Mieczysław Ptaśnik
Zabytki w służbie społeczeństwa
Ochrona Zabytków 17/2 (65), 3-5
MIECZYSŁAW PTAŚNIK
ZABYTKI W SŁUŻBIE SPOŁECZEŃSTWA
Doba współczesna, a przede wszystkim prze miany gospodarczo-społeczne w krajach socja listycznych, niosą nieodwracalne przeistoczenia w pojmowaniu zadań kultury i jej roli w życiu narodu. Jesteśm y świadkami przeobrażeń św ia topoglądowych i towarzyszących im procesów mniej lub bardziej zorganizowanego upo wszechnienia kultury, sztuki i najnowszych osiągnięć nauki wśród szerokich rzesz społe czeństwa.
Najm niejszej wątpliw ości nie wzbudza dziś powszechna świadomość społecznej funkcji tea tru, sztuk plastycznych, literatury i w ielu in nych dziedzin naszego życia kulturalnego. Zro zumiała stała się również społeczna rola m uzealnictwa, które upowszechnia sztukę, etno grafię, historię, nauki przyrodnicze, technikę i stale pow iększający się wachlarz dyscyplin współczesnej wiedzy o świecie. Pow staje pyta nie, czy przekonanie o społecznej roli zabytku architektury jest również ugruntowane w świa domości naszego społeczeństwa?
Każdy zabytek architektury, jak i zabytek ruchomy, stianowi dobro kultury będące przed miotem zainteresowania naukowego ze strony specjalistów; jest on nie tylko dokumentem przeszłości kraju, czy regionu, ale równocześnie, oprócz tych niezw ykle w ażnych m omentów, spełnia dwie bardzo istotne funkcje o jak naj bardziej społecznym charakterze. Funkcjami tym i są: rola użytkowa, służenie potrzebom współczesnego życia oraz rola oświatowa po przez upowszechnianie treści związanych z da nym obiektem .
Zsumowanie tych funkcji, spełnianych przez obiekt zabytkowej architektury, m oże dawać już pew ien przybliżony obraz społecznej roli zabytku. Podkreślam p r z y b l i ż o n y , gdyż wchodzą tutaj w grę dodatkowe elem enty, jak np. problem tradycji, nawarstwień psycholo
gicznych w społeczeństw ie, które od w ielu po koleń związane jest z pew nym i zabytkami względnie całym i zespołami zabytkowym i. Stąd już tylko krok do poważnego zagadnienia psy- chologiczno-socjologicznego, jakim jest rola za bytku w e współczesnym społeczeństw ie, społe czeństwie, które chce żyć nowocześnie, posługi wać się współczesną techniką, ale równocześnie chce być otoczone dowodami ciągłości rozwoju kulturalnego, świadczącym i o tradycjach naro dowych.
Dw udziestolecie Polski Ludowej zobowiązu je nas do oceny tego, czego dokonaliśmy w ciągu 20 lat. N ie od rzeczy będzie, jeżeli prześledzim y rozwój społecznego zaangażowania zabytku w Polsce na przestrzeni 20-lecia.
Pierw szy okres ratowania zabytków archi tektury ocalałych z pożogi wojennej, to zabez pieczanie ruin, pokrywanie prowizorycznym i dachami itp. Prace m iały na celu zachowanie substancji zabytkowej, pom ników kultury, do kum entów historii. Było to w ielkie zadanie nie tylko konserwatorskie, ale akcja o charakterze społeczno-politycznym . Stworzono podstawy do adaptacji zamków, pałaców i dworów, które sta ły się własnością całego społeczeństwa i zostały przeznaczone dla jego potrzeb. Przygotow ywano projekty odbudowy dzielnic starom iejskich i włączenia ich w norm alny rytm życia w ielkich ośrodków urbanistycznych. N ależy przypusz czać, że w tych latach, jakkolwiek problem spo łecznego w ykorzystyw ania obiektów zabytko w ych był zaiwsze jednym z naczelnych postula tów służby konserwatorskiej, nie wysuw ano na czoło funkcji oświatow ych. Podkreślano raczej m om enty tradycji historycznej i rolę zabytku jako pomostu pom iędzy przeszłością a teraź niejszością.
