Andrzej Novák-Zempliński
"Dwór polski - tradycja a problemy
konserwatorskie" - sesja naukowa
Ochrona Zabytków 44/2 (173), 139-140
1991
.DWÓR POLSKI - TRADYCJA A PROBLEMY KONSERWATORSKIE ' - SESJA N A U K O W A
Zarząd K l u b u I n d y w i d u a l n y c h U ż y t k o w n i k ó w O b i e k t ó w Z a b y t k o w y c h 1, w y p e ł niając j e a n o ze s w o i c h p r o g r a m o w y c h zadań, z o r g a n i z o w a ł w d n i a c h 1 4 - 1 5 w rz eś n ia 1 9 9 0 r., d r u g ą sesję n a u k o w ą p o ś w i ę c o n ą t e m a t y c e d w o r u p o l s k i e g o 2. Z a d a n ie m sesji n a u k o w y c h o r g a n i z o w a ny ch przez K l u b j es t p r z y b l i ż e n i e p r o b l e m a ty k i K o n s e r w a t o r s k i e j i h i s t o r y c z n e j c z ł o n k o m K l u b u , k t ó r z y w w i ę k s z o ś c i me są p r o f e s j o n a l n i e z w i ą z a n i z k o n s e r w a c j ą z a b y t k ó w , a s a m o d z i e l n i e p r o w a d z ą p r a ce k o n s e r w a t o r s k i e w s w o i c h o b i e k t a c h . Zarząd K l u b u p o k ł a d a n a d z i e j ę , ze t e g o t y p u d z i a ł a l n o ś ć p o z w o l i c z ł o n k o m K l u bu p o s z e rz y ć i c h w i e d z ę na t e m a t o c h r o n y z a b y t k ó w , a p r z e d e w s z y s t k i m u n i k nąć w i e l u b ł ę d ó w , j a k r ó w n i e ż d o p o m ó c w w y b o r z e w ł a ś c i w e j d r o g i p r z y o d b u d o w i e i a d a p t a c j i o b i e k t ó w z a b y t k o w y c h d la w ł a s n y c h p o t r z e b . O r g a n i z a t o r z y s z c z e g ó l n y n a c i s k p o ł o ż y l i na p r o b l e m z a l e ż n o ś c i t r a d y c j i d w o r u p o l s k i e g o - w s z e r o k i m zakre sie t e g o p o ję c i a - i w s p ó ł c z e s n y c h p r o b l e m ó w k o n s e r w a t o r s k i c h i a d a p t a c y j n y c h . P r o b l e m te n w y d a j e się b y ć s z c z e g ó l n i e w a ż n y w o b l ic zu t o t a l n e g o w y n i s z c z e n i a z j a w i s k a k u l t u r o w e g o , j a k i m b y ł o n g i ś d w ó r p o l ski. J e d y n i e p r z e d p r y w a t n y m i w ł a ś c i c i e l a m i p o l s k i c h d w o r ó w r y s u je się szan sa na p r z y w o ł a n i e , c h o ć b y w c zę ści , d a w n e g o k l i m a t u g n i a z d a r o d z i n n e g o , p e ł n e g o ż y ci a i p a m i ą t e k . W s z e l k i e f o r m y z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e g o u ż y t k o w a n i a d w o r ó w p o l s k i c h z a w s z e p o z b a w i o n e b ę d ą a u t e n t y z m u , a m u z e a w n ę t r z d w o r s k i c h ( n p . O ż a r ó w k. W i e l u n i a ) c z y s k a n s e n o w e r e a l i z a c j e t e g o t y p u c z ę s t o k r o ć razą s w o j ą t e a t r a l n ą s z t u c z n o śc ią . O c z y w i ś c i e z a d a n i e m sesji b y ł o r ó w n i e ż to , a b y p r ze s tr z e c pr zed w s z e l k ą s z t u c z n o ś c ią , w s z e l k i m s z a b l o n o w y m p o d e j ś c i e m d o p r o b l e m u w s p ó ł c z e s n e j a d a p ta c j i o b i e k t ó w o p r z e r w a n y m na lat k i l k a d z ie s i ą t ż y c i o r y s i e . Z a l e d w i e w k i l k u p