ISSN0068-4570
Hanna Stypa
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
Bydgoszcz
Meine
deutschen Volksgenossen
Ր
O
języku przemówień Adolfa Hitlera
Adolf Hitler - twórca i dyktator III Rzeszy - jak żaden inny polityk XX wieku był przekonany o sile przekazu swoich przemówień. To im przypisywałpriorytetową rolę. W niniejszym artykule zostaną przedstawionecechy charakterystycznejęzyka publicznych wystąpień Hitlera. Przemówienie togatunek tekstu, którego prymamą funkcją jest perswa
zja. Przemówienia charakteryzują sięnastępującymi cechami:
- Sąadresowanedodużej grupyodbiorców. Wtymwypadku przestająobowiązywać
zasady określone dlakomunikacji face-to-face.Odbiorcy nie zawsze sąfizycznie obecni wtymsamym pomieszczeniu co mówca. Dotyczy to sytuacji, kiedywystą
pienie jest transmitowane przez środki masowego przekazu i skierowane do tzw.
rozproszonejpubliczności, któraniema ze sobą kontaktuinie jest świadoma istnie
nia innych odbiorców.Wadą takiej sytuacjijest brak bezpośredniego kontaktunadaw
cy z publicznościąorazniemożność obserwowania i kontrolowania reakcji słucha
czy.
- Przemówienia mającharakter monologu. Mówca nie oczekuje werbalnychreakcji ze strony odbiorcy. Jego ewentualne pytaniamającharakter czysto retoryczny,mówca
sam nanie odpowiada12.
- Przemówienia są z reguły wyinscenizowane- przygotowanewcześniej pod okiem
fachowców i doradców, nie mającharakteru spontanicznejwypowiedzi. Wystąpie
nia przyjmują więc częściowo postać rytuału. Ma to wpływ na dobór środków
1 [Moi niemieccy towarzysze!] - zazwyczaj tymi słowami Hitlerzwracał się do odbiorcówswoich przemó wień.
2 W komentarzu do jednej z mów Hitlera natknęłamsię nainformację o odpowiedziach ze strony publicz ności na retoryczne pytanianadawcy (por.Beck2001, 44).
językowychi naeksplicytność wypowiedzi (por. Gimth2002, 84; Volmert 1989a,
28-30).
W wypadkuprzemówień politycznych odbiorcy przypisująmówcy status osoby pro minentnej. Zakładają, że retorzajmuje określone stanowisko, pełniokreśloną funkcję, pre zentuje określony stopień fachowości. Mówcy przypisywany jest również status instancji, tzn. jest ondo pewnego stopnia identyfikowany z konkretną organizacją ijej programem. To zakładanepowiązanie instytucjonalne jest istotnym warunkiemprawidłowej interpretacji wypowiedzi. Od tekstów przemówień politycznych oczekuje się, że będą miały charakter agitacyjny, a więc ichgłówną intencjąjest wpływ nazachowanie odbiorcy. Ta cecha prze mówieńmoże być realizowana za pomocącałego wachlarza możliwości: począwszy od
autoprezentacji,proklamacji,demonstracji, dozachęty, wezwania, polecenia, rozkazu. Na
kłanianiedo określonych zachowań połączone jest z mniejlub bardziej czytelnymisankcja
mi (por. Volmert 1989b, 139-140).
Warunki sytuatywne (zewnętrzne) przemówień politycznych należy rozpatrywać w ścisłym związkuze społecznymi i psychologicznymi mechanizmami
publiczno-perswa-zyjnej komunikacji.W tym kontekścieprzemówienie jestinterpretowanejakoprzejaw dzia
łania grup rywalizujących ze sobą w walce o władzę, wpływy, polityczne przywództwo.
Ogólny sposóbpostępowania w takiej sytuacji oparty jest na zasadzie dychotomii - prze
ciwstawieniu własnej grupy grupie przeciwnika. Z tego schematu wynikają konsekwencje dla retora, który starasię eksponować własną grupę. Używa strategii językowych służą
cych wewnętrznej integracji tejżegrupy i wykształceniu poczucia „My”. Najważniejszym celem ofensywnym jest przedstawienie grupy przeciwnika jako alternatywy nie do zaak
ceptowania. Pierwszym krokiem w tymkierunku jest osłabienie poczucia przynależności dogrupy wśród jej zwolenników, cel dalszy to doprowadzenie dorozłamulub rozwiązania grupy przeciwnika. Jednym z najważniejszych środków temu służących jest stworzenie powiązańmiędzyprzedstawicielami lubintencjamigrupy przeciwnika a grupątrzecią, ogól
nieuznawaną za wrogą (jestnią zazwyczaj jakiśprzeciwnikpozapolityczny) (por. Volmert 1989b, 140-141).
