JULIUSZ LUKASIEWICZ
Zmiany kierunków szlaków handlow ych w Królestwie Polskim w drugiej połow ie XIX wieku
1. W 1851 r. na ziem iach polskich p o w stała now a sy tu a c ja ekono
m iczna. W tym że ro k u została zniesiona gran ica celna m iędzy K ró le stw em P olskim a C esarstw em R osyjskim i tak aż g ran ic a m iędzy G alicją a obszarem celnym k ra jó w w ęgierskich. W cześniej, od 1834 r., istn ia ł N iem iecki Z w iązek Celny, k tó ry od 1842 r. objął w łaściw ie całe N iem cy.
Od początk u 1847 r. do au striack ieg o obszaru celnego zostało w łączone w olne m iasto K raków . W y d arzen ia te zm ieniały dotychczasow y u k ład rynk ów , zm ieniały tak że z ak res h a n d lu w ew n ętrzn eg o i zagranicznego n a ziem iach polskich. W m y śl w spółczesnej ekonom ii h a n d e l w e w n ę trz n y realizow ał obrót to w aro w y n a obszarze celnym danego p ań stw a, a h an d e l zagraniczny stano w ił w y m ian ę to w aró w z p a rtn e ra m i m ają cy m i sta łą sie
dzibę poza g ran icą celną p a ń stw a. T ak w ięc z p u n k tu w idzenia ekono
m icznego h a n d el w poszczególnych dzielnicach ziem polskich sta ł się częścią h a n d lu w ew n ętrzn eg o p a ń stw zaborczych. U k ształto w an e już;
w dużej m ierze ry n k i dzielnicow e sta w ały się lokalnym i, reg io n a ln y m i ry n k am i k sz ta łtu jąc y c h się ry n k ó w ogólnopaństw ow ych. K ażd y z ry n k ó w ogólnopaństw ow ych składał się w ty m czasie z w ie lu ry n k ó w reg io n a l
nych. W w a ru n k a c h istn ien ia p a ń stw w ielonarodow ych, tw o rzący ch jed e n obszar celny, n ie było m iejsca n a ry n k i n aro d o w e w po lskim znaczeniu tego słowa. W m ia rę rozw oju stosunków k a p italisty czn y ch , a w szcze
gólności rozw oju p ro d u k cji to w aro w ej, coraz silniejsza b y ła te n d e n c ja do łączenia się ry n k ó w lo k aln y ch w sc en tralizo w an y ry n e k ogólnopaństw o- w y. Coraz bardziej słabła au to n om ia ry n k ó w reg io nalnych , coraz w y raźniej stosun ki w y m ien n e na ry n k a c h lo k aln y ch k sz ta łto w ały się pod w p ły w em ry n k ó w p aństw ow ych. T aka była rzeczyw istość ekonom iczna tego okresu.
2. Tem po procesów in te g ra c y jn y c h było w dużej m ierze uzależnione od p o lity k i celnej poszczególnych p ań stw . W łaśnie od połow y X IX w iek u rozpoczął się w y ra ź n y zw rot od p o lity k i p ro tek cjo n izm u do lib eralizm u celnego. Rząd rosy jsk i rozpoczął p o lity k ę lib eralizacji od 1851 r., dalsza obniżka ta ry fy celnej n a stą p iła w 1857 r., a od 1869 r. w eszła w życie ta ry fa o c h a ra k te rz e w y b itn ie lib eraln y m . W p a ń stw ie a u stria c k im ob
niżki ta ry f celnych następ o w ały rów nież w 1851, 1857 i 1868 r. Podobny proces w ty m okresie dokonał się w p ań stw ie pru sk im , gdzie w 1865 r.
w eszła w życie bardzo lib e ra ln a ta ry fa celna.
T aka p o lity k a celna sp rz y ja ła rozw ojow i h a n d lu zagranicznego, tw o
rzyła dogodne w a ru n k i w zro stu w y m ian y han d low ej m iędzy poszczegól
nym i częściam i ziem polskich, ham o w ała proces lik w id acji ry n k ó w dziel
nicow ych. L ib e ra ln a p o lityk a celna nie p rzeszkadzała k ształto w an iu się ryn k ó w państw ow ych. P a ń stw a zaborcze nigdy nie przeszły do realizo
w an ia zasady zupełn ie w olnego h an d lu . W p ań stw ie ro sy jsk im w lata ch
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I V , 1973, z e s z . 4
824 J U L I U S Z L U K A S I E W IC Z
1851— 1856 o p łaty celne stan o w iły aż p on ad 24% w artości to w aró w im p o rtow an y ch , w lata ch 1857— 1868 blisko 18%, a w la ta c h 1869— 1876 n a w e t p raw ie 13ю/о *.
Od końca la t sied em dziesiątych w polityce ekonom icznej p a ń stw za
borczych w zm ag ają się te n d e n c je p ro té k e jonalistyczne. R ząd rosy jsk i z ro k iem 1877 zaczyna podnosić staw ki celne od tow arów im p o rto w an y ch a w la ta c h 1880— 1891 w z ra sta ją one w łaściw ie corocznie. T a ry fa celna z 1891 r. b yła ju ż w y ra ź n ie p ro te k c y jn a . O p łaty celne stan o w iły w ów czas 33% w artości to w arów im p o rto w an y ch (zresztą ju ż w lata ch 1885— 1890 stan o w iły one po n ad 28%). A u stro -W ęg ry przeszły do p o lity k i p ro te k c jo - n alizm u celnego w 1878 r., podw yższając staw k i celne tak że w 1882 i 1887 r. W N iem czech te n d e n c je p ro tek cjo n isty czn e zw yciężyły w 1880 r.;
dalsze podnoszenie ta ry f n astąp iło w 1887 i 1903 r. Taka p o lity k a stw arzała dogodne w a ru n k i dla procesu k ształto w an ia się scen tralizo w an y ch r y n ków państw ow ych, dla lik w id acji au to n om ii polskich ry n k ó w reg io n a l
nych.
