Publikacje te nie wyczerpują tem atu, czego świadomość m ają sami autorzy, stanow ią one początek do badania dom inacji kulturowej w Polsce. A utorzy wykazali jej wieloaspektowość, pokazali ścieżki, którym i m ożna dalej podążyć w naukow ych poszukiw aniach.
Prace te są niezmiernie ciekawe również z tego względu, że czytając obie te publikacje m ożem y prześledzić prace badawcze autorów , ich wstępne podejście do tem atu, odniesienie się do istniejącej już wiedzy w omawianym zakresie, jak i porów nać ich zamierzenia z końcowym rezultatem prow adzonych przez nich badań.
Literatura
G ołka, M arian. 1997. Wielokulturowość: między ładem a chaosem. W: Teorie społeczne a możliwości praktyczne (red. Ryszard Cichocki). Poznań:
M edia- G.T.
K em pny M aria, A lina K apciak i Sławomir Łodziński. 1997. Wprowadzenie.
Społeczeństwo polskie na progu wielokulturowości. W: U progu wielokul- turowości (red. M . K em pny, A. K apciak, S. Łodziński). W arszawa: Oficyna N aukow a.
M ucha, Janusz. 1997. M niejszości kulturowe w Polsce i ich wizje kultury dominującej. W: Polskie badania nad mniejszościami kulturowymi. Pograni
cze. Studia społeczne (red. G rzegorz Babiński, Janusz M ucha, Andrzej Sadowski). Tom VI. Białystok: Filia UW .
M ucha, Janusz. 1999. Polska kultura narodowa ja ko kultura własna i ja ko kultura obca. Podsumowanie. W: Kultura dominująca ja ko kultura obca (red.
tenże). W arszawa: Oficyna N aukow a.
Sołdra-Gwiżdż, Teresa. 1999. Problem dominacji kulturowej w społecznościach lokalnych Śląska Opolskiego. W: Kultura dominująca ja ko kultura obca (red.
tenże). W arszawa: Oficyna N aukow a.
M ałgorzata Bieńkowska
Zmiany systemu wartości w dobie modernizacji społeczno-ekonomicznej The European Value System. Edited by Jadw iga Koralewicz. Instytut Studiów Politycznych PA N , W arszaw a 1999, 191 s.
Pośród publikacji socjologicznych poświęconych opisowi i wyjaśnianiu w arunków , przebiegu i skutków transform acji w krajach Europy Środkowej i W schodniej, na szczególną uwagę zasługują opracow ania poświęcone psycho-
1
logicznej infrastukturze życia zbiorowego. W istocie, bez znajomości postaw , zachow ań i sam opoczucia ludzi tru d n o zidentyfikować bariery bądź wskazać ułatw ienia n a drodze zm ian instytucjonalnych i m odernizacji struktur społecz
nych. Zasoby m entalne, nastaw ienia i systemy wartości obok zasobów wiedzy, wykształcenia i kwalifikacji składają się na kapitał społeczny - równie ważny dla pow odzenia reform , ja k rzeczywiste środki kapitałowe.
O publikow ana w 1999 ro k u książka The European Value System jest p ró bą dotarcia do świadomościowych aspektów towarzyszących zmianie systemowej w społeczeństwach środkowo-wschodniej Europy. Celem publikacji jest ukaza
nie narodow ej specyfiki rozm aitych aspektów systemu wartości, wskazanie m iędzykrajowych różnic w nastawieniach psychicznych oraz wielokierunkowe poszukiwanie uw arunkow ań odrębności m entalnej społeczeństw doświadczają
cych radykalnych zm ian systemowych. Zagadnienia te ujm ow ane są zarówno w perspektywie podziału W schód-Z achód, ja k w obrębie każdego z tych bloków. Swoistym dopełnieniem tego schem atu jest analiza kom unitaryzm u kształtującego się w tradycyjnie liberalnym społeczeństwie am erykańskim.
O m aw iana książka jest plonem prac badawczych prow adzonych pod kierunkiem Jadwigi K oralew icz w ro k u akadem ickim 1996/1997 w ram ach studium doktoranckiego w Szkole N au k Społecznych przy IFiS PA N . P o d stawę empiryczną zebranych w książce artykułów stanowi zrealizowany w ro ku 1990/1991 projekt badawczy „E uropean Values Study” . Projekt ten, zainic
jow any n a początku lat 80. przez Ingleharta, K erkhofsa, de M o o ra i H alm ana, w ro k u 1990/1991 objął wszystkie kraje europejskie. Badanie m a charakter seryjny i sięga chwili obecnej. D aje to szansę kontynuow ania analiz p o równawczych. Polską wersję kwestionariusza do tych badań przygotowały:
A leksandra Jasińska-K ania, M irosław a M arody i Jadwiga Koralewicz.