Przedmiotem analizy są pisemne zapisy wybranych publicznychwystąpieńAdolfaHi
tlera z lat 1939^44. Celem jestprzedstawieniew zarysiezjawisk charakterystycznych dla
retoryki nazistowskiej, dlaktórej mowy Hitlera były niedoścignionym wzorem3. Skupię się
jedynie na zbadaniu tekstów przemówień i charakterystyce płaszczyzny
leksykalno-styli-stycznej.Należyjednak podkreślićwagę scenerii wystąpień polityka -znanych zfilmów
3 Zdaniem J. Soenke (1938) -ówczesnego germanisty -to narodowy socjalizm umożliwi! odrodzenie gatunku tekstu,jakim jest przemówienie.Za twórcę przemówienia narodowosocjalistycznego uważał Hitlera, który język niemieckipodniósł do rangijęzyka o zasięgu światowym. Wieluinnych językoznawców tamtego okresuwychwalało sztukę oratorskąHitlera. Nazywali go potomkiem antycznych retorów,przyrównywali Hitlera dogłosiciela boskiego orędzia (por. Kämper-Jensen 1993, 166-167). Podkreślali jasność, klarowność wypowiedzi, umiejętność dobieraniatrafnych sformułowań oraz ekspresjęwystąpień wodza (por.Müller 1935,2): łP tych rzeczowo przedstawionych fragmentach wyczuwasię podziemne wrzenie lawy entuzjazmu, która zniesamowitą gwałtownością zostajewyrzucona podczas zasadniczejargumentacji. Przemówienia Hitlera przy pominająstart samolotu(Kindt1934, 13-tłum. H.S.).
dokumentalnych. Hitler starannie planował wszystkie swoje wystąpienia publiczne, stosu jąc metody socjotechniczne.Wychodził z założenia, że odpowiednia oprawa przemówień
charyzmatycznego retora aspirującego do roli przywódcy narodu jest kluczem do osią
gnięciasukcesupolitycznego - pozwalało to na kontrolowanie woli odbiorcy i ukierunko
wanie jego emocji w stronę bezkrytycznego uwielbienialidera i partii. O urzekającym iprawiemagicznym wpływie Hitlera namasy odbiorców decydowałzespół następujących
czynników4:
4 Wogólnokrajowym dzienniku „Völkischer Beobachter” - jednym z filarów propagandy nazistowskiej -często zamieszczano teksty publicznych wystąpień Hitlerawraz z opisem reakcji publiczności na słowa wodza. Oto niektóre znich:langanhaltender stürmischer Beifallder Massen [długotrwale burzliweowacje mas],brausende /begeisterte Zustimmung derMassen[huczna /entuzjastyczna aprobata zestrony tłumów], tosender Beifall[gromkiebrawa], ein ungeheurer Sturm desJubels[niesamowita burza wiwatów] (por.Maas 1984, 58-69).
- Akcent, intonacja wypowiedzi, siła głosu, pauzy, tempomówienia. Trikiem często
stosowanym przez Hitlera był łamiący się, sprawiający wrażenie zmęczenia głos. Inny zabieg polegał na dostosowywaniuwłasnego akcentu do akcentu regionu,
w którym występował -miało to sugerować bliskośćz narodem i poczucie więzi z publicznością(por. Volmert 1989b, 138).
- Mimika, gesty, ruchy,postawa, ubiór oratora. Hitler godzinami ćwiczył przed lu strem gestykulację i mimikę,jednocześnie zalecając wykonywanie zdjęć podczas
tych prób. Fotografie analizował potempod kątem prawidłowości zastosowanych
póz. Większość oratorskich gestówprzejąłodmonachijskiegokomikaFerdlaWeis
sa, a inne triki aktorskie m.in. od niemieckiego aktoraFritza Langa (por. Johnson 1992, 176, 379).
֊ Ramy inscenizacyjnewystąpień. Tworzyły je historycznemiejsca, ważne daty- np. 30.01. - rocznicamianowaniaHitlerakanclerzem i dzień przejęcia władzy, 8.11. -
wspomnienie nieudanego puczumonachijskiegoz roku 1923 (por. Czapliński, Ga
los, Korta 1990, 639, 662-663), podnoszenie znaczenia okazji wystąpieńdo rangi
symbolu, wystrójtrybuny(często stylizowanej jakoołtarz), rytualny porządekob chodów, specyficzna choreografia, obecność formacjiwojskowych, szeregi sztan
darów ze znakiem swastyki, patetyczna muzyka, stopniowanie napięcia. Punktem
kulminacyjnym takich wydarzeń były wystąpieniaHitlera. Sam tekst - materia dość
surowa i prosta - otrzymywał dopiero poprzeztę oprawę, inscenizację i rytualny charakter swojąrangęwramachnazistowskiego zbiorowego przeżycia.
