Bogucki, Ambroży
Strenuus jako tytuł polskich rycerzy
pasowanych (XIII-XV w.)
Przegląd Historyczny 77/4, 625-648 1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
A M B R O Ż Y B O G U C K I
Strenuus
jako tytuł polskich rycerzy pasowanych (XIII-XV w.)
I
We wcześniejszym średniowieczu na rycerzy pasowani byli w Euro pie zachodniej członkowie warstwy rycerskiej bezpośrednio po osiąg nięciu pełnoletności i zdolności do konnej służby wojskowej. W ciągu XIII w. liczba rycerzy pasowanych zaczęła się zmniejszać. W X IV i X V w. pas rycerski i związany z nim tytuł (łac. miles, niem. Ritter itp.) otrzymywali tylko nieliczni feudałowie świeccy, i to często dopiero w starszym wieku. Pozostali mężczyźni z tej warstwy uważani byli za giermków. Także na ziemiach polskich godność rycerza pasowanego po siadali w późniejszym średniowieczu tylko niektórzy przedstawiciele szlach ty1.
Źródła śląskie X IV w. wyraźnie odróżniają dwie grupy hierarchiczne rycerstwa. Na listach świadków pierwsze miejsca zajmują rycerze pa sowani (milites), a za nimi wymieniani są giermkowie (clientes, famuli,
armigeri, domicelli). Z tytułem miles często połączony jest przymiotnik strenuus (niem. strengin Ritter, gestrengter R itter)2. Jako strenui są
1 A . B o g u c k i , Term in m iles w źródłach śląskich X I I I i X I V w ., [w :] S p o
łeczeń stw o P olski średn iow iecznej t. I, pod red. S. K . K u c z y ń s k i e g o , W a r szawa 1981, s. 224 nn., 232 nn., 241 nn., 253 nn.
W artykule stosuję następujące sk ró ty : A cta cap. — A cta capitulorum iudicio- rum ecclesiasticorum selecta, w y d . B. U l a n o w s k i , (1902); A G Z — A k ta grodzkie
i ziem skie... z A rch iw u m tzw . bern ardyńskiego w e L w o w ie (1868— ); Dok. s. k r a k .—
D ok u m en ty sądu ziem skiego k ra kow sk iego 1302— 1453, opr. Z . P e r z a n o w s k i (1971); IM T — Iura M asoviae terrestria, opr. J. S a w i c k i (1972); K D M K — K o
d ek s d yp lo m a tyczn y miasta K rak ow a, w y d . F. P i e k o s i ń s k i , (1879— 1882); K s. Brzes. — K sięg i sądow e b rzesk o-k u ja w sk ie 1418— 1424, opr. J. K o c h a n o w s k i , [w :] T eki A . P aw ińskiego t. V II (1905); K s. Czer. — K sięga ziem i czerskiej 1404— — 1425, w yd. T. J. L u b o m i r s k i , (1879); K s. Łęcz. I— II — K sięg i sądow e łę
czyckie od 1385— 1419, [w :] T eki A . Paw ińskiego t. III (cz. I) i t. I V (cz. II) (1897); K s. Płoń. — K sięga ziem ska płońska 1400— 1417, w yd. M . H a n d e l s m a n , (1920); K s. Pozm. — Księga ziem ska poznańska 1400— 1407, w yd. K . K a c z m a r c z y k i K. R ż y s k i, (1960); K s. Zakr. I— II — Księga ziem ska zak roczym sk a pierwsza
1423— 1427, w yd. A . R y b á r s k i , (1920); K sięga ziem ska zakroczym ska druga 1434— — 1437, w y d . K . T y m i e n i e c k i , (1920); Leksz. — J. L e k s z y c k i , D ie ältesten
grosspolnischen G rodbücher (1887— 1889; Reg. — R eg esten zur schlesischen G e
schichte, C D Sii. t. X X I X і X X X ; SPPP — S tarodaw ne prawa polskiego pom niki (1856); W R S — W ielkop olsk ie r o ty są dow e X I V — X V w ., орг. H . K o w a l e w i c z i W. K u r a s z k i e w i c z (1959— ); Zap. Sand. — Zapiski sądow e w o jew ó d ztw a
sandom ierskiego, w yd. F. P i e k o s i ń s k i , [w :] „A rchiw u m K o m isji Praw niczej A U ” t. V III (1970); Zap. W arsz. — Zapiski i ro ty polskie X V — X V I w . z ksiąg są
d o w ych ziem i w arszaw skiej, w y d . W . K u r a s z k i e w i c z i A. W o l f f (1950); ZD M łp. — Z biór doku m en tów m ałopolskich, w yd. S. K u r a ś (1962— ). (P om ijam skróty powszechnie znane: CD Sil., K D K K , K D M a z. Koch., K D M a z. Lub., K D M łp ., K D P ol., K D T y n ., K D W lk p ., Lites, M og., M P H ).
2 K sięga h enryk ow sk a , w yd. R. G r ó d e c k i , Poznań 1949, s. 363 (1310 r.):
strenuo m iliti dom ino Nicolao de M un sterberch nostro iudici curie·, zob. także
jednak określani w źródłach śląskich X IV w. także giermkowie. W do kumencie burgrabiego kłodzkiego z 1342 r. wymienieni są dwaj strenui
fam u li3. W 1339 r. występują die gestrengten Männer Andreas Radak, Ritter, u. s. Sohn Franczko4, a świadkami w dyplomie z 1340 r. są die gestrengten Herren: Ritter Mulich v. Rydeburg, Otto v. Borsnitz, Joh. Crik v. Rydeburg, Jesco v. Smolcz, Henczko v. Scwarczhorn, H ey nemann Gallicus u. Luthco v. Culpe 5. Spośród feudałów wzmiankowa
nych w 1339 і 1340 r. rycerzami pasowanymi byli tylko Andrzej Radak i Mulich R ydebu rg6. Pozostałe osoby były giermkami. Do niższej ka tegorii świadków zaliczeni są: Otto Borsnic w 1339 i 1346 r. 7, a Jesko Smolcz i Lutko Kulpę w 1340 i 1341 r . 8 Określeniami gestrengte Män
ner, gestrengte Herren (w oryginałach łacińskich zapewne strenui viri, strenui domini) objęci są w obu dyplomach także giermkowie. O god
ności rycerza pasowanego świadczy więc w źródłach śląskich rzeczownik
miles, a nie przymiotnik strenuus.
W polskich źródłach pozaśląskich rzadko spotykamy tak wyraźny podział na rycerzy pasowanych i giermków. Termin miles używany był w Królestwie Polskim i na Mazowszu nie tylko jako tytuł rycerza pasowanego, lecz także jako określenie przynależności do rycerstwa- -szlachty. Dlatego też badanie znaczenia wyrazu strenuus w tej części Polski jest znacznie trudniejsze, niż na Śląsku. Kazimierz T y m i e n i e c k i sądził, że rycerza pasowanego oznaczał w źródłach polskich prawdopodobnie miles z dodatkiem strenuus; jako strenui milites w y stępują bowiem tylko nieliczne osoby spośród ogółu szlach ty9. Janusz B i e n i а к uważa za wyróżnik tej godności w polskich źródłach poza śląskich nie rzeczownik miles, lecz przymiotnik cinctus lub strenuus. Stwierdza on, że miles cinctus nie budzi w tym względzie wątpliwości, natomiast związek tytułu strenuus miles z pasem rycerskim należy jeszcze spraw dzić10. Próba spełnienia tego postulatu jest celem niniej szego artykułu.
Wyraz strenuus był w XIII— X V w. jednym z predykatów, tj. przy miotników określających pozycję społeczną danej osoby. W łacinie po tocznej znaczył on tyle, co dzielny, mężny. W źródłach średniowiecznych predykaty umieszczane są albo bezpośrednio przed imieniem, albo są połączone z jakimś rzeczownikiem (np. vir, miles, dominus). Znaczenie terminu strenuus można ustalić przez zbadanie jego stosunku do innych predykatów. W późniejszym średniowieczu każdy stan miał odrębne
CD Sil t. X , nr 150 (1334 г.); tam że, nr 288 (1394 r.); C D S il. t. IV , nir 43 (1372 r.); C D Sil. t. II, s. 168 n . (1375 r.); tam że, s. 32 (1385 <r.); CD Sil. t. I, nr 89 (1415 r.). W y raz gestren gter jest odpowiednikiem term inu strenuus w regeście dokum entu z 1334 r. (Reg. 5332). _____
a Reg. 6798.
* Reg. 6204. * Reg. 6419.
8 Do rycerzy pasow anych zaliczany jest A n drzej Radak od 1336 r. (Reg. 5582, 5640, 5654, 5656 itd.), a M ulich Rydeburg od 1338 r. (Reg. 6037, 6226, 6255 itd.).
7 Reg. 6368; R e g esty śląskie 1343— 1348 t. I, pod red. W . K o r t y , W roclaw 1975, nr 486.
s Reg. 6442, 6466a, 6475, 6480; CUSil. t. IV , nr 14.
9 K . T y m i e n i e c k i , P rocesy tw órcze form ow ania się społeczeństw a polskiego
w w iekach średnich, W arszaw a 1921, s. 205.
