Wiosną 2006 r. do Instytutu Archeologii Uni- wersytetu Jagiellońskiego w Krakowie zgłoszone zostało znalezisko naramiennika brązowego. Ze wstęp- nych ustaleń wynika, że zabytek znaleziono wśród pamiątek po dziadku pana Pawła Piwowarczyka
1, w warsztacie kowalskim w Charbinowicach, gm. Opa- towiec, pow. Kazimierza Wielka. Niestety, nie wia- domo, kiedy i w jakich okolicznościach dziadek pana Piwowarczyka, który był kowalem i gromadził w swo- jej pracowni przedmioty metalowe dostarczane mu przez tamtejszych mieszkańców, wszedł w posiadanie naramiennika. Udało się jednak ustalić, że najpraw- dopodobniej został on znaleziony w okolicach Zaga- jowa, gm. Czarnocin, pow. Kazimierza Wielka. Brak natomiast innych informacji o kontekście znalezienia.
Naramiennik z okolic Zagajowa (ryc. 1) został wykonany z pręta brązowego o przekroju okrągłym, o grubości ok. 7-10 mm. Średnica zewnętrzna obręczy wynosi 109x85 mm. Na jej końcach umieszczone są dwie prawoskrętne, tj. zwinięte zgodnie z ruchem wskazówek zegara, spiralne tarczki (po 3 i ½ zwoju) o wymiarach 36x37 mm i 36x36 mm. W odróżnieniu od samej obręczy, drut w obu tarczkach ma przekrój czworokątny. Grubość drutu w obu zwojach waha się od ok. 2 do 6-7 mm. Całkowita wysokość naramien- nika (łączna średnica tarczek) wynosi ok. 82 mm. Jest to naramiennik o końcach niezachodzących na siebie, co najprawdopodobniej jest skutkiem zdeformowania obręczy (jej rozgięcia).
Cały naramiennik jest zdobiony. W przypadku obręczy (korpusu)
2chodzi o ornamentykę, której pod- stawowymi elementami są równomiernie rozłożone grupy poprzecznych kresek w układach po 9-12. Są one zazwyczaj podzielone na dwa zgrupowania, roz- dzielone krótkimi, prostopadłymi kreseczkami. Opisa- nym powyżej grupom kresek towarzyszą niezakresko- wane trójkąty lub tylko (przy końcach obręczy, tj. przy przejściu w tarczki) ukośne kreski, w większości przy- padków rozłożone po trzy z każdej strony. Pomiędzy tak rozmieszczonymi kombinacjami trójkątów i kresek znajdują się mniejsze grupy poprzecznych kresek, w układach po 6-8, niekiedy rozdzielone także, podob- nie jak we wcześniej opisanych skupiskach, 3-4 krót- kimi prostopadłymi kreseczkami. Warto również zaznaczyć, że przy jednym z końców obręczy, na przej- ściu w tarczkę, poprzeczne kreski są zdecydowanie krótsze w przeciwieństwie do kresek znajdujących się w środkowej partii korpusu i nie przebiegają przez całą szerokość pręta. Najprawdopodobniej jest to cecha wtórna, która powstała na skutek starcia najbardziej eksponowanej części powierzchni.
Opisany powyżej motyw towarzyszący grupom kresek określa się zazwyczaj jako tzw. ornament wil- czych zębów, z tą jednak różnicą, że trójkąty są wypeł- nione kreskowaniem. Jest on spotykany także na innych zabytkach, m.in. na szpilach czy bransoletach związanych przede wszystkim z kulturą przedłużycką (Gedl 1975, 19, 36-37; Blajer 1990, 50-52). Należy jed- nak zaznaczyć, na co często zwracano uwagę, że sam ten motyw pojawia się już wcześniej i jest obecny m.in. w środowisku kultur unietyckiej, Böheimkirchen czy też w horyzoncie Hajdúsámson-Apa (Blajer 1990, 51; Neugebauer 1991, ryc. 2:1a; David 2002, passim), gdzie występuje również na innych typach wyrobów brązowych, w tym m.in. na czekanach, mieczach oraz sztyletach.
MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010
JUSTYNA KASIŃSKA
BRĄZOWY NARAMIENNIK Z TARCZKAMI SPIRALNYMI Z OKOLIC KAZIMIERZY WIELKIEJ
1
W tym miejscu pragnę podziękować Panu Pawłowi Piwowar- czykowi za udostępnienie zabytku do publikacji oraz Panu mgr.
Michałowi Grygielowi za pomoc.
2
Zastosowane w niniejszym artykule określenie „korpus” nawią-
zuje do terminologii niemieckiej, w której literaturze w odniesieniu
do obręczy oprócz powszechnie występującego terminu „Ring” uży-
wane jest także i pojęcie „Körper” (np. Blajer 1984, 9; Neugebauer
1991, 32).
W odróżnieniu od obręczy (korpusu) obie tarczki są zdobione tylko grupami krótkich poprzecz- nych lub ukośnych kreseczek, rozmieszczonymi na najbardziej eksponowanej krawędzi czworokątnego pręta. Warto zaznaczyć, że zdobiona jest tylko ta strona naramiennika, która była widoczna w trakcie noszenia, podczas gdy strona wewnętrzna pozostała niezdobiona.
Omawiana obręcz nie nosi wyraźnych śladów wytarcia. Jedynie po wewnętrznej stronie jednej z tar- czek, w części przeciwległej do nasady, widać nie- wielki ubytek metalu. Przypuszczalnie powstał on wskutek starcia przy noszeniu.