Analiza tekstówprzemówień Hitlerapozwoliła na sformułowanie następujących stwier
dzeń:Zgodnie z ogólnymi zasadami retoryki politycznej Hitler w swoich mowach podkre
ślałprzede wszystkimprzynależność siebie i swoich odbiorcówdojednej wspólnoty: do narodu niemieckiegoi zwolenników narodowego socjalizmu. Przynależność ta sygnalizo
wana była zaimkiem osobowym wir [my] i dzierżawczym unser [nasz]. Poczucie więzi
tworzone byłoprzez odniesieniado niemieckiej historii - zarówno mitycznej przeszłości
germańskiej, jak i historiinajnowszej. Hitler odwoływał się do wydarzeń i doświadczeń
jed-nym z wielu, którzywczasiekryzysu gospodarczego byli bezrobotni i cierpieli biedę. Przed
stawiałsiebie jakoweterana I wojnyświatowej, używając zwrotów meine alten Kampfge nossen [moi dawni towarzyszebroni] (Hitler 1939, 4), alseinstigerFrontsoldat [jakobyły żołnierz frontowy] (Hitler 1941,19), występował w roli bojownika narodowego socjalizmu — zwrot dopublicznościmeinealtenParteigenossen [moi dawni towarzysze partyjni] (Hi
tler 1940, 8) - aż w końcu przemawiał jako przywódca narodu niemieckiego. Funkcję scalającą wszystkich odbiorców wystąpień Hitlera pełniłyspersonifikowane leksemy-sym- bole Volk [lud], Volksgemeinschaft [wspólnota ludu], Nation [naród]. Występowały one w retoryce iideologii nazistowskiej jakokolektywne nadosobowości,w którychjednostka powinna zniknąć bez śladu. Z szerokich mas (breite Massen) formował się przebudzony,
odrodzony, zmartwychwstały lud świadomy swojego przeznaczenia,czystościswojej krwi,
wyższości swojej rasy nad innymi. Lud był scalany poprzez partię i inne organizacje
w młodą, zdrową, monolityczną figurę5. Najwyższąformą istnienia ludubył naród - wielki
naród ֊ doskonale uzbrojona maszynawojenna gotowa do walki w imię obrony swoich
granic i poszerzania przestrzeni życiowej. Tworzyli ją bohaterscy bojownicy (Kämpfer) natchnieni i prowadzeni przezjedyną wolę(Willen) wodza (Führer). Ich celembyło zwy
cięstwo (por. Volmert 1989b, 154-155):
5 W tymkontekście używanybyłtermin Gleichschaltung [ujednolicenie] określający całkowite dostoso wanie wszystkich sfer życia do ideologii nazistowskiej.
6 [A zatą armią stoi połączonywjednolitą całośćlud, jak nigdydotądw niemieckiejhistorii. Aponad tym ludem stoi dziś rząd wypełnionyfanatyczną siłą woli- tłum. H.S.];
[Ale my im jeszcze pokażemy, doczegojest zdolnasiła 80-milionowego narodu,naroduzjednoczonego we wspólnotę, narodu podjednym przewodnictwem i zjedyną wolą. Nadchodzi czas misji, którą musi spełnić partia. To ona będzienośnikiem tej woli, tej jednościi naszej niemieckiej wspólnoty. To nieistotne, jakieofiary będzie musiała ponieść jednostka. Decydujące jest i pozostanie zwycięstwo! -tłum. H.S.].
