Stanisław Michalczuk
Z badań lubelskiej Pracowni
Dokumentacji Naukowo-Historycznej
PKZ nad budownictwem
drewnianym w województwie
rzeszowskim
Ochrona Zabytków 23/3 (90), 225-228
1970
n ych do stalow ej k on stru k cji b udynku (il. 7d). 3. W poziom ie stropu nad ostatn ią k on d ygn acją w yk on an y został żelb etow y w ien iec sk otw ion y z m uram i zew n ętrzn ym i. W ien iec ten , poza zw iązaniem budynku w poziom ie gzym su , m iał na celu p rzejęcie ew en tu aln ego rozporu z k on struk cji dachu. Z djęcie (il. 8) ilu stru je stan b u dynku w grudniu 1969 roku, bezpośrednio przed przekazaniem go do użytk ow an ia.
U w a g i k o ń c o w e . Tego typu zab ezpiecze nie może m ieć zastosow anie w w yp ad ku w y m ia ny stropów w obiektach zab ytk ow ych n ie m a jących m urów nośnych o odpow iedniej w y tr z y
m ałości. N a leży jednak pam iętać o k onieczn o ści stw ierd zen ia od pow iedn iej n ośności podło ża gru n tow ego, aby różnice osiadania p o m ię dzy istn ieją cy m i m uram i a w budow aną k on struk cją nośną b y ły m ożliw ie m in im alne. W y d aje m i się, że n ie p ow in n y one przekraczać 5 mm. W w yp ad k u słabego podłoża g ru n to w e go poniżej stóp fu n d am en tow ych należałob y p rzew idzieć oparcie ich na palach w iercon ych , o od pow iedn iej śred n icy i długości.
doc. dr inż. Z ygm u n t S zafran P o litech n ik a W rocław ska
CONSTRUCTIONAL PROBLEMS AT RECONSTRUCTION
OF „POD PRZEPIÓRCZYM KOSZEM” (QUAIL BASKET) HOUSE IN LEGNICA T h e house under d iscussion, d ating p rob ab ly as far
back as to th e 16th cen tu ry , is situ a ted a t th e Old T ow n M arket and has m an y tim es b e e n su b jected to recon stru ction s. N o w , in v ie w o f its poor tech n ica l con d ition , it req uired gen era l restoration . H o w ev er, o w in g to a need to rep la ce th e ob so lete flo o rs it has p roved in d isp en sa b le to m ak e an a d d itio n a l lo a d -b e aring con stru ction able to ta k e over th e load of the
sa id flo o rs. From th e accom p an yin g sk e tc h e s m ay b e s e e n the situ a tio n of this n e w ly p rovid ed c o n stru ctio n al sy stem . I t is a con stru ction co n sistin g o f s t e e l beam s em b ed d ed w ith co n crete in to fo u n d a tio n s and reach in g as high as to the w a ll coping le v e l. T his t y pe of s o lu tio n ca n b e ap p lied w h e r e th e w ea k en ed lo a d -b ea rin g w a lls a re not stron g en ou gh to b ea r th e n ew , h e a v y -w e ig h t floors.
STANISŁAW MICHALCZUK
Z BADAŃ LUBELSKIEJ PRACOWNI DOKUMENTACJI NAUKOWO-HISTORYCZNEJ PKZ NAD BUDOWNICTWEM DREWNIANYM W WQJEWÔDZTWIE RZESZOWSKIM
B adania nad dziejam i b ud ow n ictw a d rew n ia n ego w w ojew ód ztw ie rzeszow sk im p rzyn iosły w ostatn ich latach szereg in teresu ją cy ch w y n i k ów . Obok badaczy k rak ow skich i w arszaw sk ich oraz m iejscow ego ośrodka n auk ow ego, ja k im jest M uzeum B ud ow n ictw a L udow ego w Sanoku, problem atykę tę podjęła P racow nia D ok u m en tacji N au k ow o-H istorycznej O ddziału P K Z w L ublinie
W latach 1968— 69 p o w sta ły w niej trzy doku m en ta cje h istoryczne — ce rk w i w S m olnik u , K rem pnej i K om ańczy — oraz stu d iu m za w ie rające w y ty c zn e k onserw atorskie dla zagrody S u d ołów — puszczańskich b artn ików spod Ra niżow a. W roku 1970 przygotow ane zostaną trzy n astęp n e d okum entacje — cerk w i w Ropkach, Ś w ią tk o w ej M ałej i Ś w iątk ow ej W ielk iej. R ów
n ocześnie z op racow yw an iem d oku m entacji h i story czn ych i fo tograficzn ych Pracow nia P ro jek tow a tego O ddziału w yk o n u je pełną doku m en ta cję rysu n kow o-pom iarow ą.