Naramienniki z tarczkami spiralnymi zazwyczaj występowały w zespołach parami oraz w towarzystwie innych ozdób obręczowych (np. bransolet – Gedl 1975, 41-42; Blajer 1984, passim). Wydaje się, że w przypadku znaleziska z Zagajowa także należałoby się liczyć z taką możliwością. Niestety, nie posiadamy żadnych informacji, które potwierdzałyby nasze przy- puszczenia.
Jako najbliższe geograficznie, a jednocześnie typologicznie, analogie z terenu Polski można wska- zać dwa naramienniki ze Stawiszyc, gm. Złota, pow.
Pińczów (ryc. 2-4; Dąbrowski, Okuliczowa 1962; Bla- jer 1984, 46). W odróżnieniu od okazu z Zagajowa wspomniane zabytki zdobione są nieco innym orna- mentem, gdzie oprócz motywu niezakreskowanych (pustych) trójkątów wystąpiły także trójkąty zakre- skowane. Jedynie trzeci z naramienników pochodzą- cych ze Stawiszyc zdobiony jest ornamentem nieza- kreskowanych trójkątów.
Analizując omawiany zabytek w szerszej per- spektywie chronologicznej należy zauważyć, że nara- miennik z Zagajowa należy do dużej grupy ozdób obręczowych, które pojawiają się już u schyłku wcze- snej epoki brązu, a następnie są obecne w zespołach datowanych aż po młodszą epokę brązu. Najwcześ - niejsze znaleziska, które mogą odpowiadać młodszej fazie rozwoju kręgu unietycko-straubińskiego, tj. fazie BrA2, reprezentowane są przez formy niezdobione określane jako typ Wixhausen, oraz zbliżone do niego egzemplarze wykonane z drutu o przekroju okrągłym lub czworokątnym (Richter 1970, 45; Blajer 1984, 17). Przez większość badaczy prezentowana katego- ria zabytków łączona jest jednak dopiero z etapem szerzenia się kultury mogiłowej (horyzont Koszider – Blajer 1998, 338), na co dodatkowo wskazywałyby pochodzące ze skarbu w Stawiszycach wisiorki lejko- wate. Naramienniki o tarczkach spiralnych są uzna- wane za jedną z najbardziej typowych ozdób wystę- pujących także wśród zespołów zachodnich grup kultury mogiłowej (Richter 1970, 47). Liczne znale- ziska są wiązane z kulturami przedłużycką, trzci- niecką oraz z wczesną fazą kultury łużyckiej (Blajer 1984, passim). Najdalej w kierunku południowo- wschodnim odkryte stanowiska, skąd pochodzą zna-
leziska naramienników omawianego typu, lokalizuje się na obszarach kultur komarowskiej i wschodnio- trzcinieckiej (Dąbrowski 1972, 37, 105, 115-116; Bla- jer 1984, 19). Na koniec warto dodać, że najmłodsze odmiany naramienników z tarczkami spiralnymi można datować na fazę HaA1
3, gdzie spotykane są wśród znalezisk różnych kultur kręgu pól popielnico- wych, w tym także na jego południowo-wschodnich peryferiach (Blajer 1984, 28-49; 1999, 83-84). W przy- padku terenów Polski chodziłoby o okazy zbliżone do naramienników typów Miechowice oraz Błogocice (Blajer 1984, 28-49; 1999, 83-84).
Zarówno naramienniki ze Stawiszyc, jak i pre- zentowana w niniejszym artykule ozdoba z Zagajowa, mimo że prezentują wyroby typowe dla kultury przed- łużyckiej, zostały znalezione na obszarze związanym z osadnictwem kultury trzcinieckiej. Nie jest to zresztą zjawisko odosobnione, ponieważ występowa- nie przedmiotów brązowych pochodzących z warsz- tatów kultury przedłużyckiej poza terenem jej zwar- tego zasięgu, w tym także w materiałach kultury trzcinieckiej, jest dosyć często obserwowane (Gedl 1975, 40-41; Dąbrowski 2004, 111). Chodzi więc o formy typowe zwłaszcza dla wczesnej lub początku klasycznej fazy rozwoju kultury przedłużyckiej, tj. fazy BrB, które w środowisku kultury trzcinieckiej zazwy- czaj traktowano jako znaleziska importowane (Blajer 1984, 48). Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż oba zna- leziska dzieli odległość ok. 5-6 km (ryc. 5), można przypuszczać, że ozdoby ze Stawiszyc oraz Zagajowa zostały wykonane w jednym warsztacie metalurgicz- nym. Brak wyraźnych analogii dla znaleziska ze Sta- wiszyc (Blajer 1984, 46; 1990, 56), a tym samym także dla naramiennika z Zagajowa, pozwala przy- puszczać, że w tym przypadku być może mamy do czynienia z obecnością lokalnego warsztatu metalur- gicznego, działającego w środowisku kultury trzci- nieckiej, którego wyroby pod względem formalnym odpowiadałyby panującym w tamtym czasie trendom stylistycznym (wyrażonym m.in. przez sam typ nara- miennika), przy jednoczesnym zachowaniu miejsco- wego kolorytu, przejawiającego się m.in. większą masywnością obręczy lub też sposobem jej zdobienia.
Pogląd ten, pozostający jednak nadal na etapie przy- puszczeń, był już kilkakrotnie wyrażany przez bada- czy, w tym ostatnio zwłaszcza przez J. Dąbrowskiego (1977, 211, 214-215; 2004, 112, 118) oraz W. Blajera (1998, 339). Na koniec warto jeszcze dodać, że zachodnia część Małopolski cechuje się własną spe- cyfiką w zakresie występowania naramienników o tarczkach spiralnych. Pochodzące z omawianego obszaru okazy reprezentowane są jak dotychczas
98
3