Und hinter dieser Wehrmachtsteht ein Volk in seinerGeschlossenheit, wie auch das in derdeutschen Geschichtebishernoch nie derFallwar!(...) Und überdiesem Volk stehtheuteeine Regierung voneiner fanatischenWillenskraft (Hitler 1939, 5);
Wir werden aber nundiesen jazeigen, wasdie Kraft eines 80-Mlllionen-Volkes vermag, untereiner Führung, miteinem Willen, zusammengefügtzu einerGemeinschaft.Undhier wird die Partei(...) erst recht ihregroßeMissionerfüllen müssen. Sie wirddie Trägerinsein, dieses Willens, der Geschlossenheit, der Einheitund damit unserer deutschen Volksgemeinschaft. Was immer auch im einzelnenvonunsan Opfern zugemutetwird, das wird vergehen,es ist belanglos. Entscheidend istund bleibtder Sieg! (Hitler 1939, 9)6
Swoich przeciwników i wrogównarodowego socjalizmu Hitler określał mianem die andere Welt [inny, tamten świat]. Miał na myśli Wielką Brytanię, Francję, Stany Zjednoczo
ne. Towyrażenie miało podkreślaćcałkowitą odmienność systemu politycznego, sytuacji
społecznej i gospodarczej panujących w tych krajach w porównaniu z Niemcami (imperia listycznapolityka wobec kolonii, nierówność iniesprawiedliwośćsystemu kapitalistyczne go, zgromadzeniewładzy w rękach niewielkiej grupynajbogatszych, wyzyskmaspracują
cych a gospodarczy wzrost Niemiec, opanowanie bezrobocia, system pomocy socjalnej
Niemiec - mówca posługiwałsię ironią,tonjegowypowiedzi był złośliwy, szyderczy,
ob-raźliwy (por. Beck2001, 20-26). Najdelikatniejszymtego przejawembyło używanie rze czowników Herr, Lord, Mister - często w połączeniu z nazwiskiempolityka - w ironiczno-obraźliwych kontekstach. Wwiększości wypadków były tojednak sformułowania ostre, uwłaczające, w wysokim stopniu obraźliwe. Oto niewielka próbka:
unverschämtedemokratische Lügner (Hitler 1941, 13)[bezczelnidemokratyczni kłamcy); die alten Hetzer desKrieges (Hitler 1940, 7) [starzypodżegacze wojenni);
(Der 1. Weltkrieg)ist das Werk einer ganzkleinen Gruppe internationaler gewissenloserStrolche. (Hitler 1941, 15) [Iwojnaświatowato dzieło niewielkiej grupy drani bez sumienia);
alte Verbrecher (Hitler1944,222) [starzy zbrodniarze); Schafsköpfe,Idioten (Hitler 1941, 27) [dumie, idioci); Irrsinnige (Hitler 1942, 33) [szaleńcy, wariaci).
Ofiarą werbalnej agresji Hitlera padli także przedstawiciele narodu żydowskiego.
Negatywna konotacja leksemów Jude[Żyd],Juden [Żydzi], jüdisch [żydowski] to owoc
12 lat istnienia III Rzeszy. Wyrazy te stały się symbolem wszystkiego co złe i niebez pieczne. Poprzezstosowanie ich wyłączniew pejoratywnychkontekstachudałosię tymi epitetami objąćwielu / wszystkich przeciwnikównazistowskichNiemieciideologiinaro
dowego socjalizmu.Leksemy tepojawiałysię więc w połączeniach z innymi leksemami-
nazwami zjawisk,systemów politycznychznienawidzonychizwalczanych przez Hitlera: jüdisch-marxistisch [żydowsko-marksistowski] (światopogląd),jüdisch-bolschewistisch [żydowsko-bolszewicki] (brak kultury), jüdisch-kapitalistisch
[żydowsko-kapitalistycz-ny] (system wyzysku) (por. Cieszkowski 2007, 20). Rzeczownik Jude był określeniem
uwłaczającym i wysoce obraźliwym. Hitler częstoużywał formylp. jako personifikacji i alegorii - Żyd byłwedługniego przepełnionym nienawiścią szkodnikiem wszystkich
narodów:
jüdisch-internationale kapitalistische Clique(Hitler 1941,20) [międzynarodoważydowska kapitali styczna klika, banda);
derjüdische Hass (Hitler 1941, 22) [żydowska nienawiść);
hinter all dem als treibende Kraft der ewige Jude(Hitler 1942, 33) [za tym wszystkim jako siła sprawcza odwieczny Żyd).