10 J. B i e n i a k , M ilites w procesie p olsk o-k rzyża ck im z 1339 r., PH t. L X X V , 1984, z. 3, s. 503.
predykaty. Duchowny był w zależności od rangi reverendissimus, re -
verendus, venerabilis, honorabilis, discretus\ mieszczanin — providusT jamosus etc.; chłop — laboriosus n .
Około połow y X V w. została ostatecznie ustalona hierarchia trzech predykatów szlacheckich: w i e l m o ż n y (magnificus), u r o d z o n y (ge
ner os us) i s z l a c h e t n y (nobilis). Przetrwała ona do XVIII w. Tytuły
te w polskim brzmieniu są znane od X V w . 12 „W ielm ożnym i” byli zw y kle tytułowani wojewodowie, kasztelanowie w ięk si1S oraz najwyżsi urzędnicy centralni (marszałek wielki, kanclerz, podskarbi); „urodzo nymi” — kasztelanowie mniejsi, starostowie oraz inni urzędnicy ziemscy i nadworni; „szlachetnymi” — szlachta bez urzędów. Wyższe stopnie w tej hierarchii zależały więc od piastowania urzędów. Przykładami stosowania predykatów mogą być dokumenty sądu ziemskiego lwowskie go z 1469 r. i księcia mazowieckiego Konrada III z 1476 r. Pierwszy z nich został wystawiony w obecności Grzegorza arcybiskupa lwowskie go oraz magnifiais, venerabili et generosis dominis Stanislao de Ostrorog
Calyszyensi, Stanislao de Chotecz Russie palatinis, Iohanne de R yth- wyany generali marschalco, Alberto de Żychlin vicecancellario Regni Polonie, Dobeslao de Vischnycze Lublinensi, Dobeslao de Zyrawicza Premisliensi castellanis, Raphaele de Jarosław Leopoliensi, Paulo Ia- szyensky Chelmensi et Belzensi capitaneis, Georgio Strumilo succame- rario, Iohanne Swyńka de Pomorzany vexillifero, Iohanne Chodorowsky dapifero, Iohanne Culykowsky subdapifero, Iacobo Romanowsky subpin- cem a Leopoliensibus et a liisu . Wielmożni od urodzonych są tu oddzie
leni przez jednego duchownego (venerabilis w liczbie pojedynczej); był nim oczywiście podkanclerzy koronny. Tytuł „w ielm ożny” mają więc w tym dokumencie dwaj w ojew odow ie i marszałek wielki koronny, a ty tuł „urodzony” — kasztelanowie, starostowie, podkomorzy, chorąży, stolnik, podstoli i podczaszy. Dyplom księcia Konrada z 1476 r. zwalnia niektóre dobra w powiatach liwskim i czerskim od służebności stawiania i naprawiania zamków. Są w nim wymienione dwie osoby z tytułem
magnificus — wojewoda mazowiecki i kasztelan (większy) czerski;
14 osób z tytułem generosus — kasztelan (mniejszy) liwski, sędzia, cho rążowie, podkomorzowie, stolnik, podsędek, podczaszowie, marszałek dworu, krajczy i kuchmistrz książęcy; sto kilkadziesiąt osób bez urzędu z tytułem nobilisls. Spotykamy jednak już w X V w. odstępstwa od tych reguł. Z predykatem magnificus występują dość często kasztela
11 Por, W . D w o r z a c z e k , Genealogia, W arszaw a 1959, s. 29 nn.
11 W R S t. II, nr 1062 (1436 г.): nobilis Johannis de B r u d z e w o --- ślachetnem u
Janowi B ru d zew sk iem u ; tam że, nr 1268 (1444 r.): nobilis Laurencii de Naderszicze --- ślachetnem u W a w rzyń co w i z Nadarzyć·, Zap. W arsz., nr 1521 (1481 r.):
sla-chethna Katarzina szona n y eg d y vrodzon ego A n d rzeya szadzego ploczskyego· sz G olk ow a ; tam że, nr 1523 (1482 ar.): V y e lm o z n y P yo tr sz Prasm owa castellan liw sk y.
19 Podział kasztelanów na większych i m niejszych został ostatecznie ustalony w 1569 r.; por. Chronologia polska, pod red. B. W ł o d a r s k i e g o , W arszaw a 1957, s. 476. Jednak już w X I I I w . kasztelanow ie grodów stołecznych m ieli w yższą rangę niż inni kasztelanow ie; zob. J. В i e nd a k, Polska elita polityczna X I I w ., {w :]
S p ołeczeń stw o Polski średn iow iecznej t. II, pod red. S. K . K u c z y ń s k i e g o , W arszaw a 1982, s. 19. Por. też A . G ą s i o r o w s k i , Starszeństw o urzędów w Polsce
późn ośredn iow iecznej, R H r. X X X V , 1969, s. 39. A G Z t. V I, nr 80.
nowie m n ie jsi16, rzadziej inni urzędn icy17. Tytuł generosus noszą też niekiedy synowie dygnitarzy i inni zamożni szlachcice nie piastujący urzędów 18.
Predykaty występują już w źródłach polskich X II w. Obdarzani byli nimi w tedy biskupi (venerabilis) 19 i książęta (serenissimus, illustris,
inclitus)20. W X III i X IV w. najczęściej spotykanym predykatem ry
cerskim był wyraz nobilis (v ir)21. Był on używany jako przymiotnik i rzeczownik. W późniejszym średniowieczu polskim synonimem rze czownika nobilis był „szlachcic” , a przymiotnika — „szlachetny” ; nie wiemy jednak, czy oba te polskie w yrazy istniały już w XIII w. Hie rarchia predykatów nie była jeszcze w tedy ustalona. Z tytułem nobilis występuje nie tylko rycerstwo, lecz także książęta22 i m ieszczanie23, z tytułem illustńs nie tylko książęta, lecz także m o ż n o w ł a d c y z ty tułem reverendissimus nie tylko biskupi, lecz także książęta 25. W końcu XIII w. zaczyna się pojawiać mieszczański predykat providus *®, który jednak jest używany niekiedy jako tytuł dostojników ze stanu rycer sk iego27. Przymiotnik magnijicus był w X III i X IV w. najczęściej ty tułem książąt i k ró ló w 28. Rzadziej jako magnijici określani są w źró dłach X IV w. świeccy dostojnicy królewscy Częściej występują oni z tym predykatem od początku X V w., ale jeszcze wtedy nawet w oje wodowie noszą niekiedy tytuł nobilis30. Przez krótki okres na przełomie
16 Por. n p. Dok. s. krak., n r 214 (1449 r.); SP P P t. II, nr 4033 (1471 r.); A G Z t. X V I , nr 860 (1472 r.); W R S t I, nr 1570 (1434 r.); W R S t. II, nr 850 (1427 г.).
Zob. także przyp. 168 i 172.
17 Por. np. Dok. s. krak., nr 228 (1453 r.); m agnificus dom inus M uszilo de B u -
czacz C olom iensis et Sznathiensis capitaneus; W R S t. IV , nr 887 (1424 r.): magnijici
viri domini Selidze subcam erarii Siradiensis.
18 Por. przyp. 61, 62.
w Por. np. K D W lk p . t. I, nr 3 (1065 r.?): venerabili patře A lexa n dro Plocensis
ecclesie episcopo.
s» Por. np. K D K K t. I, n r 1 (1166 r.): regnante in Polonia serenissim o duce
Boleslao; K D W lk p . t. I, n r 21 (1175 г.): illustris condam principis Wladislai m a xim i
ducis; K D M a z. K och., n r ІІ23 (1187 r.): incliti ducis Casimiri.
a Por. np. M og., n r 2 (1222 r.): vir nobilis U islaus; K D W lk p . t. I, nr 129 (1230 r.):
vir nobilis Bronissius c o m e s; K D M łp . t. II, nr 16 (1234 r.): nobilis viri com itis T h e o
doři Cracouiensis palatini; K D P ol. t . II, nr 507 (1356 г.): nobili viro P etro de Brusina. 22 Por. np. K D M a z. L u b ., nr 18 (1250 r.): nobilis viri S em ou iti Dei gracia illustris
ducis M azouie.
и Por. np. M . B i e l i ń s k a , Kancelarie i d o k u m en ty w ielk op olsk ie X I I I w ., W rocław 1967, n r 11 (1283 r.): nobili viro O blino civ e et m onethario Pisdrensi.
24 Por. np. K D P ol. L II, nr 14 (1233 г.): uir illustris nom ine Olto. 28 K D M łp . t. I, nr 3 (1192 r.): reuerendissim us d u x Kazim irus.
** K D K K t. I, n r 87 (1286 r.): viri providi ac discreti Priceconis advocati de
Biton.
27 K D W lk p . t. II, nr 806 (1299 r.): viris providis com itibus Zo vissa Palatino
S y r a d ie n s i--- .
28 Por. np. K D M łp . t. II, nr 487 (1280 r.): magnifico dom ino L estcone Ulustri
duce Cracouie; K D P ol. 1 III, nr Л26 (1361 r.): magnifici principis domini R egis
Polonie. Zob. także K D M a z. Lub., nr 39 (1289 г.); K D W lk p . t. I, nr 745 (1296 r.); K D P ol. t. I, n r 114 (1348 r.).
