RECENZJE Wzory zmiany - stan rzeczy i prognozy dla państw bałtyckich

RECENZJE

Wzory zmiany - stan rzeczy i prognozy dla państw bałtyckich

RAIMO BLOM (ed.): Regulation and Institutionalization in the Baltic States.

Research Reports. Finland: Univ. o f Tampere, 1996, 130 s.

RAIMO BLOM (ed.): Expert Interviews from the Baltic States. Working Papers, Finland: Univ. of Tampere, 1997, 230 s.

Książki te zawierają wyniki projektu badawczego, prowadzonego przez Wydział Socjologii i Psychologii Społecznej Uniwersytetu w Tampere (Finlan­

dia), pod nazwą Baltic-Nordic Project w latach 1993-1996. Określone w przed­

mowie zadania projektu wskazują strategię teoretyczną Autorów: projekt został pomyślany jako rodzaj testu dla pojęć i tez ujęcia instytucjonalnego {regulation theory) ^— testu przeprowadzanego w warunkach zmiany systemowej. Tym samym wyznaczone zostały ramy teoretyczne, pozwalające Autorom na dalsze operacjonalizacje w kierunku węższych zagadnień: efektywności/deficytu regu­

lacji formalnych, (nie)stabilności procesów regulacyjnych, koordynacji v.v nie- równomierności regulacji różnych obszarów działań społecznych. W obrębie tych zagadnień konkretyzują się - w książce z 1996 roku - pola badawcze. Tom z 1997 roku zawiera ich specyfikację: prywatyzacja i rozwój infrastruktury organizacyjno-instytucjonalnej, powstawanie nowych podziałów klasowych, problemy z integracją w kontekście rozróżnień obywatelstwo-etniczność, zmiany w organizacji pracy i w sytuacji różnych grup społecznych na rynku pracy, zmiany w systemie politycznym (państwo-partie-związki zawodowe) i rozwój struktur „społeczeństwa obywatelskiego” (Autorzy nie używają cudzysłowu).

Ostatnie dwa punkty enumeracji łamią logikę zamierzenia, wprowadzając otwartą kategorię „głównych problemów społecznych okresu transformacji”

(1997, s. x) oraz problem zmian w kształcie sieci komunikacji w rodzinie. Takie złamanie kompozycji wynika przede wszystkim - jak sądzę - z rozziewu pomiędzy zamierzeniem Autorów, aby objąć badaniem każdy obszar, w którym

dostrzegają przesłanki zmiany, a przyjętą siatką pojęciową, która nie pozwala w koherentny sposób zdefiniować dostrzeganych zjawisk z różnych poziomów integracji.

Zespół badaczy dostrzegł niepowtarzalną okazję do weryfikacji ustaleń formułowanych w terminach podejścia instytucjonalnego - okazję, jaką stwo­

rzyła zmiana systemowa o zasięgu całościowym. Właśnie zmianę w krajach bałtyckich czynią oni głównym przedmiotem badań, konsekwentnie trzymając się przyjętej terminologii. To, czy szansa ta została w pełni wykorzystana, będzie można ocenić po zakończeniu projektu. Recenzowane książki przed­

stawiają rezultaty cząstkowe, niemniej jednak można je czytać jako poświęcone poszczególnym aspektom, samodzielne i kompletne prace.

Opracowanie nt. zmiany instytucjonalnej, analizowanej w terminach podejś­

cia „regulacyjnego” otwiera tekst Raimo Bloma. A utor konkretyzuje w nim pole badań, określając narzędzia analizy i ustalając katalog problemów badaw­

czych. Zestawienie obejmuje : [1] pytanie o znaczenie różnic między obiektami, których dotyczy regulacja, [2] pytanie o rezultat procesów regulacyjnych, przebiegających jako relacje w systemie instytucjonalnym: jako samoregulacja oraz regulacje zachodzące między organizacjami, [3] pytanie o skutek regulacji postrzeganej jako interakcja między rozlicznymi dyskursami i praktykami społecznego układu; [4] pytanie o zależności i związki między pojęciami podejścia regulacyjnego (analizy instytucjonalnej) a terminami, w jakich socjo­

logia opisuje kontrolę społeczną i władzę.