Do osobliwościjęzyka przemówień Hitlera należy również stosowanie leksemów
z zakresu medycyny i biologii. Jest to odzwierciedlenie panującego w tamtychczasach w Niemczech kultu ciała, kiedy hasłem nadrzędnym stała się maksyma W zdrowymciele, zdrowy duch. Leksyka ta została przeniesiona na płaszczyznę funkcjonowania państwa isystemówpolitycznych. RzeczownikKörper [ciało] używany był metaforycznie wod
niesieniu do państwa,poszczególne Glieder [członki] stanowiły różne organizacje pań
stwowe. Ważną rolę przypisywano też leksemowi Blut [krew] - stosowany był w ści
słym związku z nazistowską teorią rasową, a slogan Blut und Boden [krew i ziemia] streszczał ideały więzi człowieka z przyrodąi ziemią ojczystą(por. Czapliński, Galos,
Das ist es, was siehassen, weil siedas Gefühl haben,dassdadurch ihr eigenes Volkangesteckt werden könnte!(Hitler1939, 7);
Wir sind immun gegenüberdem ganzen bolschewistischen Gift.(Hitler 1944, 222); der erste Keim und derKern einer neuen Volksgemeinschaft(Hitler1941, 17); Sterilisierung des Lebensprozesses, der Strom frischenBlutes(Hitler 1942, 31 )7.
7 [To jest to, czegonienawidzą, ponieważ mają wrażenie,żewten sposóbzostanie zakażony ichwłasny naród! - tłum. H.S.];
[Jesteśmyodpornina ten cały bolszewickijad -tłum.H.S.]; [pierwszyzarodek ijądro nowej narodowej wspólnoty]; [sterylizacja procesużyciowego, strumień świeżej krwi], 8 [zmartwychwstanienacji zagrożonej unicestwieniem];
[Opatrznośćpozwoliła nam zrealizować nasze planyipobłogosławiła ich przeprowadzenie - tłum. H.S.]; [Będę na kolanach dziękowałmojemu Panu Bogu -tłum. H.S.].
W wystąpieniach Hitlera pojawia się także słownictworeligijne. W kontekścieodro
dzenia się narodu niemieckiegopod rządami narodowegosocjalizmu powtarza się rzeczow nik Auferstehung[zmartwychwstanie]. Hitlerpowołujesięna opatrzność boskąidziękuje
Bogu. Zasadniczo stoi to wsprzeczności zideałami nazizmu. Hitler przez większą część
życiaodnosiłsiędo religiiz niechęcią, anawet z wrogością. Jeden z biografówwodza - były dygnitarz hitlerowski - w swoichwspomnieniach opisał stosunek Hitlera do opatrzno
ści: Gdzie jednak jest Bóg, o którym wielokrotnie wspomina w swoich tyradach Hitler, nazywając go Opatrznością i Wszechmogącym. Bóg to człowiek piękny, człowiek boski, (...) Bóg to sam Hitler (Rauschning 1995, 257).
Wydaje się, że słownictwo religijne w przemówieniach Hitlera należy traktować
w całkowitym oderwaniu od jakiejkolwiek religii i wyznania. Z jednej stronysą toleksemy,
którymnadano nowe ideologiczne znaczenie, natomiast frazy typu meinGott [mój Boże], Gott sei Dank[Boguniech będą dzięki]funkcjonowały jako rytuały językowe:
dieWiederauferstehung einer von der Vernichtung bedrohten Nation (Hitler 1940, 1);
Die Vorsehunghat unsere Pläne richtig gestalten lassen und sie hatdie Durchführung sichtbargese gnet(Hitler 1939, 9);
Da werde ich meinemHerrgott auf den Knien danken (Hitler 1941,27)8.
Analizapłaszczyzny leksykalno-stylistycznej badanych tekstów wykazaławysoką fre
kwencję określonychkonstrukcji i wyrażeń. Częstotliwośćużycia uprawnia do traktowa
niaich jako zjawiska charakterystyczne dla języka przemówień Adolfa Hitlera. Są to m.in.:
Powtórzenia
W swoich wystąpieniach Hitlerz upodobaniem stosował powtórzenia. Powtarzane były pojedyncze leksemy, rzadziej grupy wyrazów. Zabieg ten służył przede wszystkim
podkreśleniu istotnych słów-kluczy iuwypukleniu ichwartości semantycznej dlatekstu: Dieselben Kräfte,die heute unsereGegner sind, haben auch damals bereitsden Krieg gegen das alte Deutschland angezettelt - undmitden gleichen Phrasen und mit den gleichenLügen. (...) Was Deutschland damals zum Erliegen brachte,waren die Lügen unserer Gegner.Es warendie Lügen der gleichen Männer, die auch heutewiederlügen. (...)Die Lügen waren die gleichen wie heute (Hitler 1939, 1 );
Sie kämpfenfürdieFreiheitder Welt, siekämpfen für die Demokratie, siekämpfen fürdieKultur, sie kämpfen fürdie Zivilisation, sie kämpfen für dieGerechtigkeit (Hitler 1939, 7)9 10 11.