28 K D W lk p . t. II, nr 988 (1316 г.): his m agnificis et honorabilibus viris (starosta w ielkopolski .i w ojew odow ie); K D P ol. t. III, nr 104 (1350 r.); magnificus vir dom inus
S p yth co castellanus Cracoviensis; ZD M łp. cz. V II I, nr 2531 (1356 r.): m agnificis
castellanis, pallatinis, camerariis — -Г -; M og., nr 94 (1382 г .) : magnificis et nobili bus viris dom inis O ttone Sandomiriensi, S p ytk o n e Cracoviensi p a la tin is--- .
“ W R S t. V A , nr 334 (1430 г.): n obilem dom inu m M athiam de Labiszino pa-
-X IV i -X V w. dostojnicy mają niekiedy tytuł validus 31. Spośród trzech najtrwalszych predykatów szlacheckich najpóźniej pojawia się genero-
sus. Pierwsza znana mi wzmianka z tym tytułem pochodzi z 1379 r. 32,
częściej zaczyna on występować jednak dopiero około połow y X V w. 33 „U rodzony” został prawdopodobnie zapożyczony z Czech, gdzie był on predykatem wyższej szlachty („panów ” ). W Polsce natomiast wyraz ten stał się — wbrew nazwie — tytułem przede wszystkim urzędniczym. Na przełomie X IV i X V w. częściej niż generosus używany był termin
generosa jako predykat szlachcianek polsk ich 34.
II
Pierwsze znane mi wzmianki o wyrazie strenuus jako składniku określeń feudałów polskich pochodzą z połow y XIII w. W dokumencie Konrada mazowieckiego z 1245 r. wym ieniony jest strenuus miles no
mine Budizlaus3S. Autentyczność tego dokumentu jest jednak wątpli
wa. W 1252 r. Bolesław W stydliwy nadał szereg przyw ilejów komesowi Klemensowi z Ruszczy, wojewodzie krakowskiemu, który nos de
cap-tivitate patrui nostri ducis Conradi lib e ra u it--- sicut jidelis miles et bellator stren u u s36. Wyraz strenuus w tym tekście określa jednak zalety
osobiste w ojew ody Klemensa, a nie jego pozycję społeczną; nie jest więc predykatem. Charakter taki ma strenuus dopiero w dokumentach wielkopolskich z końca XIII w. W 1284 r. Przemysł II zatwierdził na danie wsi Chełmno na rzecz arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, które uczynił honorabilis km eto noster et miles strenuus, comes Berwoldus
Venator Kalisiensi et pincem a L endensis37. W dyplom ie arcybiskupa
gnieźnieńskiego Jakuba Świnki z 1289 r. wym ieniony jest strenuus vir
dominus Nicolaus palatinus Calissiensis, heres de Kobylino określony
w tym przekazie także jako strenuus m iles38. Dokument Władysława Łokietka z 1308 r. został wystawiony w obecności com ite Stanislao P a latino nostro Cuyaviensi, strenuo milite K yelczone, domino Stanislao preposito C rusvycien si39. W 1311 r. Mikołaj opat mogileński sprzedał
wieś nobili vi ro ас strenuo militi Michaeli, heredi de Cossonow et Ca
stellano in Quecissow 4#.
31 Por. np. K D M a z. Lub., nr 119 (1391 г.): validus vir dom inus K ristinus heres
de Pijaszeczno marsalcus curie n ostre (Siem ow ita m azow ieckiego); Dok. s. krak., nr 59 (1393 r.): validum dom inum Johannem palatinum Lan ciciensem ; K D M a z. Lub., nr 139 (1400 r.): validus et strenuus m iles dom inus Prandota pincerna Ra vensis,
heres de P obedna; Ksi P o m ., nr 9 (1400 т.): Validi domini T hom conis subpincerną
Cracouiensis et capitanei M a yoris P olonie generalis; D ok. s. krak., nr 161 (1424 г.):
validis hiis d o m in i s--- .
32 Dok. s. krak., nr 19 (1379 r.): generosa Anna de W isnice, Stephani castellani V oinicensis v i d u a---generosu m Joannem n ep o tem su u m ; ZD M łp. cz. V I, nr 1633 (1400 r.): generosis, strenuis et nobilibus v i r i s ---.
33 Dok. s. terak., nr 183 (1437 r.); W R S t. I, nr 1591 (1438 r.); A cta cap. t. II, nr 1102 (1440 r.); ZD M Ip. cz. II, nr 581 (1441 r.) itd.
34 Dok. s. krak., nr 43 (1388 r.): generosa domina Cztana filia nobilis viri d é
m en tis olim de R aw olow icze et u xor nobilis viri L am berti de Stanislaw icze: tamże, nr 141 (1412 r.), 142 (1412 r.), 167 (1426 r.), 189 (1439 r.) itd. Zap. Sand.,' nr 457 (1408 т.); W R S t. I, nr 1049 (1420 r.), 1119 (1423 r.), 1163 (1424 r.) itd.
35 K D M a z. Koch., nr 461. » K D M łp . t. II, nr 436. 37 K D W lk p . t. I, nr 539. 38 T a m że, nr 638.
K D W lk p . t. II, nr 919. Zob. także tam że, nr 1010 (1319 r.). 40 Tam że, nr 941.
Predykat strenuiLS zaczyna występować częściej w polskich źródłach pozaśląskich od lat czterdziestych X IV w. 41. W drugiej połowie X IV w. i w pierwszych dziesięcioleciach X V w. należy on obok wyrazu nobilis do najczęściej używanych predykatów szlacheckich. Niektóre osoby noszą jednocześnie lub na przemian oba te tytuły. Porównajm y np. określenia Rafała z Tarnowa w dwóch dokumentach: z 1361 r. — nobili viro stre-
nuoque militi Raphaeli subcamerario Sandomiriensi i z 1364 r. — nobili
viro domino Raphaeli subcamerario Sandomiriensi et heredi de T arnów 42.
We wcześniejszej wzmiance ma on oba predykaty, a w późniejszej tyl ko tytuł nobilis. W dyplomie Kaźka księcia dobrzyńskiego z 1371 r. podkreślone są zasługi nobilis ac strenui militis nostri domini Stanislai
heredis de C h roberz43. Wojsław z Chrostowa, podstoli brzeski, wystę
puje od 1418 r. kilkakrotnie jako strenuus, w 1422 r. jako nobilis, a w 1423 r. ponownie jako strenuus 44. Termin nobilis był niewątpliwie pre dykatem ogólnoszlacheckim. Powstaje pytanie, czy także tytuł strenuus przysługiwał każdemu szlachcicowi.
W niektórych dokumentach świadkowie podzieleni są na dwie grupy hierarchiczne. Dyplom sądu ziemskiego sandomierskiego z 1378 r. został wystawiony presentibus hys testibus: Ottone palatino et capitaneo San
domiriensi, Petro castellano Lublinensi, Pacosio de Smigrod, Sangneo de Slupcza, Widzga de Ciszew strenuis militibus, Yacusio de BoduSzow e t aliis45. Podobny układ ma lista świadków w dokumencie tegoż sądu
z 1386 r.: presentibus hys nobilibus: Johanne palatino Sandomiriensi,
Nicolao castellano Szauichocziensi, Sangneo de Conary, Vidzga de Vrza- sow, dominis heredibus hoc strenuis, necnon Mathia cancellario Dobri- nensi, Jacobo camerario herede de Boduszow et aliis46. Na dwie grupy
podzieleni są także świadkowie w dokumencie sądu ziemskiego krakow skiego z 1447 r. — presentibus hiis testibus nobilibus: W ernerio de B yel- sfco, Raphaele Roszeń de Chanszna strenuis, Clemente de Thurza, Johanne
de Moykouicze, Nicolao Campyenszky et aliis pluribus nobilibus fide dignis47. Świadkowie pierwszej grupy w dyplomie z 1378 r. określeni są
jako strenui milites, a w dyplomach z 1386 i 1447 r. jako strenui. W szyscy świadkowie w tych przekazach należeli do szlachty. Dokument z 1447 r.
« K D W lk p . t. II, nr 1273 (1348 г.); K D P ol. t . I, n r 114 (1348 r .); Z D M łp . t I, nr 57 (1349 r.); K D P ol. t. II, nr 501 (1349 r.), nr 297 (1353 r.), nr 507 (1356 r.), nr 508 (1356 r.); K D P ol. t. III, n r 116 (1356 r.); K D T y n . t. I, nr 76 (1356 r.); K D M łp . t. III, n r 715 (1357 г.); K D W lk p . t. III, nr 1402 (1359 r.); ZD M łp. t. I, n r 91 (1359 г.); K D M az. Lub., nr 82 (1359 r.) itd.