r o c e n t a c h w r ó c i l i d o s w o i c h d o m ó w d a w r u w ł a ś c i c i e l e l u b ic h s p a d k o b i e r c y Ci m a ją ł a t w i e j s z e za d a n ie , g d y z n i e j a k c w s p o s ó b n a t u r a l n y s t a n o w i ą p r z e d ł u ż e nie t r a d y c j i d o m u , c z ę s to m a ją p a m i ą t k i z t e g o ż d o m u , cz ęś ć j e g o w y p o s a ż e n i a , f o t o g r a f i e r o d z i n n e itp N o w y w ł a ś c i c i e l z a cz yn a b u d o w a ć ż y ci e d o m u o d n o w a , t w o r z y ć j e g o t ra d y c j ę , ale tez j e s t o b o w i ą z a n y s i ę g n ą ć p o j e g o t r a d y c j ę d a w n ą i s ta ra ć się s p i ą ć te d w i e t r a d y c j e w p e w n ą c i ą g ł o ś ć , c o p o z w o l i u c h w y c i ć p o c z ę śc i a u t e n t y z m p o l s k i e g o d o m u . W ł a ś c i w y w y b ó r d r o g i m o ż e o k r e śli ć j e d y n i e p o s i a d a n a w i e d z a oraz p o c z u c i e p i ę k n a i d o b r e g o s m a k u . P r o b l e m te n j e s t na ty l e r o z l e g ł y i b o g a t y , ze na p e w n o ta sesja g o nie ro z w i ą z a ł a , ale z a m i e r z e n i e m K l u b u j e s t k o n t y n u o w a n i e t e g o t e m a t u tak przez o r g a n i z o w a nie k o l e j n y c h sesji, ja k p o p r z e z d z i a ł a l n o ś ć w y a a w n i c z ą .P i e r w s z a cz ęść sesji o d b y ł a się w sali k o n f e r e n c y j n e j Z G PTTK, p r zy ul. S e n a to r s k i e j 11 w W a r s z a w i e . T o w a r z y s z y ł a jej n i e w i e l k a , ale b a r d z o in te r e s u j ą c a , ’ Por M . P a ź d z i o r K lu b In d y w id u a ln y c h U ż y t k o w n ik ó w O b ie k tó w Z a b y tk o w y c h .O c h ro n a Z a b y tk ó w " 1 9 8 4 , nr 4, ss 3 0 7 - 3 0 8
2 Dla p rz y p o m n ie n ia , p ie rw sza sesja, p o ś w ię c o n a p o l skie m u b u d o w n ic tw u d re w n ia n e m u , o d b y ła się w W ie lu n iu w d n ia c h 2 7 - 2 9 w rz e ś n ia 1 9 8 7 r w y s t a w a f o t o g r a f i i , d o k u m e n t ó w , p is m i d r u k ó w , k s ią żek i p a m i ą t e k r o d z i n n y c h z w i ą z a n y c h z t r a d y c j ą d w o r u p o ls k i e g o , p o c h o d z ą c y c h ze z b i o r ó w S t a n i s ł a w a L e d ó c h o w s k i e g o , J a n a Piotra P ru s zy ń s- ki e g o , M a c i e j a R y d la i A n d r z e j a N o - v a k - Z e m p l i ń s k i e g o . Sesję o t w o r z y ł prezes Za rz ą d u K l u b u M a r e k S k rz y ń s k i. Referat w p r o w a d z a i ą - c y w y g ł o s i ł A n d r z e j N o v a k - Z e m p l i ń s k i pt. P a ła c d w ó r, d w o r e k - p r ó b a o k r e ś le n ia d e fin ic ji i w z a je m n y c h re la c ji. P o t rz e ba s p r e c y z o w a n i a t y c h p o ję ć w y n i k a stąd, ze w p o w s z e c h n y m u ż y c i u t e r m i n y te są stale m y l o n e , a me jest w o l n a od t e g o r ó w n i e ż lit e ra tu ra f a c h o w a D o c . dr ha b. M a r e k K w i a t k o w s k i w n i e z w y k l e ż y w y m i p e ł n y m h u m o r u w y s t ą p i e n i u p r z e d s t a w i ł p r o b l e m y k o n s e r w a to rs ki e, b u d o w l a n e i c o d z i e n n e z w i ą z a n e z o