Lata następne, pomimo w ielu trudności w y nikających z ogromu zniszczeń w ojennych i
po-trzeb odbudowującego się kraju, zaczęły dawać rezultaty. Odżyła warszawska Starówka, stając się przykładem włączenia zabytkowego zespołu do nurtu życia organizmu wielkom iejskiego. Odbudowane zabytki Gdańska, Wrocławia, Poz nania, Szczecina, Paczkowa i w ielu innych ośrodków służą m ieszkańcom tych miast. Prze prowadzono setki adaptacji obiektów zabytko w ych dla potrzeb socjalnych, kulturalnych, m ieszkaniowych. Wprowadzono żelazną zasadę m aksym alnego wykorzystania obiektów zabyt kow ych dla celów użytkowych przy pełnym uszanowaniu wym agań konserwatorskich. U zy skano w ten sposób potrójny efekt: uratowania podstawowej m asy obiektów zabytkowych, ra cjonalnego zagospodarowania ich i stworzenia punktu wyjściow ego dla szerokiej działalności oświatow ej — upowszechniania piękna form architektonicznych i historii narodu za pośred nictw em zabytku.
Stale rozwijający się m asowy ruch tury styczny w naszym kraju, co jest dużym osiąg nięciem społecznym obecnego okresu, wym aga nasycenia odpowiednim i treściami kulturalno- oświatow ym i. Sporo zrobiono na tym polu, ale jeszcze wieile pozostaje do zdziałania. Zabytki architektury stanowią nie byle jaką atrakcję turystyki krajowej i zagranicznej a często na w et są jej głów nym celem . Stąd znaczenie um ie jętnego wyeksponowania ich wartości histo rycznych i artystycznych, wydobycia treści szczególnie istotnych dla upowszechniania, któ re pogłębiają wiedzę społeczeństwa o przeszłości i współczesności.
W szystko to powoduje nawiązywanie i za cieśnianie obustronnej więzi łączącej zabytek ze społeczeństw em . Więź ta jest niezbędna dla ,,życia” obiektu zabytkowego, jak też, z całą pewnością potrzebna jednostce i społeczeństwu. Mamy w iele przykładów żywego i stałego zain teresowania społeczeństwa 'zabytkami, ich lo sem, dziejami i m ożliwościam i wykorzystania dla potrzeb współczesnego życia. Odbiciem tego są m. in. inform acje i artykuły zamieszczane w prasie codziennej i czasopismach. Prasa nie tylko opisuje i inform uje, ale często wskazuje kierunki takich czy innych rozwiązań, naw ołuje do otaczania opieką obiektów nie posiadających gospodarza. Już same tytuły: „Zabytki w służ bie społeczeństw a”, „Zabytki w służbie przy szłości”, łączące zabytek ze społeczeństwem oraz jego potrzebami, nie tylko dnia dzisiejsze go, ale również jutra, świadczą o coraz pełniej szym zrozumieniu tego problemu. T ytuły arty kułów prasowych spełniają często rolę haseł w ytyczających kieruinek działania nie tylko konserwatorskiego, ale także społecznego. Wo kół zabytków rozwija się ruch społeczny, sku piający zarówno wytraw nych regionalistów i „zabytkowiczów”, jak też młodzież oraz ludzi, którzy po pracy szukają niejednokrotnie w y tchnienia w zainteresowaniach społeczno-kul turalnych. Społeczny ruch wokół zabytków to tnie tylko spora już dziś armia społecznych opie kunów zabytków, licząca ponad 1600 aktyw nych
działaczy, ale również towarzystwa regionalne, towarzystwa m iłośników ziem i miast, ich prze szłości i współczesności.
Dowodem pełnego zrozumienia społecznej roli zabytków jest ustawa sejm owa „O ochronie dóbr kultury i o m uzeach”, która powstała w Polsce Ludowej, Jej intencją i m yślą prze wodnią jest nie tylko „ochrana dóbr kultury, stanowiących dorobek m yśli i pracy w ielu po koleń” będąca „obowiązkiem Państwa i pow in nością jego obyw ateli”, ale również nadanie w ysokiej rangi społecznej zabytkom i działalno ści zmierzającej do ich zachowania. Mówi o tym w sposób dobitny artykuł 3 Ustawy, stw ierdza jący, że „celem ochrony dóbr kultury jest ich zachowanie, należyte utrzym anie oraz społecz nie celowe wykorzystanie i udostępnienie dla celów naukowych, dydaktycznych i w ychow aw czych, tak aby słu żyły nauce oraz popularyzacji wiedzy i sztuki, stanow iły trw ały elem ent roz woju kultury narodowej i były czynnym skład nikiem życia współczesnego społeczeństwa so cjalistycznego”.