42 K D P ol. t. III, nr 126; K D T yn. t. I, nr 88. « KD Pol. t. II, nr 525.
44 S trenuus — K s. Brzes., nr 146 256, 1369, 1907, 2525, 2709, 2882; nobilis — tam że, nr 2528.
45 ZD M łp. cz. IV , nr 1040. 48 ZD M łp. cz. I, nr 182.
47 Dok. s. krak., nr 208. Zam iast dwukropka za w yrazem strenuis postaw iłem przecinek; predykat ten bow iem odnosi się niew ątpliw ie do osób w ym ienionych na dwóch pierw szych miejscach. Za taką interpretacją przem awia tytulatura w d o kum entach z 1393 r. (przyp. 49) i z 1424 r. (przyp. 54). W dyplom ie z 1378 r. (przyp. 45) za w yrażeniem strenuis militibus w ym ieniona jest tylko jedna osoba, wyrażenie to w liczbie m nogiej nie może w-'ęc jej dotyczyć. W dokumencie z 1386 r. (przyp. 46). w yraz strenui jest wyraźnie oddzielony od imion świadków drugiej grupy w yrazem necnon. Poza tym w dziesiątkach innych wzm ianek osoby z ty tułem strenuus m ają w yższą p o zy fję społeczną, niż ludzie bez tego tytułu. U kład list św iadków z 1378, 1386 i 1447 r. jest tak i sam, jak w w ielu dokum entach ślą skich, w których tylko osoby w ym ienione na pierw szych m iejscach m ają tytu ł
stwierdza to wyraźnie. Zaliczony do drugiej grupy świadków w 1378 i 1386 r. komornik Jakub (Jakusz) z Boduszowa był taikże szlachcicem; na stanowiska komorników, czyli zastępców urzędników zasiadających w sądzie ziemskim (np. sędziego i podsędka), była powoływana wyłącznie szlachta48. W skład grupy pierwszej wchodzą zarówno dygnitarze, jak i osoby nie piastujące urzędów. Między obu grupami świadków nie było więc ani różnic stanowych, ani różnic wynikających ze sprawowania urzędów. Istnieje tylko jedna możliwość wytłumaczenia podziału świad ków, a mianowicie że do pierwszej grupy zaliczeni zostali rycerze paso wani, a do drugiej szlachcice nie posiadający pasa rycerskiego. Z doku mentów tych wynika jeszcze wniosek, że sam przymiotnik strenuus w polskich źródłach pozaśląskich ma takie samo znaczenie, jak wyrażenie
strenuus miles. Tylko niektórzy świadkowie noszą tytuł strenuus także
w dokumencie sądu ziemskiego krakowskiego z 1393 r. — presentibus his
testibus: strenuo viro domino Clemente de Kunow, strenuo viro domino Petro de Nieprzasna, strenuo viro domino Petro de Zarczymowicze, Msczuyio de Kozlow, et сamerariis nostris Zbigneo de Myronice, Przecz-
siao de Opatkowice et aliis 49. Każdy strenuus vir ma tu tytuł dominus, którego pozbawieni są pozostali świadkowie. Oczywiście także ci ostatni jako szlachta mogli być nazywani panami, ale w wielu wzmiankach ślą skich i pozaśląskich tytuł ten noszą tylko rycerze pasow ani50.
W wielu dokumentach z X IV i X V w. niektóre osoby określone są jako strenui, a inne jako nobiles. W dyplomie Kazimierza Wielkiego z 1348 r. wzmiankowany jest strenuus miles dommus Jarandus capita-
neos noster Syradiensis. Źródło to wymienia także nobiles viros Nicolaum subagazonem Lanciciensem et Troyanum jratres germanos filios quondam Pauli Caude palatini Lanciciensis 51. Starosta sieradzki Jarand określony
jest w aktach procesu polsko-krzyżackiego z 1339 r. jako dominus Gi-
randus capitaneus Siradiensis, m iles52. Termin miles w tym przekazie
źródłowym oznacza rycerza pasowanego ’ 3. Bracia Mikołaj i Trojan nie mają tytułu strenuus, mimo że byli synami w ojew ody, a Mikołaj piasto wał urząd podkoniego łęczyckiego. Z dokumentu z 1348 r. wynika, że ani możnowładcze pochodzenie, ani sprawowanie urzędów nie dawały prawa do tego predykatu. Należy też podkreślić, że tylko strenuus miles ma w tym dyplomie tytuł dominus, tak samo jak w cytowanej wyżej wzmiance z 1393 r. Wyraźny podział na strenui i nobiles spotykamy w dokumencie sądu ziemskiego sanockiego z 1424 r.: presentibus hiis
testibus strenuo Marcissio de Rogi vexillijero Cracouiensi, strenuo Ma- thiasch de Boyska, strenuo Nicolao de Wysnicza, nobili Przeczslao de Wsdow, nobili Stiborio de Vroczanka, nobili Petro Sanoczki, nobili Paulo Łissowsky, nobili Sigismundo de Srogow, nobili Pelka de Iurgiowicze “V
Z tytułem strenuus miles występują w źródłach także książęta. W 1375 r. książę dobrzyński Kazimierz nadał przywilej dla biskupstwa płockiego presentibus strenuis militibus videlicet magnifico et glorioso
48 J. R a f а с z, D aw n y proces polski, W arszaw a 1S25, s. 71. 49 Dok. s. krak., nr 61.
20 Por. A . B o g u c k i , T erm in miles, s. 247 n., 255 n. “ K D W lk p . t. II, nr 1273.
52 L ites (wyd. 2), t. I, s. 215.
53 J. B i e n i a i k , M ilites, s. 506; A . B o g u c k i , Term in m iles, s. 255 n.
и A G Z t. X I , nr 88. Również w licznych innych zapiskach sądowych jedna oso ba ma ty tu ł strenuus, a inna nobilis. Por. np. Dok. s. krak., nr 10 (1372 r.), nr 37, 103, 164, 175; K s. Brzes., nr 146, 1087, 1264, 1369, 1603, 2176, 2204, 2419, 2552 itd.
principe domino Semouitho duce Mazouie et domino Plocensi, socero nostro carissim o55. Wyrażenie strenuus miles jako tytuł panującego może
oznaczać tylko rycerza pasowanego.
Listy świadków w niektórych dokumentach są poprzedzone przez dwa lub więcej predykatów w liczbie mnogiej, jak np. w dyplomie księcia mazowiecldego Siemowita IV z 1397 r.: presentibus strenuis et nobilibus
viris dominis 56. Sens tego sformułowania nie jest jasny; nie wiem y bo
wiem, czy każdy ze świadków określony jest jako strenuus i nobilis, czy też niektórzy świadkowie mają tytuł strenuus, a inni nobilis. Nie ma natomiast wątpliwości, kogo dotyczą poszczególne predykaty w zapisce z 1450 г.: magnijicus, generosi, et honorabilis domini Bogussius de Oppo-
row palatinus Wladislaviensis, Iohannes de Cosczelecz castellanus et Nicolaus de Sleszyno vexillifer Bidgostienses et Martinus notarius du*- catus Litphanie 57. Tylko wyraz generosus występuje tu w liczbie mno
giej, a magnijicus i honorabilis w liczbie pojedynczej. Magnijicus więc to wojewoda inowrocławski, generosi to kasztelan bydgoski i chorąży bydgoski, a duchowny tytuł honorabilis ma notariusz Marcin.
W podobnych kontekstach występuje też przymiotnik strenuus. Z za piski sądowej pyzdrskiej z 1418 r. dowiadujem y się, że kasztelan po znański Mościc cum strenuo et nobilibus Petrassio, Johanne, Alberto et
Nicolao germanis de Bnyn inter Curnik et Bnyn conventum alias opole statuerunt 58. Tytuł strenuus w ystępuje tu w liczbie pojedynczej, przy
sługiwał on więc wtedy niewątpliwie tylko wymienionemu na pierwszym miejscu Pietraszowi (Piotrowi) Bnińskiemu, późniejszemu kasztelanowi gnieźnieńskiemu (1428— 1448). Piotr był zapewne najstarszy z czterecih braci; w dalszych zdaniach zapiski wymieniane jest tylko jego imię
(dominus Petrassius cum jratribus). Nosi on tytuł strenuus także w kilku
późniejszych wzm iankach5Э. Pozostali bracia określeni są zbiorowo pre dykatem w liczbie mnogiej (nobilibus). Drugi z nich, Jan, późniejszy miecznik poznański (1428— 1440), ma tytuł strenuus od 1421 r. 60 Także w innych wzmiankach tylko jeden spośród kilku braci nosi tytuł strenuus. Zapiska sądowa krakowska z 1466 r. wymienia strenuum et generosos
Petrum, Dobeslaum, Stanislaum, Crzeslaum, Johannem et Nicolaum, jratres indivisos de Goszyce; ich ojcem był magnijicus olim Crzeslaus castellanus Lublinensis61. W zapisce tegoż sądu z 1473 r. wymienieni
są strenuus et generosi Marcus, Ratholdus, Johannes et Georgius, jratres
germani de Skrzydlna heredes ®2. We wzmiankach z 1466 i 1473 r. bra
cia nie m ający prawa do tytułu strenuus określeni są jako generosi. W e dług zapiski sądowej poznańskiej z 1424 r. Mikołaj ze Spławia debet
testes nominare erga strenuum et nobilem dominos Andreám de B lo- szeyew o et Dobrogostium de Schym ankow o63. W tym zdaniu oba pre
dykaty występują w liczbie pojedynczej, gdyż każdy z nich dotyczy jednej osoby. Tytuł strenuus ma tu Andrzej Błożejewski, który nosi
55 K D M az, Lub., nr 93. 58 Tam że, nr 128.
47 A cta cap. t. II, nr 1240. “ W R S t. II, nr 562.
5S Tam że, nr 959, 1012, 1109; W R S t. III, nr 1204a. “ W R S t. III, nr 1204a. . 81 SPPP t. II, nr 3833. 1 82 Tam że, rur 4101.
go w wielu wzmiankach od 1419 r . 64. Zapiska sądowa kaliska z 1428 r. m ów i o procesie dziekana gnieźnieńskiego erga venerabilem et strenuum
ac nobilem dominos Mathiam Drya de Modliszewo, Stiborium et A lber tům de Labiszino 6S. W 1432 r. sąd ziemski w Poznaniu polecił Przedpeł-
kowi z Daszewa złożyć przysięgę erga strenuum et nobilem Mathiam de
Trczel et Bodzantham de N ev ers66. Maciej Trzcielski wym ieniony jest
kilkakrotnie z tytułem strenuus (od 1425 r.) ®7.