Wymieniony zestaw pytań badawczych stanowi kompletne i spójne ustano­

wienie ram teoretycznych dla badań empirycznych - co tak rzadko spotyka się w raportach z badań. Uderza spójność i klarowność hierarchizacji problemów:

od określenia statusu badanych obiektów, przez dwa poziomy konceptualizacji związków między obiektami ku wnioskom teoretycznym.

Wzorcowa logika postawienia problemu okazała się - niestety - nie do końca możliwa do utrzymania w pracy zbiorowej. Autor drugiego tekstu - Villu Zirnask - koncentruje się bowiem na polityce ekonomicznej i jej regulacjach prawnych, dystansując się od wstępnego zastrzeżenia Raimo Bloma, że strate­

gia identyfikowania obiektów nie będzie kalką z analiz ekonomicznych (s. 7).

Niemniej jednak znajdujemy tu elementy regulacji prawnych, zestawiane przez A utora z działaniem instytucji finansowych i analizowane przez pryzmat koncepcji rynku kapitałowego (s. 27-28), polityki monetarnej i fiskalnej (s.

29-30) oraz regulacji własności. Kwestie prywatyzacji i reprywatyzacji rozpat­

rywane są tu przede wszystkim od strony aktów legislacyjnych, porównywa­

nych na Litwie, Łotwie i w Estonii (s. 18-22). Zirnask konstatuje, że najwyższa efektywność procesu regulacji własności wiąże się z jej relatywnie małym zakresem - z małymi firmami - we wszystkich trzech krajach. Obserwację tę wyjaśnia, konstruując trzy relacje przyczynowe: między aktami prawnymi a formalną zmianą statusu obiektu (organizacji), między rynkiem kapitałowym

a zakresem zmiany instytucjonalnej oraz między skalą zmiany a wiedzą o formalnych regułach jej wprowadzania. Niestety, wyjaśnienie to nie zostało rozwinięte w tekście. Osią kompozycji jest tu porównanie danych liczbowych w trzech badanych krajach; Zimask rzetelnie wywiązał się z zadania, jakie sobie postawił, przedstawiając uporządkowane porównania dotyczące wyraźnie wy­

odrębnionych obiektów. Niedosyt czytelnika bierze się jednak z rozpoczętych, a potem potraktowanych zdawkowo elementów wyjaśnienia, które zarysowują się w tekście. Uprawomocnieniem dla oczekiwania refleksji teoretycznej jest zestawienie problemów badawczych, zamieszczone w poprzednim tekście, a zatem zewnętrzne wobec konkretnego opracowania Zimaska. Jeżeli Błom artykułuje jako pierwszy problem identyfikację aktorów instytucjonalnych, a Zirnask wyodrębnia praktycznie tylko firmy z odpowiedzialnością ograniczo­

ną i nieograniczoną (s. 16-17), to możliwe są dwie interpretacje: albo praca Bloma stanowi generalizację szczegółowych analiz poszczególnych współauto­

rów i wtedy oczekujemy od każdego z nich zbudowania małego kawałka wspólnej układanki, a wzór całości ujawnia się po złożeniu całości; albo też wspólne przedsięwzięcie, zaplanowane jako burza mózgów, nie do końca się powiodło.

Lektura dalszych prac zamieszczonych w niniejszym tomie nie ułatwia znalezienia rozstrzygającego wyjścia z takiego rozdwojenia interpretacyjnego.