Taka koncepcja celu i roli ochrony dóbr kultury, zawarta w postanowieniach najw yż szej władzy naszego kraju, jaką jest Sejm PRL, mogła się zrodzić i m oże być w peł ni realizowana jedynie w socjalistycznych warunkach ustrojowych. Toruje ona sobie jednak drogę na eałym świecie. Dowodem tego jest fakt, że m yślą przewodnią Międzynarodo wego Roku Ochrony Zabytków, ogłoszonego przez UNESCO w br. jest w łaśnie jak najszer sze powiązanie zabytków ze społeczeństwem i jego potrzebami. Ten cel przyświeca również m iędzynarodowem u kongresowi poświęconemu ochronie zabytków, który został zwołany na ko niec maja 1964 roku w Wenecji. W jego pro gramie na czoło wysuw ają się problemy adap tacji obiektów zabytkowych dla potrzeb życia współczesnego oraz ich funkcja oświatoiwa w no woczesnym społeczeństwie. Kongres w W enecji zainauguruje M iędzynarodowy Rok Ochrony Zabytków. Mamy prawo być dumni z faktu, że podsumowując nasze osiągnięcia w dziedzinie ochrony zabytków z okazji X X -lecia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, m ożem y wykazać się poważnymi sukcesami zarówno w dziedzinie teorii, jak i praktyki konserwatorskiej. Możemy przedstawić nie tylko na forum m iędzynarodo w ym , ale przede wszystkim naszemu społeczeń stwu, Partii i Rządowi, niem ałe w yniki prac konserwatorskich, osiągnięcia w dziedzinie od budowy zabytków przekazanych społeczeństwu. To w ielkie dzieło dokonane zostało w ysił kiem całego narodu. Zabytki stają się trw ałym składnikiem współczesnego życia socjalistycz nego społeczeństwa.
m g r M ieczysław P ta śn ik — D y re k to r Z a rz ą d u M uzeów i O chrony Z ab y tk ó w W arszaw a
LES MONUMENTS HISTORIQUES AU SERVICE DE LA SOCIÉTÉ
Le te m p s p ré s e n t e t su rto u t les changem ents éco nom iques e t sociaux dans les pays socialistes ca u se n t des tra n sfo rm a tio n s irré v o ca b le s dans la co m p ré h en sion de la c u ltu re e t d e son rô le dans la vie de la n a tion. Les tra n s fo rm a tio n s des idées su r le m onde et la vie so n t accom pagnées p a r la v u lg a risa tio n de la cu ltu re, d es a rts e t des sciences p a rm i les m asses. Cela s ’ap p liq u e au ssi à la conscience d u rô le social des m o n u m e n ts h isto riq u e s. T out m o n u m e n t a rc h ite c tu ra l et to u t o b je t d ’a r t é ta n t un bien c u ltu re l n ’est pas se u le m en t un d o c u m e n t du passé m ais il re m p lit d e u x fonctions sociales essen tielles: la fonction u tilita ire de se rv ir a u x besoins de la vie con tem p o rain e, e t l’a u tre fo n ctio n éd u c a tiv e en ta n t que la p ro p a g a tio n des idées ou de l ’h isto ire re la tiv e s à ce m o n u m e n t ou objet. Il s ’e n s u it de là que le rô le du m o n u m e n t h isto riq u e e st à se rv ir la société q u i v e u t v iv re d ’une m a n iè re m o d e rn e m a is en m êm e tem p s elle v e u t ê tre e n to u ré e des p re u v e s de la co n tin u ité de son d év e lo p p e m e n t c u ltu re l, té m o ig n a n t de ses tra d itio n s n a tio nales. Les v in g t ans de l’ex isten ce d e la P ologne P o p u la ire n o u s in c ite n t à é v a lu e r ce que nous avons f a it p o u r la p ro te c tio n des m o n u m e n ts p e n d a n t ce tte p ériode. L a p re m ie re é ta p e c’é ta it la p ro te c tio n des m o n u m e n ts a r c h ite c tu r a u x sauvés des d ég â ts de la g u erre, la p ro te c tio n des ru in e s, la co n stru c tio n des to itu re s p ro v iso ire s etc. Ces tra v a u x av a ie n t p o u r b u t de p ré se rv e r la su b stan ce h isto riq u e des m o n u m en ts d e cu ltu re, des d o cu m en ts de l ’h isto ire . C’é ta it une tâch e trè s im p o rta n te non se u lem en t du p o in t de vue de co n serv atio n , m ais aussi une actio n sociale et p o litiq u e. Les c h â te a u x , les p alais e t les m aisons d e cam pagne q u i so n t devenus la p ro p rié té com m une d e la société, o nt été ad a p té s au x besoins de ce tte société. Des p ro je ts de re c o n stru c tio n des q u a rtie rs an cien s e t de le u r inclusion au ry th m e de la vie m o d e rn e des g ra n d s cen tres u rb a in s o n t é té élaborés.