Dokument księcia mazowieckiego Bolesława IV z 1432 r. został wystawiony presentibus wenerabili, strenuo et nobilibus viris Nicolao
decretorum doctore, Pomstiborio vexillifero Varschoviensi, Zem ák Cze- chonouiensi, Johanne Lomzensi, Slauek iudicibus, Michaele de Zijem i- janczicze, Nicolao Nagorka et Stanislao de M nijewo vicethesaurario alijsque 6S. W dyplomie tym tytuł strenuus ma tylko Pomścibor, chorąży
warszawski, natomiast sędziowie, podskarbi i osoby bez urzędu określeni są jako nobiles. Drugi spośród świadków świeckich, Ziemak sędzia cie chanowski, wymieniany jest często w zapiskach sądowych zakroczym skich z lat 1434— 1437, zawsze bez predykatu stren u u s69. W zapisce z 1434 r. występuje strenuus dominus Paulus de Noszitlsko cum nobili
domino Zemák iudice czechonoviensi70. Paweł z Nasielska w 12 zapiskach
zakroczymskich ma tytuł strenuus 71. W 1435 r. przed sądem ziemskim zakroczymskim rozpatrywana była sprawa inter strenuum et nobilem
viros dominos Stromilonem de Sgerz et W em erium dapiferum vischegra- diensem 72. Obaj szlachcice są wielokrotnie wymieniani w zapiskach za
kroczymskich z lat 1434— 1437: Jerzy Stromiło ze Zgierza często z ty tułem strenuus, ale zawsze bez urzędu 73, natomiast Werner stolnik wyszogrodzki zawsze bez tytułu strenuus 74. Na podstawie tych zapisek można stwierdzić, że Paweł z Nasielska i Jerzy Stromiło mieli prawo do predykatu strenuus, natomiast ä^dzia Ziemak i stolnik Werner prawa tego nie mieli. Dokument królowej Zofii z 1441 r. wymienia magnijicum
ac strenuum necnon generosum ac nobilem Petrum de Smolicze castel- lanum et capitaneum Sanoczensem, Nicolaum de Panchow capitaneum Sandeczensem 7S.
W tej wzmiance każda osoba ma po dwa predykaty: kasztelan i sta rosta sanocki Piotr — magnificus i strenuus, a starosta sądecki Mikołaj —
genercsus i nobilis.
Dochodzimy więc do wniosku, że predykat strenuus przysługiwał tyl ko niektórym dorosłym szlachcicom. Należy teraz zbadać, czy prawo do tego tytułu miała większość, czy też tylko mniejszość szlachty. W po niższym wykazie wymieniam imiona i urzędy osób z tytułem strenuus, wzmiankowanych w księgach sądów ziemskich dwóch w ojew ództw K ró
M W R S t. II, nr 59*9, 638, 733, 736, 738, 740, 743, 751, 777, 803, 804, 867, 1017, 1070. 65 W R S t. IV , nr 725.
M W R S t. I, nr 1407.
87 Tam że, nr 1205, 1407, 1534; W R S t. IV , nr 718, 720. 68 K D M az. Lub., nr 170.
•9 K s. Zakr. II, nr 182, 196, 319, 357, 2027, 2096, 2601, 2742, 2928 itđ. 78 T am że, nr 276. 71 T am że, nr 152, 156, 276, 319, 568, 570, 967, 1065, 1297, 1319, 1662, 2322. 72 Tam że, nr 1217. 73 T am że, nr 216, 291, 902, 929, 1035, 1091, 1217, 1218, 1229, 1233, 1274, 1320, 1369, 2004, 2279, 2465, 2Ш5, 2935. 74 T am że, nr 168, 216, 236, 291, 1035, 1151, 1163, 1171, 1217, 1320, 2306, 2465, 2594, 2601, 2736. 75 Z D M łp . t. II, nr 576.
lestwa Polskiego (łęczyckiego i brzesko-kujawskiego) oraz dwóch ziem mazowieckich (czerskiej i zakroczymskiej) z końca X IV w. i pierwszej połowy X V w. Przy ikażdym imieniu podaję liczbę wzmianek z tytułem
strenuus. Literą L (za liczbą wzmianek) oznaczam te osoby, które są
wymienione tylko na trzecim lub dalszym miejscu listy świadków (arbi trów itp.), poprzedzonej wyrazem strenui. Ich przynależność do kate gorii strenui nie jest zupełnie pewna.
W księgach sądowych ł ę c z y c k i c h z lat 1385— 1419, zawierają cych 13 129 zaipisek, tytuł strenuus nosi 8 osób. Znaczna większość tych zapisek pochodzi z końca X IV w.; tytuł strenuus występuje tylko w la tach 1385— 1400.
1. Boksa kasztelan łukow ski — 2 wzm ianki (K s. Łącz. I, nr 4123 a ; K s. Łącz. II, nr 5538).
2. Jan w ojew oda łęczycki — 5 (Ks. Łącz. I, nr 1332, 1377, 1937, 3870; K s. Łęcz. II, nr 5282).
3. Jan kasztelan łęczycki — 2 (K s. Łęcz. I, nr 1579, 1937).
4. Jan starosta łęczycki — 4 (Ks. Łęcz. I, nr 4761, 4797; Ks, Łęcz. II, nr 6427, 6463).
5. .Jan starosta sieradzki — 1 (Ks. Łęcz. I, nr 32). 6. Jan podkoni łęczycki — 1 (K s. Łęcz. I, nr 125).
7. Strasz starosta łęczycki — 3 (Ks. Łęcz. I, nr 2023, 2035, 3037). 8. W łodzim ierz sędzia łęczycki — 2 (Ks. Łęcz. I, s. 54 i nr 2035).
W księgach sądowych b r z e s k o - k u j a w s k i c h z lat 1418— 1424, zawierających 4027 zapisek, tytuł strenuus noszą 34 osoby, w tym 12 urzędników województwa brzeskiego, 13 urzędników innych w ojew ództw i 9 szlachciców nie piastujących urzędów.
U r z ę d n i c y b r z e s c y 1. Andrzej podkom orzy — 1 L (nr 3746).
2. Andrzej z Brochocic starosta — 3 (nr 1516, 2250, 3746). 3. Andrzej z Brzezia podsędek — 3 L (nr 246, 2176, 2514). 4. Andrzej z Lubrańca sędzia — 5 (nr 241, 242, 1516, 2514, 2524). 5. Ekmin podkom orzy — 2 (nr 2514, 2522).
6. Jarand z K łob i kasztelan brzeski — 6 (nr 246, 256, 2176, 2419, 3031, 3385). 7. K rystyn ze Sm olska kasztelan kruszwicki — 13 (nr 246, 256, 1575, 1603, 1725, 2212, 2324, 2443, 2445 , 24715, 2506, 2514, 2960).
8. Maciej z Łabiszyna w ojew oda — 6 (nr 246, 256, 1264, 1516, 2176, 2514). 9. M ikołaj kasztelan kowalski — 1 (nr 243).
10. M ikołaj z Siew ierska łow czy — I Ł (nr 2443). 11. Stanisław B oniew ski stolnik — 1 (nr 2443).
12. W o jsła w z Chrostowa podstoli — 7 (nr 146, 256, 1369, 1907, 2525, 2709, 2882). U r z ę d n i c y i n n y c h w o j e w ó d z t w
13. A d am kasztelan dobrzyński — 1 L (nr 246).
14. Jakub z Koniecpola wojew oda sieradzki — 1 (nr 3746). 1-5. Jan z Łąkoszyna kasztelan łęczycki — ■ 1 (nr 1603). 16. Jan ze Szczekocin kasztelan lubelski — 1 (nr 3746).
17. Janusz z Kościelca wojew oda inow rocławski — 2 (nr 246, 2514).
18. Jarand G rabski chorąży inow rocław ski — 4 (nr 2430, 2443, 2885, 3746). 19. Jasiek podczaszy łęczycki — 1 (nr 607).
21. M aterna podczaszy inow rocław ski — 1 (nr 1792).
22. M ikołaj Kiełbasa podczaszy poznański — 4 (nr 260, 384, 2364, 2457). 23. M ik ołaj z Oporowa w ojew oda łęczycki — 3 (nr 1005, 1008, 1087). 24. Stanisław podłowczy łęczycki — 1 (nr 303).