Dwie kolejne prace autorstwa Pekki Lehtonena stanowią uporządkowane studia szczegółowe, nie aspirujące do generalizacji teoretycznych o takim stopniu ogólności, jaki zakreślił tekst wprowadzający. W opracowaniu po­

święconym porównawczej analizie polityki zatrudnienia w krajach bałtyckich A utor odpowiada na pierwsze pytanie badawcze projektu dopiero w ostatnim akapicie (krótkim). Wyodrębnia trzech głównych aktorów rynku pracy w kolej­

ności według rangi: państwo, organizacje pracodawców i związki zawodowe.

Tekst kończy się konkluzją, że pola aktywności tych aktorów są całkowicie rozdzielne, a ich integracja w system działań, który można by nazwać polityką zatrudnienia z prawdziwego zdarzenia, nie będzie możliwa tak długo, jak długo nie zostaną wytworzone podstawowe rozwiązania ekonomiczne (s. 49), niezbęd­

ne dla jej konstrukcji. W kontekście postawionych pytań badawczych tekst właściwy - moim zdaniem - dopiero tutaj winien się zaczynać. Opracowanie poprzedzające tę tezę o determinacji ekonomicznej, w znakomity sposób przygotowuje pole do wysnuwania wniosków; Lehtonen przeprowadził porów­

nawczą analizę rynków pracy w krajach bałtyckich od strony zmiennych demograficznych i statystyk dotyczących bezrobocia, porównał ekonomiczne wskaźniki wzrostu płac, przeanalizował założenia polityki społecznej dotyczące zatrudnienia, określił warunki i ograniczenia działania związków zawodowych oraz relacje na styku: polityka państwowa - liderzy związkowi (s. 42). Jest to praca rzetelna i wartościowa, jeżeli przyjąć, że celem A utora była prezentacja stosunkowo surowego materiału, ułożonego według formuły porównania wy­

branych aspektów sytuacji Litwy, Łotwy i Estonii. Wszystkie pięć pozycji przypisów wypełniają raporty ministerialne (s. 50), co wyjaśnia konstrukcję zestawianych danych. Brakuje natomiast socjologicznej analizy przedstawia­

nych danych i wniosków, które z takiej analizy wynikają. Nie jest to brak pojęć, bo tymi podejście instytucjonalne (tu zwane regulacyjnym) dysponuje. T a sama konstatacja dotyczy także drugiego tekstu tego samego autora - opracowania na temat systemu zabezpieczeń społecznych w poszczególnych państwach bałtyckich. Wnioski, jakie Lehtonen wyciąga z przedstawionego materiału, nie wykraczają poza stwierdzenie, że największym problemem polityki społecznej jest deficyt środków. Konkluzji takiej nie sposób uznać za wyjaśniającą którykolwiek z postawionych w projekcie problemów. Ten minorowy ton równoważony jest stwierdzeniem, z którego tchnie optymizmem: że m a miejsce współpraca Estonii z Finlandią, a Łotwy i Litwy ze Szwecją oraz D anią w zakresie opracowywania kierunków polityki społecznej i edukacyjnej. N a tym A utor kończy swój tekst, pozostawiając domysłom czytelnika, czy m a to być optymistyczna prognoza, czy też dowód na aksjologiczne uwikłanie A utora w dyskurs publicystyczny.

Dysproporcje między porównawczą prezentacją gotowych danych (wyczer­

pującą i klarowną) a warstwą refleksji teoretycznej (w obu pracach Lehtonena bardzo skromną) spełniają jednak także rolę poznawczo pozytywną. Niedo­

statek analiz teoretycznych odsłania bowiem wyraziście retorykę, która leży u podstaw oficjalnych publicznych interpretacji zmiany systemowej w państ­

wach bałtyckich. Postulowany kształt instytucji prawnych i ekonomicznych, formy regulacji relacji między instytucjonalnymi aktorami są tu opisywane nie tyle pod kątem celów analitycznych, wypływających z wewnętrznej koherencji przyjętej orientacji teoretycznej, ile w aspekcie oddalenia od rozwiązań „czo­

łówki” krajów Zachodu. Opracowanie to - przypuszczalnie nie do końca zgod­

nie z intencją twórców - wskazuje, że retoryka „powrotu do normalności”, którą Andrzej Rychard eksponował w referacie na Zjeździe Socjologicznym w Lublinie w 1993 roku jako właściwość polskiego myślenia o zmianie, jest trwałym i powszechnym zjawiskiem w warunkach postkomunistycznej przebudowy.

