II 48. Untersatz 32' 42. Kugel Flöte 1'
P o ł ą c z e n i a : I-II, II-III, I-III, I-P , II-P , III-P , S u p e r III, S u p er II-I, Sub II-I, Sub III-II S kala m an uałó w C -f'", pedału C-d'.
W jed n ej z przebud ó w (data jej nie je st znana) podjęto n ie fo rtu n n ą decyzję, k tó ra doprow adziła do całkow itej zm iany ta k s tr u k tu ry brzm ienio w ej, ja k rów nież w y stro ju architektonicznego
organów . Z głównego pro sp ek tu w y jęto p o zy ty w i um ieszczono go w południow ej n aw ie bocznej. Obecnie decyzja ta z konserw atorskiego p u n k tu w idzenia w y daje się ja k n ajbard ziej n iew łaści wa. Praw dopodobnie kierow ano się w ów czas chęcią polepszenia w aru nk ów b rzm ieniow ych in stru m en tu , ale w rzeczyw istości n iew iele osiągnięto. W pozytyw ie ty m znalazły się tak ie głosy, jak: O ktaw a 4', G edackt 8', H oh lflö te 4', K w in ta 22/3', S u p ero k taw a 2', S c h a rf M ix tu r oraz M ix tu ra 3—6-rzędow a, tj. w iększość gło sów m ikstu ro w ych i m utacji, k tó re jedyn ie w całości in stru m e n tu w spółbrzm iałyby n a jle piej. Zarów no gra, ja k i reg istra cja ty ch głosów odbyw a się z pierw szego m an uału , k o n tu a ru ustaw ionego przed prosp ektem głów nym . P rz y tak im rozdzieleniu in stru m e n tu tr a k tu r a p n e u m atyczna je st niekorzystna, gdyż stw a rz a opóź nienia spow odow ane elastycznością p o w ietrza w kondu ktach (rurkach). Takie oddzielenie po zytyw u od całości in stru m e n tu z uw agi n a tra k - tu rę p n eum atyczną je st niew łaściw e. W tej sy tu ac ji słuszne w yd aje się p rzeprow adzenie g ru n tow nej rek o n stru k c ji i k o nserw acji cennego za b y tku . Chodziłoby o ustaw ienie p o zy ty w u n a daw ne m iejsce w prospekcie organow ym oraz dokonanie n a p ra w i niezbędnych zabiegów k o n serw ato rskich p rzy w y stro ju rzeźb iarskim , niszczonym przez korniki. D obrze by ło b y ró w nież dokonać re k o n stru k c ji p ierw o tn ej s tr u k tu ry brzm ieniow ej, tak jak to uczyniono w p rz y padku organów w Leżajsku, dzięki czem u należą one dziś do n ajlepszych in stru m en tó w k o n c e rto w ych w Polsce.
W iadomo, że proponow ane zabiegi k o n se rw a to rsk ie są żm udne i kosztow ne, ale w a rto by ocalić i przyw rócić do daw nej św ietności ten bezcenny zabytek m uzyczny. G dańsk zyskałb y w tedy drugi, obok organów oliw skich, w ysokiej klasy in stru m e n t koncertow y.
Mgr inż. arch. Jacek Winnicki Gliwice
WITH CONCERN IN ANCIENT ORGAN IN ST. NICOLAS CHURCH, GDAŃSK
The second half o f the eighteenth century has seen the top flourish of the organbuilder’s art in Pom m e- rania. These w ere the tim es w hen the most m agni ficent instrum ents w ere built, among them those in Our Lady and St. Nicolas Church in Gdańsk or in the Cathedral Church at Oliwa. U nfortunately, during the World War II most of these invaluable m onu m ents have perished and only quite lim ited number survived. H ow ever, the m ajority of the instrum ents do not possess their original forms as they were modernized several times. As a consequence of these
modernizations in organ in St. Nicolas Church the conventional (tracker and sticker) action has been replaced with a pneum atic mechanism. A lso the origi nal stops have been lost which are discussed by the author dividing them according to m anuals. It is proposed by the author in conclusion to restore the original tuning of instrument, though it is both highly exp en sive and perplexed operation, thus obtai ning one of the best concert instruments o f this kind in Poland.