25. W ojciech kasztelan słoński — 2 (nr 2176, 3359). S z l a c h t a b e z u r z ę d u 26. Falek z Przywieczerzyna — 1 L (nr 1603). 27. G rzym ała — 1 (nr 384). ψ 28. Jan G rabski — 7 (nr 245, 1576, 2430, 2914, 2969, 3240, 3742). 29. M arcin D ębski — 1 (пт 256). 30. Piotr z Borzysław ic — 1 (nr 1603).
31. Przy by sław z Krzyw osądzy — 1 (nr 2667). 32. Skarbek z Borucm a — 3 (nr 2204, 2212, 2495). 33. Scibor z Szarleja — 3 (nr 287, 508, 2203). 34. W o jsła w Kotka — 1 L (nir 2443).
W iksiędze ziemi c z e r s k i e j z lat 1404— 1425, zawierającej 2088 za pisek, z tytułem strenuus występuje 12 osób, w tym 7 urzędników.
1. D ziersław ze Skurowa rządca (procurator) czerski — 1 (nr 178). 2. M aciej Gnat z Lipia sędzia czerski — 3 (nr 1190, 1313, 1344). 3. M agero — 1 (nr 1884).
4. M ikołaj Powała z Taczew a — 3 (nr 1089, 1099, 1627). 5. Pakosz z Tarnowa stolnik czerski — l (nr 731). 6. Pełka z W rońsk — 1 (nr 449).
7. Piotr Pilik w ojew oda m azow iecki — 1 (nr 1190).
8. Sław iec z Boglew ic kasztelan czerski — 10 (nr 722, 726, 840, 899, 1091, 1242, 1644, 1655, 1848, 1872).
9. Stanisław Pabirowski — 1 L (nr 1469).
10. W igand z Powsina chorąży czerski — 12 (nir 1031, 1035, 1084, 1371, 1466, 1491, 1509, 1538, 1597, 1704, 1806, 1820).
11. W ojcieah z Chabdzina — 3 (nr 285, 376, 599). 12. W szebor podkom orzy czerski — 1 (nr 178).
W księgach ziemskich z a k r o c z y m s k i c h z lat 1423— 1427 i 1434— 1437, zawierających razem 5958 zapisek, predykat strenuus ma 20 osób, w tym 10 urzędników.
1. A d am ze Skaszew a — 1 (Ks. Zakr. II, nr 859).
2. D ziersław chorąży zakroczym ski — 1 (Ks. Zakr. II, nr 2361). 3. D obiesław z K ryska — 1 (Ks. Zakr. I, nr 2558).
4. Dobrogost z N ow ego Dworu kasztelan warszaw ski — 8 (K s. Zakr. I, nr 2032, 2102, 2240; K s. Zakr. II, nr 756, 761, 2201, 2206, 2362).
5. Jakub kasztelan ciechanowski — ■ 2 (Ks. Zakr. I, nr 2381, 2766). 6. Jan w ojew oda m azow iecki — 1 (Ks. Zakr. II, nr 2203).
7. Jan z K uchar chorąży ciechanowski — 13 (Ks. Zakr. I, nr 891, 1498, 2227, 2445, 2464, 2736, 2737, 2859, 2871; K s. Zakr. II, nr 15, 916, 918, 1315).
8. Jan z Przybujew a — 2 (K s. Zakr. I, nr 1844, 2563).
0. Jan ze Strzegocina podkom orzy w yszogrodzki — 4 (K s. Zakr. I, nr 1385, 2216, 2467, 2489).
10. Jan Rogala z W ęgrzynow a — 2 (K s. Zakr. I, rur 2658; K s. Zakr. II, nr 288). 11. Jerzy Strom iło ze Zgierza — 18 (zob. przyp. 73).
12. M aciej z Kostnina — 1 (Ks. Zator. II, nr 275).
13. M ik ołaj z Chocieszewa — 3 (Ks. Zakr. I, nr 2368; K s. Zakr. II, nr 1701, 1915). 14. M ik ołaj W ą ż kasztelan ciechanowski — 9 (K s. Zakr. II, nr 48, 49, 55, 104, 105, 184, 185, 877, 2203).
15. Paw eł z Nasielska — 12 (zob. przyp. 71).
16. P aw eł Rogala Sokołow ski chorąży w yszogrodzki — 10 (Ks. Zakr. II, nr 568, 1948, 1950, 2005, 2279, 2410, 2423, 2428, 2465, 2607).
17. Pełka z W rońsk podczaszy — 2 (K s. Zakr. II, nr 1366, 2076).
18. Sasin z W ychucza — 3 (Ks. Zakr. I, nr 2368; K s. Zakr. II, nr 1405, 2532). 19. Stanisław podsędek wyszogrodzki — 2 (Ks. Zakr. II, nr 287, 333).
20. Scibor z K ołozębów (Zaborowa) — 9 (Ks. Zakr. II, nr 601, 772, 1218, 1279. 1343, 2200, 2308, 2333, 2808).
Powyższy wykaz potwierdza wyrażony poprzednio pogląd, że tytuł
strenuus nie był zależny od piastowania urzędów. Z predykatem tym
występują często urzędnicy, w tym także n a jw yżsi76. Spotykamy jednak również osoby z tytułem strenuus, które nie były urzędnikami, oraz urzędników tez tego tytułu. M.in. nie sprawowali urzędów następujący szlachcice wielkopolscy, wielokrotnie wymieniani jako strenui: Piotr Burczek z Borzejewa (1423— 1437) 11, Andrzej Błożejewski (1419— 1432) 78, Maciej Trzcielski (1425— 1434) 79, Mikołaj Wrzesieński (1423— 1438) Żadnego z nich nie wymienia Antoni G ą s i o r o w s k i w wykazie urzędników wielkopolskich 81. Nie mieli tytułu strenuus wspomniani już poprzednio urzędnicy: Mikołaj podkoni łęczycki (1348 r.), Werner stolnik wyszogrodzki (1435 r.), Ziemak sędzia ciechanowski i Jan sędzia łomżyń ski (1432 r.), Mikołaj starosta sądecki (1441 r . ) 82.
W księgach ziemskich łęczyckich, brzeskich, czerskich i zakroczym skich tylko nieliczne osoby występują z predykatem strenuus. Być może tytuł ten przysługiwał także innym osobom wymienionym we wspom nianych księgach. Pisarze sądowi bowiem często pomijali predykat stre
nuus. Osoby uprawnione do niego noszą w wielu wzmiankach tylko
tytuł dominus, a niekiedy nie mają żadnego tytułu. Jan z Łąkoszyna, kasztelan łęczycki, tylko w jednej zapisce brzeskiej z 1420 r. określony jest jako strenuus dominus, a w 16 innych zapiskach z lat 1419— 1424 ma tylko tytuł dom inus83. Jan z Przybujewa występuje w dwóch za
76 K D P ol. t. II, nr 297 (1353 r.): strenui militis dom ini Moscicii palatini C n e w
-kouiensis·, Kalendarz krakow ski, M P H t. V I, s. 653 (1366 r.): strenuus A ndreas pa-
latinus Cracoviensis, heres de Thenczin obiit; Dok. s. krak., nr 9 (1372 r.): strenuo
militi dom ino Johanni Castellano C racoviensi; tam że, nr 112 (1404 r.): strenuum
m ilitem dom inum Johannem Liganza palatinum L anciciensem ; ZD M łp. t. V I, nr 1512 (1386 r.): strenui militis domini Spithkonis palatini Cracouiensis, heredis de М ЇІ-s te y n ; K D M łp . t. IV , nr 1016 (1391 r.): strenuo m iliti lohanni de Tarnów Palatino
Sandom iriensi; Leksz. t. I, nr 1993 (1395 r.): stren u u m m ilitem dom inum v o g e -
v o d a m; A cta cap. t. II, nr 14 (1404 r.): strenui militis Sandzivogii palatini K alisien -
sis; tam że, nr 951 (1419 r.): strenuus m iles dnus Sandziwogius de O strorog palatinus
Poznaniensis et capitaneus Maioris Polonie generalis; Ks. Pozn., nr 2457 (1405 r.):
strenuo m iliti dom ino M oscicio castellano Poznaniensi; W R S t. V A , nr 208 (14,14 r.):
strenui militis dom ini Janusii palatini C neukouiensis. Zob. takže przyp. 104, 113,
120, 122.
77 W R S t. II, nr 720, 752, 800, 809, 924, 1054, 1066, 1150. 78 Zob. przyp. 64.
8° W R S t. II, nr 752, 820, 897, 1018, 1020, 1030, 1078, 1170, 1176.
81 A . G ą s i o r o w s k i , U rzędn izy w ielk op olscy 1385— 1500, Poznań 1968. 82 Zob. przyp. 51, 68, 69, 70, 72, 74, 75.