O ile w pracach Pekki Lehtonena wątek aksjologiczny był dość głęboko ukryty pod warstwami tekstu zasadniczo socjoekonomicznego, o tyle w teks­

tach Reina Ruutsoo (stanowiących dwie ostatnie części tomu) terminy ujęcia normatywnego dominują w analizie, utrzymanej w języku charakterystycznym dla formalnoprawnej wersji nauk politycznych. Przyjęta aparatura pojęciowa została tu trafnie dobrana; tekst dowodzi, że w swoich analizach A utor nie tylko panuje nad narzędziami, ale wykorzystuje w pełni możliwości, jakie one podsuwają. Pierwszy z tekstów („The constitutionalization of states in the Baltic corner”) rozpoczyna się od przyjęcia elementarnego rozróżnienia bada­

nych problemów na [1] powstawanie formalnego ładu konstytucyjnego oraz [2]

budowę pozapartyjnego aparatu administracyjnego (s. 68). Dalej analiza

prowadzona jest zgodnie z logicznym porządkiem: od określenia specyfiki problemów państwowości w krajach bałtyckich, przez studium dialektyki ciągłości i nieciągłości w parlamentaryzmie „bałtyckiego zakątka”, porównaw­

czą prezentację regulacji wyborczych w aspekcie problemów legitymizacji nowo tworzonych parlamentów. Wraz z Autorem podążamy za fascynującym opisem tworzenia się państw, rozpoznajemy znajome problemy budowy nowego, niezależnego od partyjnych dyrektyw aparatu administracyjnego i ustawiczne odkrywanie mechanizmów klientystycznych, które regulują znaczące kwestie publiczne (s. 85), aby na koniec porównać wpływ poszczególnych tradycji na tworzenie się parlamentarnego systemu partyjnego.

D la Ruutsoo oczywiste jest, że przyjęte rozróżnienia mają charakter analityczny; utrzymując konsekwentnie porządek analizy potrafi jednak oddać szczególność rozwiązań, przyjętych w każdym z porównywanych krajów (Litwa, Łotwa i Estonia), nie gubiąc ich niepowtarzalności w kanonie kom- paratystyki. Lista przypisów jest tu bogata, do generalizacji wykorzystane zostały również prace na temat doświadczeń innych krajów przechodzących etap postkomunistycznej przebudowy (m.in. liczne polonica: Izdebski, K am iń­

ski, Kurczewska, Staniszkis, Sokolewicz). Praca ta spełnia dla polskiego czytelnika/badacza rolę „lustra przechadzającego się po gościńcach” (rzec można raczej - bezdrożach) zmiany społecznej - lustra, w którym odbija się to, co wspólne, ale w którym wyraźnie zaznaczają się też różnice.

Ostatni tekst tomu, również autorstwa Reina Ruutsoo, wprowadza temat ważny i aktualny w krajach bałtyckich, choć dla badaczy polskich brzmiący (niekoniecznie słusznie) dość egzotycznie - problem obywatelstwa. Jak A utor zaznacza na wstępie, jest to kwestia drażliwa, w ramach której ścierają się racje

„demokracji etnicznych” i „praw historycznych” , a wszystko razem artykuło­

wane w języku uprawnień (s. 97) . Z właściwą sobie precyzją Ruutsoo określa na wstępie ramy swojej analizy, konkretyzując badane problemy do [1] tworzenia się instytucji obywatela w znaczeniu, jakie nadają temu pojęciu liberalne demokracje, [2] regulacji służących integracji ludności, która przybyła na terytoria państw bałtyckich przed odzyskaniem przez nie niepodległości poli­

tycznej.