Ces e ffo rts o nt d o n n é de bons ré s u lta ts a u cours des an n ées su iv a n te s lo rsq u ’on a p p liq u a it a u m a x im u m le p rin cip e d ’u tilise r les m o n u m e n ts a rc h ite c tu ra u x to u t en re s p e c ta n t les exigences de co n serv atio n . Les m o n u m en ts a rc h ite c tu ra u x so n t d ’un g ra n d a t tr a it p o u r les to u ris te s polonais e t é tra n g e rs d o n t le n o m bre cro ît to u jo u rs. T out cela ren fo rc e encore les liens e n tre la société e t les m o n u m en ts. Ces liens so n t in disp en sab les p o u r a s su re r l ’ex isten ce des m o n u m e n ts et en m êm e te m p s ils so n t in d isp en sa b les a u x in d i v id u s e t à la com m unauté. Nous avons d es p re u v e s no m b reu ses d e l ’in té rê t v if e t co n tin u p o rté p a r la société au x m o n u m e n ts h isto riq u es, le u r h isto ire , le u r destin, le u r p o ssib ilité de se rv ir a u x besions d e la vie co n tem p o rain e. N otre loi su r la p ro te c tio n des m o n u m e n ts h isto riq u e s et des m usées e st u n e p re u v e de la com p réh en sio n d u rôle social des m o n u m e n ts h isto riq u e s. L ’in te n tio n e t l ’id é e-m a ître sse de ce tte loi e st non se u le m e n t de p ro tég e r les biens c u ltu re ls, m ais au ssi d ’a ttr ib u e r un ran g social élevé a u x a c tiv i tés a y a n t p o u r b u t la con serv atio n d es m o n u m e n ts e t à ces m o n u m e n ts m êm es. U ne te lle co nception du b u t e t du rô le d e la p ro tec tio n des biens c u ltu re ls q u i n ’a p u ê tre conçue e t réa lisé e co m p lètem en t q u e d an s d e s conditions d ’un régim e socialiste, se fra y e le chem in a tr a v e r s le m onde. L e fa it que l’id é e -m a ître sse de l ’A nnée In te rn a tio n a le de L a P ro te ctio n d e s M o n u m en ts H isto riq u e s annoncée p a r 1’ UNESCO e st ju s t e m e n t le lien des m o n u m en ts h isto riq u e s à la com u- n a u té e t ses besoins. Nous com m ençons ce tte A n n é I n te rn a tio n a le de la P ro te c tio n des M on u m en ts H is to ri q u es fie rs d e nos succès rem p o rté s dans le dom aine th é o ré tiq u e e t p ra tiq u e d e la co n servation. L a re c o n stru c tio n des m o n u m e n ts h isto riq u e s ré a lisé ee grâce à 1’ e ffo rt de to u te la n a tio n a f a it q u e ces m o n u m e n ts d e v ie n n e n t un élém e n t sta b le de la vie co n tem p o rain e de la c o m m u n au té socialiste.