d b u d o w ą X V I I I - w i e c z n e g o , d r e w n i a n e g o d w o r u w S u c h e j k. W ę g r o w a oraz p r z y b l i ż y ł h i s to r i ę i t r a d y c j ę t e g o d o m u S z c z e g ó l n i e g o d n e u w a g i i p o d k r e ś l e n i a j e s t z a s t o s o w a n i e t a k i c h m e t o d k o n s e r w a c j i , k t ó r e p o z w a l a j ą na m a k s y m a l n e z a c h o w a n i e a u t e n t y c z n e j s u b s t a n c j i z a b y t k o w e j t e g o b a r d z o i n t e r e s u j ą c e g o o b i e k t u . D oc . dr ha b. J a n P i o t r P ru s z y ń s k i p o d j ą ł n i e z w y k l e c i e k a w y t e m a t Z y c ie w d w o r z e p o ls k im - p ró b a r e k o n s tr u k c ji o b y c z a jó w . Ze w z g l ę d u na o g r a n i c z o n y czas w y s t ą p i e n i a , re fe re n t p r z e d s t a w i ł j e d y n i e o g ó l n y zarys p r o b l e m a t y k i o b y c z a j u w ż y c i u d w o r u p o l s k i e g o i s k u p i ł się na t y c h j e g o c e c h a c h , k tó r e n i g d y nie tr ac ą a k t u a l n o ś c i ( w p r z e c i w i e ń s t w i e d o całej m a s y z w y c z a j ó w c o d z i e n n y c h czy ś w i ą t e c z n y c h , k t ó r y c h p r z y w r a c a n i e aziś m o że razić t e a tr a l n ą s z t u c z n o ś c i ą ) C e c h y , na k tó r e d o c . J. P ru s z y ń s k i k ł a dz ie s z c z e g ó l n y na c is k , t o s ł u ż b a O j c z y ź nie, g o d n o ś ć st a n u , w i e r n o ś ć d a n e m u s ł o w u , g o ś c i n n o ś ć , p o b o ż n o ś ć itp. Te w ł a ś n i e c e c h y są p o d s t a w ą g e n e a l o g i i o b y c z a j ó w i z w y c z a j ó w , d o k t ó r y c h p o z n a n i a a u t o r s e r d e c z n i e n a m a w i a ł , o d s y ła ją c d o b o g a t e j l i te ra tu ry . W y s t ą p i e n i e d o c . P r u s z y ń s k i e g o b y ł o b a r d z o g o r ą c o p r z y ję te przez u c z e s t n i k ó w sesji i n a g r o d z o n e d ł u g i m i o k l a s k a m i . M g r A n d r z e j Z a l e w s k i ze S t o ł e c z n e j P r a c o w n i D o k u m e n t a c j i D ó b r K u l t u r y p r z e d s t a w i ł an al iz ę p o r ó w n a w c z ą p r o b l e m ó w k o n s e r w a t o r s k i c h w t rz e c h p o d w a r s z a w s k i c h o b i e k t a c h : p a ła c u w Pę ci - c a c h ora z d w o r a c h w B rz e ś c a c h i Kl ar y -s e w i e - B i e l a w i e I l u -s t r u j ą c -s w e w y -s t ą p i e nie p r z e ź r o c z a m i , a u t o r s k u p i ł się na s z c z e g ó l n i e r a ż ą c y c h b ł ę d a c h k o n s e r w a t o r s k i c h i w y k r a c z a j ą c y c h p o z a n i e z b ę d n ą k o n i e c z n o ś ć z m i a n a c h a d a p t a c y j n y c h . W z e s t a w i e n i u t y m k o r z y s t n i e p r e z e n t o w a ł się p r y w a t n y d w ó r w K la ry - s e w i e - B i e l a w i e , w k t ó r y m w p r o w a d z o n e z m i a n y p o d y k t o w a n e b y ł y c z y n n i k a m i z e w n ę t r z n y m i . O b i e k t z a c h o w a ł c i e p ł y k l i m a t d o m u r o d z i n n e g o . S z c z e g ó l n i e g o r ą c o z o s t a ł p r z y j ę t y re fe ra t p ro f. d r ar c h. J a n u s z a B o g d