Podobnie jak cały program i ten wywód stanowi chwytanie biegu spraw na gorąco, w trakcie dziania się. Dlatego wnioskom A utora towarzyszą pytania, na które nie m a jeszcze odpowiedzi, m.in. o to, jaki wariant wzoru obywatela będzie służył pogodzeniu sprzecznych praw, roszczeń i oczekiwań w nowej sytuacji oraz o to, jak mają być skonstruowane formalne regulacje związane z pakietem etniczność-narodowość-obywatelstwo, aby mogły sprostać wymogom współczesności i nie skazywały państw bałtyckich na marginalizację w Europie.

M ateriał zamieszczony w omawianym tomie wydaje się nie mieć zakoń­

czenia. D o pewnego stopnia jest to uzasadnione otwartością przedstawionych problemów; niemniej jednak w świetle celów, postawionych przez Bloma na

początku, zamieszczenie kolejnych prac, sytuujących się na pograniczach socjologii z ekonomią (Lehtonen) oraz z naukami politycznymi (Ruutsoo) bez końcowego podsumowania w terminach ujęcia instytucjonalnego pozostawia wrażenie zawieszenia pracy, a nie jej zakończenia. Tym sposobem książka, bardzo ciekawie pomyślana i napisana, w ostatniej chwili traci część walorów z przyczyn redakcyjnych, zmieniając się w puzzle. Języki partykularne zdomino­

wały opracowanie, rozwijając przed czytelnikiem migoczącą panoramę, której zabrakło zamykającej kompozycję ramy - poukładania elementów puzzli w szufladki postawionych problemów badawczych. Uczynienie tego nie przy­

niosłoby szkody współautorom tomu (nie chodzi mi przecież o tzw. zaszufladko­

wanie), a jedynie pozwoliłoby książce lepiej funkcjonować nie tylko jako części publikacji materiałów z całego programu, lecz także jako pozycji samodzielnej.

Owo brakujące podsumowanie pojawia się nieoczekiwanie w formie tabela­

rycznego zestawienia w drugiej książce, będącej kontynuacją Baltic-Nordic Project i zawierającą wywiady w ekspertami. W tomie zamieszczono 18 wywiadów (5 dotyczących Estonii, 5 - Łotwy i 8 - Litwy) z osobami, które uznano za ekspertów w czterech dziedzinach: instytucje ekonomiczne, instytucje polityczne, stosunki narodowościowe oraz zatrudnienie i polityka społeczna.

Niestety, autorzy nie wyjaśniają, jakimi kryteriami kierowali się przy wyborze ekspertów, można się jedynie domyślać, że chodzi o osoby pełniące funkcje publiczne. Celem wywiadów jest uzupełnienie obrazu przemiany, jaki wyłonił się z wcześniejszych badań o te wątki, które zwykle umykają technikom badawczym. Taką informacją są prognozy - „scenariusze przyszłych wyda­

rzeń” (s. xi) dla każdego z państw bałtyckich. W tej dziedzinie najbardziej powściągliwi okazali się eksperci litewscy - pięciu spośród ośmiu respondentów nie wypowiedziało się jasno w tej kwestii, a pozostali przedstawili bardzo wyważone opinie na temat powszechnie znanych niedostatków litewskiej gospodarki. Prognozy rozmówców z Estonii ujawniają orientację na integrację z U nią Europejską, przy czym liderów zmiany w tym kierunku upatrują oni w młodym pokoleniu. Mniej optymistycznie nastawieni są respondenci łotewscy - dominuje w ich prognozach świadomość politycznej i gospodarczej zależności od Rosji i wydarzeń w niej zachodzących.