9 [Te samesiły, które dziś są naszymiwrogami, już wtedy rozpętały wojnę przeciwko ówczesnym Niemcom - posługując siętymisamymi frazesami i tymi samikłamstwami.(...) Tokłamstwa naszych wrogów doprowadzi ły Niemcy do stagnacji. To byłykłamstwa tych samych polityków,którzydziś znowukłamią. To były te same kłamstwa co teraz -tłum. H.S.];
[Walcząza wolnośćświata,walczą za demokrację,walcząza kulturę, walczą za cywilizację,walczą za sprawiedliwość-tłum. H.S.].
10 [tewszystkie lata wewnętrznego gospodarczegoupadku, ciągłego zniewolenia, zubożenia naszego narodu i kompletnej beznadziei ֊tłum. H.S.];
[uczciwość demokratycznych zapewnień,obietnic, demokratycznych słówi demokratycznych mężów stanu - tłum.H.S.].
11 [Amimo tocały świat zacząłkrzyczeć wniebogłosy,krzyczeli angielscymężowiestanu-tłum. H.S.]; [Każda nasza wizja była wyśmiana, każde oświadczenie wystawione na pośmiewisko - tłum. H.S.].
Wyliczenia
Powtórzenia nierzadko łączyły się z innymi środkamistosownymi przez mówcę. Są to
wyliczenia, które nadmierniestosowane mogą wywołać uodbiorcyuczucie przytłoczenia: all die Jahredes inneren wirtschaftlichen Verfalls, der fortdauernden Versklavung, der Verelendung unseres Volkesund vor allem der vollkommenen Hoffnungslosigkeit(Hitler 1940, 2);
die Ehrenhaftigkeit demokratischerZusicherungen, Versprechungen, demokratischer Worte undde mokratischer Staatsmänner(Hitler 1941, 16)'°.
Pleonazmy
Abypodkreślić wagę określonych leksemów, Hitler sięgał popleonazmy, konstrukcje
składające sięzwyrazów o tym samym lub zbliżonym znaczeniu:
Und trotzdem begann die ganze Welt aufzubrüllen,englischeStaatsmänner schrien auf.(Hitler 1940,3);
Jede Prophezeiungvon uns, die wurde ausgelacht, jede Erklärungwurdeals lächerlich hingestellt (...) (Hitler 1941, 23)".
Przymiotniki wfunkcjiprzy dawki
W tekstach przemówień Hitlera zwraca uwagę bardzowysokafrekwencja przymiotni
ków w funkcjiprzydawki. Często są to przymiotniki wartościujące. Odnosi się wrażenie,
że mówca czuł wewnętrznyprzymus,aby rozszerzać grupy nominalne - wszędzie, gdzie było to tylko możliwe - i rozbudowywać je w ozdobne,retorycznieimponujące konstruk cje.
Przymiotniki wartościujące dieFront einer arischen Menschheit (Hitler 1941,28)[front aryjskiej rasy, Aryjczyków],
Leksem arisch[aryjski] był pierwotnieterminem z zakresu językoznawstwa. Odnosił się do języka używanego przez starożytny lud w Indiach, później używany był też jako
Termin rasa aryjska został przejęty przez pisarzy,naukowców i przeniesiony do innych
dziedzin. A. de Gobineau interpretował rasę aryjskąjako prarasę i wprowadził ten termindo dyskursu o istnieniurzekomowyższych i niższych ras ludzkich. Na podstawie m.in. teorii
rasowej Gobineau naziści sformułowali własnąteorię połączoną z wypaczoną nietzsche-
ańską koncepcjąnadczłowieka(Übermensch), wyższegomoralnie, intelektualniei ducho wo w stosunku do podludzi (Untermenschen) i wywiedli zniej prawonarodu niemieckiego
do panowania nad innymi narodami (por. Czapliński,Galos, Korta 1990,665). Wtejteorii ważną rolę odgrywały elementy antysemickie (por. Schmitz-Beming 1998, 55). Potocznie wyrazu arisch używano wznaczeniu ‘niesemicki, nieżydowski’.
Fanatische Willenskraft (Hitler 1939, 5) [fanatycznasiła woli].
Przymiotnik fanatisch [fanatyczny] do czasówIII Rzeszy funkcjonował jako leksem
o wyraźnie pejoratywnej konotacji ‘zagorzały,zaciekły w swoich poglądach,żarliwie wyzna
jący jakąś ideę,skrajnienietolerancyjny w stosunku dozwolenników innychpoglądów’ (por.