P race te m ają na celu p rzygotow anie d oku m en tacji k on serw atorsk iej dla n ajciek aw szych ob iektów b u d ow n ictw a drew nianego, ob jęty ch plan em zabezpieczenia, renow acji i adaptacji ze środków W ojew ódzkiego K onserw atora Za bytk ów w R zeszow ie. R atow anie gin ących d zieł sztuk i ciesie lsk iej, sn ycersk iej i m alarskiej m a ło m ia steczk o w y ch i w iejsk ich tw órców ze w sch od nich i p o łu d n iow ych rejon ów w o jew ó d z tw a rzeszow sk iego sięga roku 1956. S tało się ono celem działania kilku in sty tu cji i szeregu osób. k tórych n ajp ow ażn iejszym p rzed sięw zię ciem w ob ecn ym czasie są zabiegi o stw orzen ie 225
1. K r e m p n a , p o w . Jasło, c e r k i e w , w i d o k od p o ł u dnia, s t a n p r z e d k o n s e r w a c j ą (fot. A. H u- nicz) l. K r e m p n a , Jasło d i s t ri c t — O r th o d o x u n ia te c hurch as seen f r o m th e s o u th in its s t a te p r i o r to c o n s e r v a tio n
skansenu dla drew nianych cerkiew ek biesz czadzkich.
W PDN-H Oddziału PKZ w Lublinie badania nad budownictwem drew nianym w wojewódz twie rzeszowskim prowadzą: niżej podpisany i mgr Czesław Kiełboń. Spod ich pióra wyszła dokum entacja historyczna cerkw i w K rem pnej, pow. jasielski, zilustrow ana fotografiam i mgr. A ndrzeja Hunicza (maszynopis, s. 50, il. 103, Lublin 1968). Cz. Kiełboń opracował historię tej budowli, autor niniejszego kom unikatu przygotował 'pozostałe rozdziały studium : opis, stan zachowania, główne w artości zabytkowe, wnioski konserw atorskie i aneks. Na przykła dzie tej dokum entacji w arto się zastanowić nad potrzebą tego rodzaju opracowań i m echani zmem przygotowań do podjęcia robót konser w atorskich przez wykonawców z PKZ.
2. K r e m p n a , c e r k i e w , p r z e k r ó j p o d ł u ż n y (rys. sz k ic T. M ichala ka)
2. K r e m p n a , O r th o d o x unia te church; lo ngitu dinal se c tio n
3. K r e m p n a , c e r k i e w , r z u t p o z i o m y (rys. s z k ic T. M i chala ka)
Nie ulega wątpliwości, że ustalenie przez histo ryka lub historyka sztuki podstawowych faktów historycznych dotyczących pow stania i dzie jów obiektu zabytkowego jest pierwszą czyn nością wiodącą ku naukowemu poznaniu przed miotu podlegającego ochronie i wymagającego interw encji konserwatorów. W naszym w ypad ku zagadnienie to było szczególnie ważne i in teresujące z powodu rozbieżności zdań badaczy w datow aniu cerkwi. W. K rassow ski czas jej pow stania widzi ok. 1640 r . 1 R. Brykowski i T. Chrzanowski w ym ieniają ogólnie wiek X V II2 J . Łoziński i A. Miłobędzki w ym ieniają wiek X VI—XVII i rok 1771 — w ież a3. B ar dziej szczegółowe dzieje cerkwi przedstawili J. K. Trybow ski i O. Z agórow ski4, podając że cerkiew pochodzi „z w. XVI. Wieża wybudowa na (wg napisu) 1770. Przerobiona 1873. R estau row ana 1895 (...). Na ścianach części rozdzielo nego ikonostasu barokowego z d atą 27.IX .1664” . Sam obiekt ma kilka dat, z których wymienio na przez Trybowskiego i Zagórowskiego data na wieży, a właściwie ponad drzw iam i wejścio wymi, to „R. 1778” (daty na częściach siedem nastowiecznego ikonostasu nie udało się obec nie odnaleźć). Pozostałe — nie znane dotąd — to „1783” na żelaznym zam ku drzwi w babińcu i „1782” na tablicy fundacyjnej (odnalezionej przez inż. arch. T. Michalaka).