Zanim teksty wywiadów ukazały się drukiem, zostały poddane gruntow­

nemu opracowaniu. Zapisy były uzgadniane z rozmówcami, następnie pod­

dawane korekcie językowej (s. xii). Same rozmowy prowadzono w języku angielskim, jedynie na Litwie posługiwano się językiem respondentów. Jeśli dodamy do tego opracowanie tekstów, wykonane przez zespół w składzie Raimo Blom, H arri Melin i Jouko Nikula w myśl reguły „złotego środka” : między zrozumiałością przekazu a indywidualną ekspresją rozmówców, prze­

staje dziwić ujednolicenie wypowiedzi w druku. Niestety, staranna redakcja sprawiła, że nie sposób rozstrzygnąć, na ile zawiniła tu skłonność respondentów do używania języka oficjalnego, ani uzyskać materiału do analizy form

publicznego dyskursu. Z drugiej jednak strony taka decyzja, w połączeniu z listą otwartych pytań (zamieszczoną na końcu opracowania) i uporządkowaniem tekstów wywiadów według omawianych zagadnień czyni język niemal prze­

zroczystym narzędziem wydobywania szablonów myślowych, za pomocą któ­

rych badani interpretują sytuację. W interpretacjach tych ukrywają się od­

powiedzi na postawione na wstępie pytania teoretyczne. Autorzy uczynili wielki krok w kierunku odszukania ich, choć nie zdecydowali się na postawienie kropki nad „i” . Pewnie mieli rację, że jeszcze za wcześnie na kropki - zarówno jeśli chodzi o zmianę instytucjonalną w państwach bałtyckich, jak też o wyniki

testu, przeprowadzonego na pojęciach teorii regulacji instytucjonalnej.

Nie kompletne, dopracowane w szczegółach wnioski metateoretyczne stano­

wią o wartości recenzowanych książek, bo takich tu nie znajdziemy. Inspirująca jest jednak sama forma stawiania problemu w badaniach empirycznych;

a najmocniejszym atutem okazuje się wyczerpująca prezentacja zróżnicowań, sprzeczności i jednomyślności w trzech odmiennych konfiguracjach. Układy badanych parametrów - dzięki strategii porównawczej - tworzą zręby idei, która m a szanse rozwinąć się w wariant wzoru całkowitej zmiany społecznej.

I choćby dlatego są to prace potrzebne i ważne. Sposób, w jaki Autorzy prezentują wyniki prowadzonych badań, pozwala wykorzystać je do szerszych generalizacji - budowanych ponad podziałami, jakie wyznacza specyfika poszczególnych krajów. Dlatego dobrze się stało, że program „Baltic-Nordic”

nie ukrył się za barierą języka fińskiego.

Grażyna Woroniecka

Deprywatyzacja religii - zagrożenie czy szansa nowoczesnych społeczeństw?

JOSE CASANOVA: Public Religions in the Modern World. Chicago: University of Chicago Press 1994, 320 s.

Niezależnie od tego, czy przemiany zachodzące we współczesnym świecie uznamy za zwiastun nowej epoki, czy też za dalszy ciąg zapoczątkowanych wcześniej trendów, to dyskusja dotycząca natury tychże zmian jest nie pod­

legającym kwestii faktem społecznym. W wielowymiarowym współczesnym dyskursie sytuującym się w kontinuum modernizm - postmodernizm wątek poznawczy splata się nieodłącznie z pragmatyczną oceną, a co się z tym wiąże - z promocją, względnie z odrzucaniem postulowanych zmian. Szczególnie cenne i pożądane są jednak głosy, które usiłują precyzyjnie ustalić stan rzeczy oraz przedmiot sporu i rozdzielić jego płaszczyzny, tak aby dać odpowiednią podstawę ocenom i pragmatycznym działaniom. Taki charakter m a książka profesora New School for Social Research w Nowym Jorku, Jose Casanovy.