Zakres tem atyczny publikacji wyznaczają tytuły rozdziałów. Oto one:
Discussing Tolerance in Cross-National Perspective: The Comparison o f Five European Societies (G ennady Korzhow ); Structure or Culture? Cross-National Analysis o f M arket Values Determination in Western and Eastern Europe (N ataliya Pohorila); W ork Values Sh ift Tendencies during the Post-Communist Transformation Period. Possibilities and Difficulties in Building up Post-M odern Value Orientations - The Polish and Bulgarian Experience (Svetlana Stame- nova); Free to Serve - Communitarian Attitudes in the M odern States o f America (A neta Gaw kowska); Freedom as a Value in Transitional Poland (Nguen T hanh Giang); Economic Performance and W ork Ethic: The Comparison o f European Countries (Aida Savicka); The Influence o f Cultural Differences on M ultinational Business, or What is Important to Know fo r a M anager when Entering a New M arket (with an Overview o f a Polish Case) (Alge M akulaviciene).
A utoram i poszczególnych rozdziałów są m łodzi adepci nauki wywodzący się z kilku krajów Europy Środkowej i W schodniej oraz z Gruzji i W ietnam u.
Ich zainteresow ania badawcze skupiają się w okół elementów systemu wartości
szczególnie istotnych z p u n k tu widzenia implementacji ładu liberalnego i rynko
wej orientacji. Połączenie wrażliwości na problem y europejskiej współczesności - widoczne w pytaniach badawczych - z dojrzałością teoretyczną i biegłością w arsztatow ą zaowocowało rezultatam i doniosłymi nie tylko dla naukowego dyskursu o w arunkach i szansach integracji europejskiej. Nawiązanie przez A netę G aw kow ską do krytycznego podejścia wobec założeń liberalnej dem o
kracji i przeprow adzenie n a przykładzie społeczeństwa amerykańskiego analizy stosunku do w artości istotnych z p unktu widzenia potrzeb wspólnotowych - w kontraście do indywidualizm u - pozwala autorce wyjść poza perspektywę europejską i podjąć dyskusję n a tem at - szczególnie ważnych w obliczu zagrożeń współczesności - celów i zadań systemów politycznych. D oniosły w alor praktyczny - przede wszystkim dla instytucji i organizatorów działa
jących w przestrzeni ponadnarodow ej - m a ukazanie narodowej specyfiki przekonań i postaw ważnych z p u n ktu widzenia podstawowych cech liberalnej dem okracji, zwłaszcza w tekstach autorstw a A. M akulaviciene, A. Savickiej i N guen T h an Giang. Zaletą prezentow anych analiz jest przejrzystość wy
w odów oraz unikanie uproszczeń w wyjaśnianiu m entalnej odrębności p o równywanych społeczeństw.
Jednorodne przesłanki teoretyczne i wspólne założenia metodologiczne m iędzynarodow ego projektu - który stanowi platform ę empiryczną publikacji - zapew niają porów nyw alność danych i umożliwiają międzykrajowe analizy.
W badaniach świadomości społecznej elementem zakłócającym poczucie kom fo rtu badacza jest pytanie o wzajemne relacje między wartościam i deklarowa
nym i w to k u wywiadu kwestionariuszowego, a rzeczywiście uznawanymi.
Jednakże autorzy świadomi są wagi tego rozróżnienia, które - od czasu teoretycznych analiz Stanisława Ossowskiego - n a stałe zadomowiło się w refleksji socjologicznej. Świadczą o tym chociażby analizy G ennady’ego K orzhova i jego rozw ażania poświęcone tolerancji. W rozdziale poświęconym tym problem om badacz podejm uje wysiłek, by nie utracić kontroli nad efektami nie zawsze zamierzonej autocenzury respondentów, spowodowanej obaw ą naruszenia przyjętych w społeczności norm atyw nych standardów .
Cechą w spólną zamieszczonych w książce opracow ań jest przekonanie autorów , iż nastaw ienia psychiczne, nawyki i preferencje nie wynikają wyłącznie z doświadczenia powojennego ładu społeczno-ekonomicznego wspólnego krajom Europy Środkowo-W schodniej. D ow odzą oni, iż swoista infrastruktura psychologiczna analizow anych społeczeństw naznaczona jest piętnem dzie
dzictwa narodow ego ukształtow anego w poszczególnych krajach w dłuższej perspektywie historycznej. Dziedzictwo owo - jak przekonuje N ataliya Poho- rila - w yraża się w uw arunkow aniach kulturow ych i par excellence struk tural
nych jak: rynek pracy, bezrobocie, system nierówności społecznych. Poszukując wyjaśnienia postaw wobec wartości rynkowych - nierówności ekonomicznych, prywatyzacji oraz państw owego paternalizm u - w trzech krajach: H olandii,
Polsce i Anglii, a u to rk a stwierdza, że nie istnieje jeden wspólny dla społeczeństw europejskich m echanizm kształtow ania orientacji prorynkow ych.