Schmitz-Beming 1998, 225). Jednak w językuokresu narodowego socjalizmu znaczenie tego leksemu zostało całkowicieprzewartościowanei interpretowane jako ‘wnajwyższym
stopniu odważny, pełen poświęcenia, pasji, nieugięty’ (por. Schmitz-Beming 1998,228). Eingroßes geschichtliches Erlebnis (Hitler 1940, 1) [wielkie historyczne przeżycie]. Leksem geschichtlich [historyczny] zazwyczaj interpretowany jest jako ‘dotyczący
przeszłości i wbezpośredni sposób wpływający na państwo, naród lub ludzkość’. Aby coś mogło zyskać rangę wydarzenia historycznego, potrzebna jest perspektywa czasowa, któ ra pozwala odnieść się do teraźniejszości. Wydarzenia okresu III Rzeszynie mogły więc
mieć dla Niemców w tamtejchwili wymiaruhistorycznego. Przymiotnik geschichtlich miał
jednoznacznie charakter superlatywno-wartościujący (por. Cieszkowski 2007, 18).
Wysoka częstotliwość użycia prowadziła do semantycznego zubożenia przymiotni
ków.Abyzrekompensowaćte straty, tworzone byłypołączeniadwóch przymiotników,np.
jüdisch-marxistische Hetze [żydowsko-marskistowska nagonka], jüdisch-bolschewistische Irrlehren [żydowsko-bolszewickie herezje](por. Volmert 1989b, 143), lub stosowano przy
miotniki o znaczeniu superlatywnym (hervorragend [wybitny, znakomity],ungeheuer [nie samowity, olbrzymi], einmalig [niepowtarzalny, jedynyw swoimrodzaju], gewaltig [potęż
ny, ogromny], gigantisch [gigantyczny], einzig [jedyny w swoim rodzaju, niezrównany, wyborny], unglaublich [niesłychany, niesamowity], unsagbar [niewysłowiony], ewig [(od)wieczny]):hervorragendeinnereOrganisation (Hitler 1940,11) [znakomita wewnętrzna
organizacja]; die ungeheure einmalige Kriegeserfahrung (Hitler 1941,28) [olbrzymienie
powtarzalnedoświadczenie wojenne]; gewaltiges Ringen (Hitler 1944, 203) [potężne zma
gania,potężnawalka]; gigantische Lebensräume (Hitler 1941, 14) [gigantyczne przestrze
nie życiowe]; unsagbare Beharrlichkeit (Hitler 1944, 207) [niewysłowiona wytrwałość];
derewigeSchrei(Hitler 1940,6) [odwieczny krzyk].
Inną strategiąkompensacyją było stosowanie form stopnia najwyższego: das tiefste Elend(Hitler 1939,3) [najgłębsza nędza]; das höchste Opfer (Hitler 1944, 220)[najwyższa
ofiara]; der härteste Zwang (Hitler 1941,12) [najtwardszy przymus];die bittersteEnttäuschung
A gdy to nie wystarczało,grupa nominalna była rozbudowywana o kolejnąprzydawkę
- tym razem w formie rzeczownika w dopełniaczu: Aus dem größten Wortbruch aller Ze itenisteinSpagekommen undwurde später ein Versailles(Hitler1939, 4)12.
12 [Największa zdrada wszechczasów doprowadziła do Spa, a potem dotraktatu w Wersalu - tłum. H.S.]. Kolejnymtrikiemkompensacyjnym stosowanym przez Hitlera byłoużywanie rozwi
niętych przydawek: derfromme, dieBibel studierendeundlesendeund predigende Herr Chamberlain(Hitler 1940,8) [pobożny,studiującyiczytającyBiblięi nauczającypanCham
berlain]; die sich langsamankündigende Wiederegeburt des deutschen Volkes (Hitler1941, 15) [powolizapowiadającesię odrodzenie niemieckigo narodu].
Ta tendencja do maksymalizacji i gigantomania wyrażana była również za pomocą
liczebników (wujęciu tradycyjnym): Hunderte von Millionen Menschen (Hitler 1939, 5)
[setkimilionów ludzi]; Millionen und Millionen (Hitler1941, 17) [miliony i miliony],
Hiperbolizacji służyłtakże leksemzahllos[niezliczony]: zahllose Millionen (Hitler 1939, 10) [niezliczonemiliony].