K w erenda archiwalna pomimo żmudnych po szukiw ań nie dała odpowiedzi na chronologię dziejów cerkwi. Wiadomo, że wieś K rem pna założona została na praw ie wołoskim przez M. Stadnickiego w początkach XVI w. Z tekstu tablicy fu n d a c y jn e j5 w ynika jednoznacznie, że cerkiew w tej wsi istniała już w roku 1507. Ża dne zachowane dokum enty nie wspom inają o pożarze cerkwi w latach 1507— 1782. W tej sytuacji, biorąc pod uwagę przechowanie się we w nętrzu starego, siedemnastowiecznego ikono stasu, m ateriał budowlany użyty do wzniesie nia zrębu oraz charakterystyczne rozwiązanie konstrukcyjnych połączeń poszczególnych wień ców za pomocą ukrytych prostokątnych czopów można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że w obiekcie tym przetrw ały do naszych cza sów pewne elem enty sprzed roku 1782, a może naw et z budowli pierw otnej, która nigdy nie uległa całkowitej zagładzie, a była jedynie re m ontowana i uzupełniana.
Rozstrzygnięcie tego zagadnienia ma inne jesz cze, dużo bardziej istotne i ogólniejsze
znacze-1 W. K r a s s o w s k i , Z e s t u d i ó w nad d e t a l a m i z a
b y t k o w y c h k o n s t r u k c j i c ies ielsk ich , „K w artaln ik A r
c h ite k tu r y i U r b a n isty k i” t. VII, R 1962, z. 1.
2 R . B r y k o w s k i i T. C h r z a n o w s k i , D r e w n i a
na c e r k i e w p o l e m k o w s k a w S t a w i s z y , „Ochrona Z a
b y tk ó w ”, X X (1967), nr. 3.
3 J. Ł o z i ń s k i , A. M i ł o b ę d z k i „A tlas za b y tk ó w a rch itek tu ry w P o lsce”, W arszaw a 1967.
4. K r e m p n a , c e r k i e w , p d - w s c h . n arożn ik p r e z b i t e r i u m z o d s ł o n i ę t y m w ę g ł e m (fot. A. Hunicz)
4. K r e m p n a , O r t h o d o x unia te church; so u t h -e a s t c o r ner of p r e s b y t e r y w i t h the quoin e x p o s e d
nie, może bowiem w yjaśnić genezę cerkwi drew nianej typu łemkowskiego, a więc cerkw i trójdzielnej — takiej jak prawosławne boj- kowskie — lecz uzupełnionej wieżą wystaw io ną ponad babińcem, nie różniącą się ani swym kształtem , ani konstrukcją od drew nianych wież kościelnych.
W kształtow aniu się cerkiewno-kościelnego ty pu barokizujących cerkiewek łemkowskich za sadniczą rolę odegrała unia brzeska. W ydaje
'* J. K. T r y b o w s k i , O. Z a g ó r o w s k i , „K atalog Z a b y tk ó w S ztu k i w P o lsc e ”, p o w ia t ja sielsk i, m a szy nopis 1953.
5 „ ...C erkiew K r e m p s k a D e k a n a t u D u k ie ls k ie g o po
p i e r w s z e y C e r k w i , k tó r a la t 275 sta ła ro z b u r z e n i u t e ra ź n ie js z a ... R o k u P a ń s k ie g o j e s t w y s t a w i o n a 1782”.
się, że dopiero po roku 1596, a ściślej biorąc po roku 1692, to jest po p rzystąpien iu praw o sław n ej d iecezji p rzem ysk iej do u nii b rzeskiej, m ożna szukać p ierw szych p rzyk ładów zla ty n i- zow anych cerkw i typ u łem k ow sk iego. W om a w ianej d oku m entacji h istoryczn ej p rob lem ten pozostał otw arty, a rozw ażania h ip otety czn e w oparciu o skąpe źródła h istoryczn e zostały przerw ane na p ow yższych przyp u szczen iach. S n u cie d alszych w n iosk ów przez h istoryk a sztu ki staje się n iem ożliw e i n iew sk azan e bez doko nania badań architektonicznych. R ozw arstw ie nie i w ła ściw e rozpoznanie drogą a n a liz y po rów naw czej i form aln ej w szy stk ich elem en tów stru k tu ry b ud ow li jest w ob ecn ym sta n ie m oż liw o ści tech n iczn ych osta teczn y m zab iegiem b a daw czym , u m ożliw iającym od krycie praw dy obiektu zabytkow ego. Stąd w ła śn ie k on iecz ność przeprow adzenia badań arch itek ton iczn ych cerkw i w K rem pnej przed p rzystąp ien iem do k onserw acji i w trak cie jej w y k o n y w a n ia sta ła się pierw szą k w estią poruszoną w e w n iosk ach konserw atorskich. B adania te p o w in n y dopro w adzić do u stalen ia etap ów w zn oszen ia budo w li, w yjaśn ić ew en tu aln ość jed n oczesn ego lub późniejszego p ow stan ia w ież y i zakres robót przy »jpowtórnej” b ud ow ie cerkw i w roku 1782 oraz w trakcie p óźn iejszych rem ontów . P o w in n y też ustalić sposób p ierw otnego pokrycia ścian zew n ętrzn ych b udynku — czy zrąb b ył od słon ięty, czy o b ity gon tam i, jak w ieża, lub deskam i.