83 K s. Brzes., nr 1128, 1169, 2101, 2131, 2136, 2929, 3068, 3111, 3163, 3208, 3312, 3453, 3745, 3752, 3827, 4068.
piskach zakroczymskich z 1426 r. z predykatem strenuus, a w 13 zapis kach z lat 1424— 1426 tylko z tytułem dominus 84. Nie każdemu szlach cicow i tytułowanemu często panem przysługiwał jednak predykat stre
nuus. Panem mógł być nazwany każdy szlachcic i zamożniejszy miesz
czan in 85. Szczególnie często pisarze tytułowali panami urzędników stanu szlacheckiego, w tym także takich, którym nie przysługiwał predykat
strenuus. Wspomniany wyżej Werner stolnik wyszogrodzki w zapisce
zakroczymskiej z 1435 r. wyraźnie pozbawiony jest predykatu strenuus, a w kilku wcześniejszych zapiskach ma tytuł dominus 86.
W zapiskach sądowych pom ijany był także predykat nobilis. Szlachcic Kraj z K rajew ic w czterech zapiskach brzeskich określony jest jako
nobilis 97, a w 32 zapiskach nie ma żadnego predykatu ani innego tytu
ł u 88. Grzymek z Jaranowa ma w dwóch zapiskach brzeskich tytuł do
minus 89, w dwóch innych nobilis " , a w 23 wymieniony jest bez żadnego
ty tu łu 91. Mimo to predykat nobilis w ystępuje znacznie częściej niż stre
nuus. Poniżej podaję liczby zapisek z obu tytułami w księgach sądowych
z lat dwudziestych i trzydziestych X V w.
1. Wśród zapisek sądu ziemskiego w Poznaniu z lat 1421— 1430, za wierających polsikie roty przysięgi — 221 zapisek z tytułem nobilis92 i 25 z tytułem strenuus 93.
2. W księdze sądowej brzesko-kujawskiej z lat 1421— 1422 — nobilis w 87 zapiskach M, strenuus w 2 0 93.
3. W opublikowanych aktach sądu kościelnego gnieźnieńskiego z lat 1420— 1440 nobilis w 108 zapiskach “ , strenuus w I I 97.
4. W księdze ziemskiej zakroczymskiej z pierwszego półrocza 1434 r. —
nobilis w 125 zapiskach 98, strenuus w 21 " .
Uzasadniony jest więc wniosek, że strenui viri stanowili niewielki pro cent szlachty. Ogromna większość dorosłych szlachciców z pewnością nie miała prawa do tego predykatu.
Szlachcianki występują w późniejszym średniowieczu niekiedy z pre dykatami innymi niż ich m ężow ie100. Noszą one jednak również często
M K s. Zakr. I, nr 179, 465, 858, Ö37, 1059, 1097, 1891, 2113, 2333, 2374, 2563, 2564, 2738.
85 Por. np. K s. Zakr. II, nr 483 (1434 r.): Dom ini Jacobus preconsul et G oszk
consules Zacroczim ienses.
» K s. Zafcr. II, nr 168, 236, 291, 1163, 1171. Zob. przyp. 72. « K s. Brzes., nr 2242, 2547, 2867, 3974. 88 Tam że, nr 21, 111, 131, 330, 385, 970, 1009, 1071, 1267, 1375, 1451, 1743, 1788, 1812, 2005, 2184, 2660, 2685, 2700, 2780, 2848, 2888, 2891, 2939, 2966, 3451, 3452, 3490, 3947, 4037, 4053, 4070. 88 Tam że, nr 1423, 1424. 90 T am że, nr 1514, 1636. 91 T am że, nr 637, 811, 858, 90®, 922, 958, 1125, 1194, 1382, 1455, 1456, 1481, 1527, 1550, 1584, 1644, 2999, 3044, 3125, 3251, 3843, 3839, 3845. « W R S 1 I, nir 1079— 1379 i 1490^1528. 9S Tam że, nr 1079, 1099, 1117, 1141, 1168, 1169, 1170, 1180, 1205, 1209, 1239, 1259, 1263, 1268, 1275, 1298, 1299, 1302, 1313, 1342, 1372, 1504, 1510, 1512, 1523. M K s. Brzes., nr 2060— 2638. 95 T am że, nr 2176, 2203, 2204, 2212, 2212, 2250, 2315, 2324, 2364, 2419, 2430, 2443, 2445, 2457, 2475, 2495, 2514, 2522, 2524, 2525, 2613.
96 A cta cap. t. II, nr 152— 379.
n T am że, nr 190, 203, 204, 225, 231, 260, 295, 309, 333, 341, 376. 98 K s. Zakr. II, nr 1— 407.
99 T am że, nr 15, 48, 29, 49, 55, 104, 105, 152, 156, 184, 185, 216, 275, 276, 279, 280, 284, 287. 288, 291, 319, 333.
1M Por. np. W R S t. I, nr 942 (1418 r.): h onestam Elisabeth con sortem nobilis
tytuły przysługujące mężczyznom (z żeńską końcówką): m agnifiedш ,
generosa ш , nobilis (domina) 103. Natomiast strenuus był predykatem w y
łącznie mężczyzn. Żony osób z tym tytułem mają z a w s z e inny pre dykat. Oto przykłady:
1. M og., nr 96 (1383 г.): nobilis domina, conthoralis strenui militis domini
Nicolai dicti Penanzek, heredis de Iw anow ice.
2. Dok. s. krak., nr 84 (1400 r.): nobilis dom ine Elisabeth relicte strenui militis
domini Spitconis de M e ls te y n palatini Cracouiensis.
3. W R S t. II, nr 1014 (1418 r.): honestam K atherinam strenui Pauli conthoralem
de Chrzascow o heredis.
4. W R S t. I, nr 1168 (1424 r.): generosam H eduigim de W erzenicza tutorem
strenui Thom ae capitanei Naklensis.
5. A cta cap. t. II, nr 260 (1431 r.): generöse W arschcze, relicte olim strenui Fal. 6. W R S t. I, nr 1535 (1432 r.): n obilem ac gen erosam H eduigim consortem
strennui M athie T rczelszky.
7. Dok. s. krak., nr 178 (1434 r.): nobilis domina Piechna consors strenui domini
Adae de Thuri iudicis terra Lanciciensis, haeredissa de K am panow.
8. K s. Zakr. II, nr 2201 (1436 r.): nobilis A n n e consortis strenui militis dom ini
D obrogostii Varschoviensis castellani.
9. W R S , t. I, nr 1598 (1438 r.): gen eröse dom ine K atherine consorti nobilis et
strennui dom ini M athie W sc ze lsk y de Czarnkow o erga generosam dom inám H e le nám con sortem strenui domini Sigismundi M argon sky.
10. Z D M t. II, nr 552 (1440 r.): magnifice ac generöse K atherine de M yelstin
consortis m agnifici ac strenui Nicolai alias Bialucha de M ych alow olim castellani et capitanei C ra c(ovien sis)104.
W przeciwieństwie do innych predykatów przymiotnik strenuus jest często połączony z rzeczownikiem miles. Tytuł strenuus miles spotykamy w źródłach XIII, X IV i X V w . 10s. Wyrażenia strenuus miles N., strenuus
vir N., strenuus dominus N. i strenuus N. m iały takie samo znaczenie loe.
Jak już mówiliśmy, w polskich źródłach późniejszego średniowiecza w y
-101 W R S t. IV , nr 715 (1427 r.): magnifice M argarethe (była w ojew odziną); A G Z t. X V I , nr 1456 (1481 r.): M fa Katherina consors m fi H enrici de C a m yen yec z cstli
Sanoc. Zob. przyp. 104. 102 Zob. przyp. 34.
105 Por. np. W R S t. I, nr 1330, 1347, 1382, 1427, 1499 itd.; W R S t. II, nr 522, 546, 875, 1001 itd.; K s. Brzes., nr 52, 59, 236, 2524 itd.
1M Por. przyp. 76 i 101.
105 Szereg przykładów z X I I I i X I V w . zostało podanych w y że j; por. przyp. 37, 38, 3i3, 40, 42, 45, 51, 55, 76, W źródłach X V w . term in strenuus w ystępuje prze ważnie bez rzeczow nika miles, ale częsta jest także form a strenuus m iles; por. np.
Ks. Pozn., nr 1848 (1404 r.), nr 2457 (1405 r.); W R S 1 . 1, nr 839 (1411 г.); A cta cap. t. II, nr 6 (1404 r.), nr 39 (1415 r.), nr 79 (1417 r.), nr 80 (1417 r.), nr 951 (1419 r.), nr 972 (1421 r.); Zap. Sand., nr 370 (1405 r.), nr 549 (1412 r.), nr 721 (1416 г.), nr 836 (1420 r.); K s. Zakr. II, nr 1315 (1435 r.); A G Z t. X I , nr 2526 (1448 r.), nr 3060 (1452 r.), nr 3211 (1454 r.); SPPP t. II, rur 3900 (1468 r.). Zob. przyp. 163.