a n o w s k i e g o pt. D w ó r i k ra jo b ra z , i l u s t r o w a n y p r z e z r o c z a m i . T e m a t e m r e fe ra tu b y ł y p r z e m i a n y h i s t o r y c z n e o t o c z e n i a d w o r u p o l sk i e g o , a s z c z e g ó l n i e k r a jo b r a z u . Z w r ó c e n ie u w a g i na t e n p r o b l e m j e s t dziś n i e z w y k l e w a ż n e , p o n i e w a ż p o z b a w i o n e o c h r o n y k o n s e r w a t o r s k i e j k r a j o b r a z o w e u k ł a d y p r z e s tr z e n n e u l e g a j ą d a l e k o p o s u n ię t e j d e w a s t a c j i i z a k ł ó c e n i o m . W y s t ą p i e n i e p r o f J. B o g d a n o w s k i e g o b y ł o j e d n o c z e ś n i e a p e l e m d o w ł a ś c i c i e l i z a b y t k ó w , a b y m e o g r a n i c z a ł ' się w s w e j d z i a ł a l n o ś c i d o s t r e f y b e z p o ś r e d n i e j o c h r o n y k o n s e r w a t o r s k i e j , a w e w ł a s n y m r ó w n i e ż i n te re s i e o t o c z y l i tr o s k ą k r a j o b raz i sta ra li się p r z e c i w d z i a ł a ć w s z e l k i m n e g a t y w n y m z j a w i s k o m p r o w a d z ą c y m d o j e g o d e g r a d a c j i i z n i e k s z t a ł c e ń h i s t o r y c z n y c h u k ł a d ó w p r z e s t r z e n n y c h . D w a k o l e j n e re fe ra ty p o ś w i ę c o n e b y ł y w n ę t r z o m d w o r ó w p o l s k i c h . p i e r w s z y z n i c h , w y g ł o s z o n y przez dr a M a c i e j a R y d la z G d a ń s k a , t r a k t o w a ł o h i s t o r y c z n y c h u k ł a d a c h f u n k c j o n a l n y c h w n ę t r z m i e s z k a l n y c h , ich w y p o s a ż e n i u i e l e m e n t a c h t w o r z ą c y c h k l i m a t g n i a z d a r o d z i n n e g o . I l u s t r o w a n y był f o t o g r a f i a m i h i s t o r y c z n y m i ze z b i o r ó w a u to ra . Dr M a ciej R y d e l s z c z e g ó l n ą u w a g ę p o ś w i ę c i ł t y m p r o b l e m o m , k t ó r e m a ją z n a c z e n i e dla w s p ó ł c z e s n y c h D ró b u c h w y c e n i a a u t e n t y z m u w n ę t r z w t r a d y c y j n y c h u k ł a d a c h f u n k c j o n a l n y c h . \N k o l e j n y m w y s t ą p i e n i u , z a t y t u ł o w a n y m P ro b le m y r e k o n s tr u k c ji w n ę trz d w o r s k ic h , red. S t a n i s ł a w L e d ó c h o w s k i p r z e s tr z e g a ł pr zed s z t u c z n ą f o r m u ł ą a r a n ż a c ji w n ę t r z d w o r s k i c h , pr ze d t e a t r a l n o ś c i ą d e k o r a t o r s k ą , k tó r a z dr ad za się z w y k l e na p i e r w s z y rz u t ok a N a m a w i a ł , b y pr z y p e ł n y m p o s z a n o w a n i u dla h i s t o r i i s w o j e g o d o m u i j e g o t r a d y c j i oraz w y m o g ó w K o n s e r w a t o r s k i c h , nie r e z y g n o w a ć z w ł a s n y c h p o t r z e b i u p o d o b a ń w y n i k a j ą c y c h z cz asu , w k t ó r y m ż y j e m y , i m i e j s
7 D r u k i i p a m ią tk i ze z b io r o w re d S ta n is ła w a L e d ó c h o w s k ie g o (fo t. P, S y n d o m a n )
2. D w ó r w T u ro w e j W o li p p. S ieradzkich, stan 1 5 .I X . 1 9 9 0 r. (fo t. T. J a w o rs k i)
ca, jakie zajm ujem y w życiu społecznym.