W recenzowanej pracy nie brakuje rozw ażań teoretycznych w okół kwestii wyjaśniania zm ian systemu wartości w społeczeństwach europejskich przez odwołanie się do m akrostrukturalnych czynników. Podkreśla się zwłaszcza rolę psychospołecznych uw arunkow ań wynikających z odrębnych w poszczególnych krajach i regionach E uropy historycznych i politycznych doświadczeń. Nie sposób badać dynam iki systemu wartości - zwłaszcza w kontekście porów naw czym - pom ijając specyfikę kontekstu gospodarczo-kulturow ego analizow a
nych krajów. A utorzy recenzowanej pracy m ają tego świadomość, podkreślając na przykład, iż w byłych społeczeństwach socjalistycznych odm ienna racjonal
ność ekonom iczna w ykształcona w w arunkach centralnie planowanej gospo
darki oraz wieloletnie doświadczanie ograniczeń w sferze konsumpcji, stanow ią fundam ent orientacji typowej dla sytuacji m aterialnego niedostatku. Z kolei zm ianom kulturow ym zachodzącym w dostatnich społeczeństwach Z achodu towarzyszy zmierzch roli kryteriów ekonomicznych jak o najważniejszych wy
znaczników racjonalnego myślenia. N astaw ienia i orientacje w wysoko roz
winiętych społeczeństwach ewoluują w kierunku zapewnienia bezpieczeństwa i samorealizacji.
W świetle zarysowanych tendencji powstaje pytanie, czy n atu ralna - w pewnym sensie - opozycja wartości m aterialnych i postm aterialnych stanowi wystarczający fundam ent klarownego podziału wartości na now o
czesne i ponowoczesne? N iektórzy autorzy omawianej pracy kwestionują rozłączność takiego podziału, podkreślając wielowarstwowość konotacji pew
nych wartości. W skazują przy tym na niejasność m otyw ów i kryteriów milcząco przyjm ow anych dla rozstrzygania o charakterze danej wartości w różnych kontekstach społeczno-kulturowych. Przykładem owej niejedno
znaczności m oże być materialny egalitaryzm jak o w artość uznawana w so
cjalizmie, a zarazem jak o w artość ponowoczesna - ceniona w społeczeństwach dobrobytu, n a co zwraca uwagę N ataliya Pohorila. Przechodzenie od orientacji typu tradycyjnego skupionej w okół wartości niedoboru ku wartościom post- nowoczesnym nakierow anym na samorealizację zarów no w pracy, ja k w sferze zajęć czasu wolnego analizuje Svetlana Stamenowa. Analizy tej autorki wskazu
ją na pluralizację wzorów przekonań oraz różnicowanie się systemu wartości w zależności od podstaw ow ych cech społeczno-demograficznych jednostek:
wykształcenia, dochodu, statusu społecznego, wieku, płci czy miejsca zamie
szkania.
O drębny w ątek w prezentow anych rozw ażaniach w okół systemu wartości w krajach europejskich stanowi wskazanie n a zmienność konotacji poszczegól
nych wartości i orientacji, jak a wynika ze społecznego kontekstu, w którym owe elementy systemu wartości praktycznie funkcjonują. Chodzi tu o odróżnienie jednostkowego i grupowego charakteru preferow anych czy wyznawanych w arto
ści, co przekłada się n a znaną i brzem ienną w psychospołeczne skutki opo
zycję: indywidualizm versus kolektyw izm . Badanie ewolucji systemu wartości właśnie p od tym kątem jest szczególnie doniosłe dla badaczy zainteresowanych projektam i społeczeństw w przyszłości.
T ru d no oczekiwać, by w tak złożonej m aterii - ja k kształtow anie i prze
m iany psychologicznych nastawień w krajach europejskich - jedno o p ra
cowanie dostarczyć m ogło ostatecznych wyjaśnień i konstatacji. Jednakże przem yślenia autorów i prezentow ane m ateriały empiryczne sprawiają, iż recenzowana książka jest cennym przewodnikiem po m eandrach psycholo
gicznych nastaw ień charakteryzujących społeczeństwa wychodzące z realnego socjalizmu. Pozw ala zrozumieć psychikę ludzi, którzy niekiedy - w wyniku traum atycznych doświadczeń wynikających z radykalnych zm ian społecznych - zdają się nie doceniać wartości, o które z takim trudem zabiegali. Przesłanie książki - w m oim przekonaniu - sprowadzić m ożna do tezy, iż m im o oczywistej odrębności poszczególnych społeczeństw postkom unistycznych, wi
docznej zwłaszcza w porów naniu ze „starym i” dem okracjam i europejskimi, tru d n o jest ich system wartości zawrzeć w sztywnych granicach schematu W schód-Z achód czy nowoczesność-postnowoczesność.
N a zakończenie należy odnotow ać, iż powstanie niniejszej publikacji byłoby niemożliwe bez inicjatywy i naukow ego przewodnictwa redakto ra całości, oraz bez odpowiednich danych empirycznych pochodzących z między
narodow ego projektu badawczego. Zachęcając do lektury tej wartościowej książki, w arto raz jeszcze podkreślić, że jest ona zespołowym dziełem m łodych, stawiających w nauce pierwsze kroki autorów . Dążenie do wszechstronnego ukazania procesu zmian system u wartości - na tle złożonych przekształceń stru k tu r społeczno-ekonom icznych w społeczeństwach Europy - jest doniosłą zaletą recenzowanej publikacji.
Krystyna Janicka