Z am knięcie p ierw szego etapu prac p rzygoto w aw czych do k on serw acji d rew nian ego (zresztą n ie tylk o d rew nian ego) ob iektu zab ytk ow ego pow inno być zatem dokonane przy w sp ó łu d zia le h istoryk a sztuk i lub h istoryk a i badacza ar ch itek tu ry. Ich u stalen ia, u zu pełn ion e ek sp er tyzam i m ykologa i tech nologa (np. m alarstw a), dadzą podstaw ę do p oczyn ań p rojektanta, k tó
ry p rzygotu je d oku m entację w yk on a w czą dla ekip bud ow lan o-k onserw atorskich . W ten sp o sób p rzygotow ana pełna d oku m entacja n a u k o w a, badaw cza i p rojek to w o-w y k on aw cza n ie zw aln ia b ynajm niej sw y ch autorów od o b o w ią zku d opracow yw ania u staleń i rozw iązań przez ca ły czas trw ania prac re n o w acy jn y ch . Zobo w ią zu je ich do stałego nadzorow ania robót, d okon yw an ia w ich trakcie badań n iem o żliw y ch do przeprow adzenia przed częścio w y m ch oćb y rozm on tow an iem obiektu i dotarciem do jego k on stru k cyjn ego w n ętrza oraz prow adzenia szczegółow ej d okum entacji sp raw ozd aw czej. W czasie robót n iejed n ok rotn ie zachodzi k o n ieczność podejm ow ania isto tn y ch d ecy zji, zm ien iających p rzy go tow a n y projekt rob oczy i w p row ad zających n iep rzew id zian e sp osob y zab iegów k onserw atorskich . W spólne p od ejm o w an ie d ecy z ji przez kilku b ieg ły ch fach o w có w w y k lu cza w w ięk szy m stop n iu naru szen ie za b ytk ow ej su b stan cji obiektu.
W u b ieg ły m roku zakończona została k o n ser w acja cerkw i w Sm olniku. A u tor d oku m entacji historycznej tego obiektu n ie został w łączo n y do prac w y k on aw czy ch , n ie m iał w ięc ok azji do obrony w y su n ię ty ch przez sieb ie w n iosk ów konserw atorskich, które zrealizow an o ty lk o częściow o. U d ział lub elsk iej P D N — H w całk o w ity m procesie b ada w czo-w y k on a w czym b ęd zie m iał m iejsce w b ieżącym roku w cerk w i w K o m ańczy. Ta ciek aw a b ud ow la, w raz z k ilk om a bliźniaczo podobnym i cerk w iam i z d o lin y śro d kow ej O sław y, będzie przedm iotem szczeg óło w ych badań w n a jb liższym czasie. C erkiew w K rem pnej — jedna ze starszych , o ile n ie n a j starsza z obecnie zachow anych cerk iew ek łe m k ow skich — czeka na p ełn e poznanie, na d e c y zje w arun k ujące jej zachow anie.
dr S ta n isła w M ichalczuk . P ra co w n ie K o n serw a cji Z a b y tk ó w L ublin.
FROM INVESTIGATIONS ON WOODEN BUILDINGS IN RZESZÓW VOIVODSHIP CARRIED OUT
BY SCIENTIFIC-HISTORICAL DOCUMENTATION DEPARTMENT OF THE LUBLIN HISTORICAL MONUMENT CONSERVATION ATELIER
In his a rticle the author d ea ls w ith w ork s on d ocu m en ta tio n fo r th e w ood en b u ild in g m o n u m en ts in the R z eszó w V o ivod sh ip area w h ich are a c tu a lly carried ou t b y th e S c ie n tific -H is to r ic a l D o cu m en ta tio n D e p a rtm en t of the H isto r ic a l M on u m en t C on servation A te lie r in L u b lin . M ore d eta iled a tten tio n is p a id by th e au th or to prob lem s, and e sp e c ia lly th a t of dating,
of the w o o d en o rth od ox u n iate church a t K rem pna, J a sło d istrict, as he h im self collab orated in preparing of its h isto rica l docum entation. T he n eed for a m ore tig h t co -o p era tio n b e tw e e n th e h isto ria n -d o cu m en ta - lis t and the a rch itect and b u ild er is em p h asized in con clu sion .