Podsumowanie
Język przemówień Adolfa Hitlera tojęzykpropagandy, którego celem jest wpojenie pożądanych przekonań i wywołanie określonych zachowań odbiorców. Zjednej strony Hitlerrealizujeogólnezasady typowe dlaretoryki politycznej,z drugiej zaś posługuje się
strukturami leksykalnymi i stylistycznymi ściślezwiązanymize światem ideologii, myśli
iwyobrażeńnarodowego socjalizmu. Mówca używa prostychśrodkówretorycznych, ope
rujeobrazowymi metaforami, stosuje leksykę zabarwionąideologicznie.Cechą charaktery styczną jest wszechobecny patos i monumentalny styl, które wyrażają się w używaniu
powtórzeń, nagromadzeń przydawek, licznych przymiotników wartościujących, nadmier
nej ilości form superlatywnych.Zabiegi te prowadzą dowzmożonej przesady, działającej przytłaczającona odbiorcę.
Wykaz źródeł
Przemówienia Adolfa Hitlera:
8.11.1939 - Bürgerbräukeller, Monachium (http://www.georg-elser-arbeitskreis.de/texts/hitlerrede.htm; 5.9.2009) (= Hitler 1939). 30.1.1940 - Sportpalast, Berlin (http://www.worldfuturefund.org/wffmaster/Reading/Hitler%20Speeches/Hitler%20Re-de%201940.01.30.htm; 5.9.2009) (= Hitler 1940). 30.1.1941 - Sportpalast, Berlin (http://www. worldfuturefund.org/wffmaster/Reading/Hitler%20Speeches/Hitler%20Re- de%201941.01.30.htm: 5.9.2009) (= Hitler 1941). 30.1.1942 - Sportpalast, Berlin
(http://www.worldfuturefund.org/wffmastei7Reading/Hitler%20Speeches/Hitler%20Re- de%201942.01.30.htm; 5.9.2009) (= Hitler 1942).
24.2.1944 - Hofbräuhaus, Monachium
(Beck H.-R., 2001, Politische Rede als Interaktionsgefüge: Der Fall Hitler, Tübingen, s. 203-225) (= Hitler 1944).
Bibliografia
Beck H.-R., 2001, PolitischeRede als Interaktionsgefüge: Der Fall Hitler, Tübingen. Cieszkowski M., 2007, O języku IIIRzeszy, [w:] E. Laskowska, M. Jaracz (red.), Język, historia, polityka, Bydgoszcz, s. 15-23.
Czapliński W., Galos A., Korta W., 1990, Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków. Girnth H., 2002, Sprache und Sprachverwendung in der Politik. Eine Einführung in die linguistischeAnalyse öffentlich-politischer Kommunikation, Tübingen.
Johnson P., 1992, Historia świata od roku 1917do lat 90, Londyn.
Kämper-Jensen H., 1993, Spracharbeit im Dienst des NS-Staats 1933 bis 1945, “Zeitschrift für Germanistische Linguistik”, nr 21, s. 150-183.
Kindt K., 1934, Der Führerspricht, “Die neue Literatur”, nr 35, s. 2-15. Klemperer V., 1978, LTI. Notizbuch eines Philologen, Leipzig.
Maas U., 1984, “Als der Geistder Gemeinschaft eineSprache fand. ” Sprache im National sozialismus. Versuch einerhistorischen Argumentationsanalyse, Opladen.
Müller K., 1935, UnseresFührers Sprachkunst, Dresden. Rauschning H., 1995, Rozmowyz Hitlerem, Warszawa.
Schmitz-Berning C., 1998, Vom Abstammungsnachweis biszum Zuchtwart: Vokabular des Nationalsozialismus, Berlin.
Soenke J., 1938, Wiedergeburt der Rede, “Nationalsozialistische Bibliographie”, nr 9, s. VII-XII. Volmert J., 1989a, Politikerrede als kommunikatives Handlungsspiel. Ein integriertes Mo dell zur semantisch-pragmatischen Beschreibung öffentlicher Rede, München.
Volmert J., 1989b, Politische Rhetorikdes Nationalsozialismus, [w:] K. Ehlich (red.), Spra che im Faschismus, Frankfurt am Main, s. 137-161.
“My German comrades, ladies and gentlemen!” On the discourse ofAdolfHitler’s speeches.
Summary
Те aim of the article isto outline the rhetoricof Adolf Hitler’s. The corpus consists of
a few publicspeeches given by theGerman chancellor between 1939 and 1944.As expec
ted the analysis has proven a link between the discourse used in his speeches and the
ideology of National Socialism.Thespeaker usesunsophisticated figures ofspeech, as well as incorporates vivid metaphors and ideologically tinged phrases into his speeches. The maincharacteristics ofhis addresses are numerous repetitions, adjectivaland nominal attri butes, evaluative adjectivesand too numerous superlative forms.This in turns leadstoalot