106 Dość często ta sama osoba wym ieniona jest w jednej w zm iance z tytu łem
strenuus m iles, a w innej tylk o z tytułem strenuus. Teodoryk Międzychodzki, cho rąży poznański, ma w 1411 r. tytuł strenuus m iles, a w 1420 i 1425 r. tylko tytuł
strenuus <W R S t. I, nr 839, 977, 1209). D obrogost z Now ego Dworu, kasztelan w a r szawski, określony jest w 1436 r. jako strenuus m iles (Ks. Zakr. II, nr 2201), a w kilku zapiskach z łat 1426— ili.36 ja k o strenuus (Ks. Zakr. I, nr 2032, 2102, 2240; K s. Zakr. II, nr 756, 761, 2206, 2362). Jan Frydrychow ie Jaczym irski z Niebie szcza.·, nosi w kilku zapiskach sanockich z lat 1454— 1456 tytu ł strenuus m iles (A G Z t. X I , nr 3213, 3307), a w kilku innych tytuł strenuus (tamże, nr 3210, 3211, 2601, 3617 itd.).
raz miles był określeniem przynależności do stanu szlacheckiego, ale w ściślejszym znaczeniu oznaczał on rycerza pasowanego. Predykat stre
nuus przysługujący tylko nielicznym osobom spośród sizlachty, i to w y
łącznie mężczyznom, używany taikże przez książąt, niezależny od piasto wania urzędów, łączony często z terminem miles, mógł oznaczać w póź niejszym średniowieczu tylko rycerza pasowanego. Wniosek ten .potwier dzają polskie tłumaczenia wyrazu strenuus. W 1377 r. książę mazowiecki
Siemowit III wraz z synami wydał statut w obecności swych dostojni ków: ubi affuerunt strenui et nobiles terre eiusdem, videlicet dominus
Nassutho Vysnensis, Nyem yerza Szochaczeviensis--- castellani107. Ma
ciej z Różana przełożył w 1450 r. te słowa w sposób następujący: „gdzesz tam bili passany i slyachathny przerzeczoney zyemye panowye, Nassutho wyssky, Nyemyerza sochaczewsky —- — castellanowye” 108. Synonimem terminu strenuus jest tu „pasany” ( = pasowany). Także w słowniczku
z 1437 r. wyrazowi strenuus odpowiada „passani” 109.
Istniały więc różnice między znaczeniami wyrazu strenuus w źródłach śląskich i w polskich źródłach pozaśląskich. Na Śląsku tylko niektórzy
strenui viri byli rycerzami pasowanymi. Natomiast w Królestwie Polskim
i na Mazowszu zarówno wyrażenie strenuus miles jak i sam przymiotnik
strenuus oznaczały rycerza pasowanego.
O obrzędach pasowania szlachty polskiej na rycerzy przez Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełłę dowiadujemy się ze źródeł X V w. no. J. B i e n i a k wykazał, że Kazimierz Wielki dokonał zbiorowej prom ocji rycerskiej na zjeździe uniejowskim w marcu 1339 r. m . O pasowaniu rycerskim m ówi zapiska sądowa sandomierska z 1398 r.: Nuncius Thom-
konis de Stanowicze penam sex marcarum contra Johannem de ibidem, quia cinctus gladio terminům disposuit112. W Spominkach o Ciołkach
czytamy, że zmarły w 1396 r. strenuus miles dominus Andreas Czolek
palatinus M a z o v i e --- reliquit autem post se heredes Vigandum, Andreám, Stanislaum et Clementem, quorum très vit am duxerunt secu- larem et balteis militarïbus sunt precincti m . Długosz opowiada, że w
1462 r., w czasie w ojn y trzynastoletniej, Kasimirus R ex milites, qui
enixtus in huiusmodi congressu pugnaverant, honoraturus, Petrum Dunin succamerarium Sandomiriensem, capitaneum exercitus, de domo Cygno-rum, Paulum J a ssen ski--- , W enceslaum Nyeborski, Nicolaum Wilka-nowski de domo Prawditarum, Tomkonem de domo Odrowansch, Janus- sium Dlugosch de domo W yenyawa, et alios triginta decoris insignibus militaribus insignivit1U.
Tytuł strenuus noszą m.in. osoby, o których skądinąd wiemy, że na pewno były rycerzami pasowanymi. Spośród wymienionych wyżej do wódców pasowanych przez Kazimierza Jagiellończyka w 1462 r., z pre dykatem strenuus występują: Wacław Nieb orski, późniejszy wojewoda bełzki, i Paweł Jasieński, późniejszy kasztelan sandomierski. Pierwszy z nich wzmiankowany jest w zapisce sądowej bełzkiej z 1469 r.: strenuo
107 IM T t. I, nr 22, s. 28.
108 „A rch iw u m K o m isji Praw niczej A U ” t. III, K rak ów 1895, s. 307.
109 W. W i s ł o c k i , Katalog ręk op isów Biblioteki U n iw ersytetu Jagiellońskiego t. I, K rak ów 1877— 1881, nr 228, s. 89.
110 A. B o g u c k i , Term in m iles, s. 256 n. 111 J. B i e n i a k , M ilites, s. 511.
112 Zap. Sand., nr 183. 113 M P H t. III, s. 269 n.
Waczeslao de N y eb o ro w 115. O zasługach drugiego mówią Spominki
so-chaczewskie: Anno autem domini 1462 --- homines serenissimi regis
Polonorum cum Prutenis campestre bellum commiserunt regis in absen cia, Paulo Jasinsky milite strenuo rectore existente belli illius 11β.
Rycerzami pasowanymi byli ci świadkowie procesu polsko-krzyżac- kiego z 1339 r., którzy w aktach procesu noszą tytuł miles 117. Spośród nich z predykatem strenuus w źródłach późniejszych występują: wspom niany już wyżej Jarand starosta sieradzki118, W ojciech z Pakości w oje woda brzeski, Fał (Chwał) z Żychlina sędzia łęczycki i Dobiegniew z K o- łudy podkomorzy inowrocławski ш . W ojciech z Pakości wspomniany jest w dokumencie Kazimierza Wielkiego z 1356 r.: strenui militis A lberti
palatini Cuiavie, heredis de Pakoscz 12°. Fał został później wojewodą
łęczyckim (1340— 1348) 121 i z tym tytułem wzmiankowany jest na liście świadków w dokumencie arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława z 1348 r.:
presentibus strenuis et nobilibus viris domino Falo palatino Lancicien-s i --- 122. Dyplom StaniLancicien-sława Lancicien-sędziego kujawLancicien-skiego z 1357 r. wymienia strenuum militem dominum Dobegneum de Coluda subcamerarium W la- dislaviensem ш . Świadkowie w dokumentach Władysława księcia opol
skiego i dobrzyńskiego są na wzór śląski podzieleni na dwie grupy: rycerzy pasowanych (milites, ritter) i giermków 124. Dyplom tego księcia jako wielkorządcy Rusi Czerwonej z 1374 r. został wystawiony presenti
bus strenuis, nobilibus et validis viris dominis Dem etrio Regni Poloniae thesaurario, Michaele dieto Habdank militibus, Andrea Penaconis bur-grabio Sanocensi, Venceslao de O rsz o w --- 12s. Zaliczony tu do rycerzy
pasowanych podskarbi Dymitr (z Goraja) i jego brat są określeni w do kumencie króla Ludwika z 1377 r. jako strenui viri Dymitrius viceth e-
saurarius regni nostri predicti Polonie et Y wanus fratres germ an i12e.
Wśród rycerzy pasowanych (Ritter) wym ieniony jest w dokumencie Opol- czyka z 1391 r. m.in. Janusz (Hanus) z Kikoła 127, a w 1395 r. strenuus
ac nobilis vir dominus Janusius sprzedał wieś Kikół wielkiemu mistrzowi
krzyżackiem u128.
Niekiedy można na podstawie predykatów dość dokładnie ustalić datę pasowania danego szlachcica na rycerza. Podam kilka przykładów z Wielkopolski. W incenty Czurydło z Bielaw występuje w kilku zapis kach sądowych poznańskich z lat 1432— 1434 z predykatem n ob ilis12e, a w latach 1434— 1446 jako stren u u s130. Zapewne został on pasowany
U5 A G Z t. X I X , nr 1864. »w M P H t. III, s. 121.
117 J. B i e n i a k , M ilites, s. 506 n.; A. B o g u c k i , T erm in m iles, s. 255 n. 118 Z o b . przyp. 51, 52.
llł L ites (w yd. 2) t. I, s. 182, 215, 346, 357. Por. zestawienie św iadków procesu z 1339 r. pochodzenia szlacheckiego w pracy J. B i e n i a k a, M ilites, s. 508— 510.
120 K D P o l. t. II, nr 507.
121 J. B i e n i a k , W ielkopolska, K u ja w y , ziem ie łęczyck a i sieradzka w o b e c
problem u zjednoczenia p a ń stw ow ego w latach 1300— 1306, Toruń 1969, s. 102, 119, 309. i*2 K D P ol. t. I, nr 114.
« * K D W lk p . t. III, nr 1366.
Por. A . B o g u c k i , Term in m iles, s. 256; J. B i e n i a k , M ilites, s. 504. 12S Z D M łp . cz. IV , nr 1022. i * K D M łp . t. III, nr 893. -127 K D P ol. t. II, nr 542. 128 Tam że, nr 549. 129 W R S t. I, nr 1400, 1413, 1416, 1419, 1420, 1423, 1431, 1547, 1548. Tam że, nr 1436, 1438, 1573, 1634, 1645.