N ow ego właściciela zabytkow ego d w o
ru p o w in n o być stać na to, by dopisać do
jego historii sw oją własną kartę, jeśli ma
być on żywym , mieszkalnym obiektem,
a nie muzealnym dinozaurem. Próba
wskrzeszenia życia ziem iańskiego musi
być z góry skazana na niepowodzenie,
podobnie jak p o w ró t do daw nych s to
sun ków w łasno ścio w ych i społecznych.
Tego typu próby mogą jedynie narazić
autora na śmieszność.
Z p o w o du choroby pana Z bigniew a Pru
sa-N iew iadom skiego, nie został w y g ło
szony referat pt.
Zaprzęgi konne jako
element kultury materialnej dworu p o l
skiego.
M am y nadzieję, że referat ten
zostanie w ygłoszony na kolejnej, o rg a n i
zowanej przez Klub sesji.
W szystkie referaty budziły ożyw ioną dys
kusję. Niektórzy dyskutanci uzupełniali
treść w ygłoszonych referatów, inni zaś
wyrażali odm ienne poglądy od ich a u to
rów.
W drugim dniu sesji uczestnicy zw iedzili
d w o ry położone na zachód od W arsza
w y, g łó w n ie w okolicach M szczonowa
i Sochaczewa. Program objazdu przede
wszystkim ob ejm ow ał zwiedzanie o b ie k
tó w pryw atnych, prezentujących różne
typy, standardy i program y użytkowe, jak
rów nież problem y konserwatorskie. M iał
też na celu skon fro ntow an ie metod i za
kresu prow adzonych prac konserw ators
kich w zależności od potrzeb, a szczegól
nie m ożliw ości właściciela.
Pierwszym zwiedzanym obiektem był
dw orek w Krzu, własność pp. N o w a c
kich. U żytkow any jako dom letni, p o
ddany został jedynie koniecznym napra
wom . W dw orku tym zachow ało się o ry
ginalne jeszcze pokrycie z w ióra lip o
w ego i resztki założenia ogrodow ego,
utrzym ywane w form ie półdzikiej ze
względu na przebiegającą w pobliżu tra
sę katowicką.
Kolejnym obiektem był słynny „ d w ó r
drew niany - po rem oncie m uro w an y” ,
czyli dw orek zarządcy dóbr w Radziejo
w icach, dziś dom pracy tw órczej MKiS.
Paradoks powyższego sloganu podkreś
la fakt, że w form ie zewnętrznej jest on
dziś bardziej „d re w n ia n y " niż był kie dy
kolw iek, gdyż m urow ane ściany osłon ię
to drew nianą im itacją konstrukcji sum
i-k o w o -łą ti-k o w e j, utrzymanej w natural
nym kolorze drewna. Niegdyś budynek
ten był drew niany, lecz otynkow any,
z portykiem o czterech kolum nach m uro
w anych,
zwieńczonym
schodkow ym
szczytem. Dzisiejszy portyk jest dre w n ia
ny i zwieńczony trójkątnym szczytem
- wszystko w naturalnym kolorze d re w
na. Aby do końca zatracić zabytkow y
charakter obiektu, zastosowano fu n d a
ment z ciosu kamiennego, pięknie fu g o
wanego, jaki nigdy nie był tu stosowany.
Całość wraz z nienaturalnie w ycyze lo
wanym otoczeniem , ja w i się jako zaprze
czenie reguł konserwatorskich.
Diam etralnie różnie przedstawiał się k o
lejny obiekt, d w ó r B adow o-M ściska,
własność pp. Polaków. Dom ten charak
teryzuje autentyzm atm osfery życia ro
dzinnego, ciągłość tradycji, jako że nie
padł on ofiarą reform y rolnej i pozostaje
do dziś w rękach sw oich właścicieli.
R em ontow any w ostatnich latach w ła s
nymi, skrom nym i środkami i własnym i
rękoma stanow i niezwykle pozytyw ny
przykład podejścia do substancji zabyt
kow ej dom u i jego otoczenia.
Podniesiony ze stanu totalnej ruiny dw ó r
w Petrykozach, własność p. W ojciecha
Siemiona, jest obiektem powszechnie
znanym z publikacji prasowch, radia i te
lewizji. W znacznej jego części zgorma-
dzone zostały poważne zbiory z dziedzi
ny sztuki i rzemiosła, których k olekcjo no
wanie jest pasją właściciela. Zastrzeżenie
budzi d o bu do w an y do ściany szczytowej
taras z usytuow anym pod nim garażem,
stanow iący zbyt agresywną ingerencję
w substancję zabytkową dw oru.
Kolejnym zwiedzanym obiektem był, ró
w nież podniesiony ze stanu kom pletnej
dewastacji, d w ó r w Turow ej W oli, w ła s
ność pp. Sieradzkich. Szczególną uwagę
zwraca tu niezwykle staranne utrzymanie
domu, jego otoczenia i bu dyn ków go s
podarczych. Jako funkcjonujące g o spo
darstw o rolne jest zaprzeczeniem p o
wszechnie panującego na w si polskiej
niechlujstw a. Całość czyni bardzo dobre
wrażenie.
W dworze w Sokulach, własność pp.
Petelickich, prowadzone są prace re
m ontowe, w yko nyw a ne z dużym pietyz
mem. Obiekt, m im o że pozostaw ał stałe
w rękach pryw atnych, doprow adzony
został do stanu poważnej dekapitalizacji.
Nabycie dw oru przez pp. Petelickich ura
tow a ło go od niechybnej zagłady. W łaś
ciciele przeprowadzili się z rodziną do
naprędce
wyrem ontow anej
oficyny
i osobiście doglądają prac rem ontow ch,
prowadząc jednocześnie gospodarstw o
rolne. Rokuje to nadzieję, że dom ten
stanie się w krótce autentycznym ośrod
kiem życia rodzinnego na wsi.
D w ór w Tułow icach, niesłusznie przez
w ielu określany mianem pałacu, w ła s
ność pp. Novśk-Zem plińskich, ma boga
ty w ystrój architektoniczny. Przypisywa
ny Hilaremu Szpilowskiem u, od lat
sześćdziesiątych porzucony na pastwę
losu, obiekt ten popadał w ruinę. Prace
rem ontow e zaczęto dziesięć lat temu.
Obecnie prowadzone są prace w y k o ń
czeniowe i wyposażenie wnętrz. W szyst
kie zabiegi prowadzone były pod nad
zorem właściciela i w ykonyw ane w vyię-
kszości przez m iejscowych ludzi.
M etody w ykonyw ania prac konserw ato
rskich i budow lanych we własnym za
kresie ilustrowała specjalnie przygoto
wana dla uczestników sesji wystawa,
pokazująca drogę od w stępnych szki
ców , poprzez rysunki robocze, przygoto
w anie narzędzi i modeli do końcow ego
efektu zrealizowanego detalu.
W ystawa ta udow odniła, że można przy
m inim alnych kosztach i bez tom ów d o
kum entacji,
obsługi
adm inistracyjnej
uzyskać te same - a może i lepsze - efek
ty, jak przy zaangażowaniu profesjonal
nych przedsiębiorstw konserwatorskich.
Uczestnicy sesji obejrzeli również kolek
cję zabytkowych pojazdów zaprzęgo
w ych stanowiących unikatow e w kraju
muzeum, które w niedługim czasie z o
stanie udostępnione zwiedzającym.
O statnim zwiedzanym obiektem
był
d w ó r w Lipkowie, pełniący funkcję ple
banii m iejscow ego kościoła parafialne
go. O dbudow any po pożarze staraniem
ks. kanonika W acława Kurowskiego, jest
jednocześnie osobliw ym muzeum tra d y
cji sienkiewiczowskiej, z racji związków
rodzinnych Sienkiewicza z tym domem.
Program oDjazdu, choć może zbyt bogaty
i męczący, został bardzo pozytyw nie
odebrany przez uczestników sesji. Poka
zał w ielką różnorodność problem ów
konserwatorskich, sposobów użytkow a
nia ob ie któ w i stw orzył okazję do w y m ia
ny doświadczeń. Ta forma popularyzacji
problem ów ochrony zabytków wydaje
się być niezwykle trafna.
W sesji uczestniczyły 93 osoby - w w ię k
szości pryw atni właściciele zabytków
i członkow ie ich rodzin, a także historycy
sztuki, konserwatorzy i społeczni działa
cze ochrony zabytków.
A n d rze j N o v à k -Z e m p lih s k i T u ło w ice