3. T rzecim w ażn y m czynnikiem w p ły w ający m w d ru g iej połow ie X IX w ie k u n a obrót to w aro w y , n a k ie ru n k i w y m ian y han d low ej i na szlaki han d lo w e był rozw ój tra n s p o rtu kolejow ego. Z k ażd ym dziesięcio
leciem w ra z ze w zrostem długości lin ii kolejo w ych zw iększał się udział tra n s p o rtu kolejow ego w ogólnym tra n sp o rc ie tow arów . P rz y k ła d e m m o że być h a n d e l zag raniczny o d b y w ający się przez g ranice K ró lestw a P o l
skiego (por. tab . 1 ) 2.
Jeszcze w lata ch 1858— 1859 obro ty to w aro w e z zag ran icą dokonyw ały się głów nie przez drogi w odne, je d n a k ju ż w połow ie la t siedem dziesią
ty c h ponad 70% ty ćh obrotów (pod w zględem w artości) do ko nu je się p rz y pom ocy tra n s p o rtu kolejow ego, a w końcu b adanego okresu udział te n dochodzi do 88% . U dział tra n s p o rtu w odnego spada do niecały ch 52% .
U derza znaczna różnica w ty m w zględzie m iędzy ek sp o rtem a im p o r
tem . W im porcie ju ż w lata ch p ięćdziesiątych tra n s p o rt ko lejow y stanow i 44 % w arto ści całego im p o rtu , a w połow ie la t siedem dziesiątych udział te n p rze k ra cz a 90%. In n e śro d k i tra n s p o rtu od 1865 r. nie o d g ry w ają w im p orcie w iększej roli. O dm ien n a sy tu a c ja b yła w eksporcie. Jeszcze w połow ie la t sied em dziesiątych tra n s p o rt n iek olejo w y był w iększy niż k o lejow y . S ta n te n zm ieniał się pow oli i dopiero od początku X X w ieku udział tra n s p o rtu kolejow ego w w arto ści całego ek sp o rtu przekroczył 70% . S y tu a cję ta k ą pow odow ała głów nie różnica w gęstości sieci kolejo
w y c h poszczególnych częściach ziem polskich. W 1911 r. je d e n k ilo m e tr lin ii k o lejo w y ch w K ró lestw ie P o lskim p rzy p a d a ł n a ponad 36 km 2 po
w ierzch ni, gdy tym czasem w gub. grodzieńskiej n a niecałe 28 k m 2, w G a
licji n a 19 k m 2, w P ru sa c h W schodnich i Z achodnich na niecałe 13 k m 2, w p ro w in cji poznańskiej n a 11 k m 2, w re j. opolskiej na 9 k m 2 (w zie
m iach zaboru p ru sk ieg o p rzeciętn ie 11,5 k m 2) 3. Na ziem iach zaboru p ru s-
1 S b o r n ík s w ie d ie n ii p o is to r ii i s tó tis tik ie w n ie s z n ie j to r g o w li R o ssii t. I, P e tersburg 1902, s. X X I.
2 G o su d a r s tw ie n n a ja w n ie s z n ia ja to r g o w la R o ssii (za la ta 185'8, 1859); O b zo r w n ie s z n ie j to r g o w li R o ssii (za la ta 1874— 1913). O bejm u je obroty zagran iczne o d b y w a ją ce s ię p rzez g ran ice celn e K ró lestw a P o lsk ie g o z w y ją tk ie m k om ór celn ych w W ierz b o ło w ie, G ra jew ie i B ogu szach , k tóre p r a w ie w ca ło ści n ie o b słu g iw a ły K ró lestw a . N ie o b ejm u je tra n zy tu to w a ró w zagran icznych, a ta k ż e im,portu tow arów , k tó re z o sta ły p oddane k o n tro li celn ej poza g ra n ica m i K ró lestw a p o lsk ieg o (głów n ie w M osk w ie).
3 A. ( K r z y ż a n o w s k i , К. К u m a n i e c k i , S ta t y s t y k a P o lsk i, K ra k ó w 1915,
S. 254— 258.
K I E R U N K I S Z L A K Ó W H A N D L O W Y C H W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 825
kiego tra n s p o rt tow aró w odbyw ał się ju ż od la t sześćdziesiątych przed e w szy stk im kolejam i, podobnie w G alicji od la t siedem dziesiątych.
W szczególności zm niejszało się w K ró lestw ie P olskim znaczenie dróg w odnych. Ju ż od połow y la t siedem dziesiątych drogi w odne m iały m n ie j
sze znaczenie w h a n d lu zag ran iczny m niż lądow e, n a w e t w eksporcie to w arów . Było to w dużej m ierze w y n ik iem p o p raw y sta n u dróg w K ró -
Tabela 1
H A N D E L Z A G R A N IC Z N Y K R ÓLESTW A PO L SK IEG O W G Ś R O D K Ó W TR A N SP O R T U W LA T A C H 1858-1915 (Ś R E D N IE RO CZN E)
Eksport
W tysiącach rubli W %
wodą drogami kolejami łącznie wodą drogami kolejami
1858/59 5 805 3 373 2 388 11 566 50,2 29,2 20,6
1874/76 11 811 11 702 22 061 45 574 25,9 25,7 48,4
1877/83 13 578 14 227 13 465 66 450 20,7 21,4 57,9
1884/93 8 009 9 979 37 504 55 492 14,5 18,0 67,5
1894/1903 8 829 12 558 46 393 67 780 13,0 18,5 68,5
1904/13 11 200 19 002 94 487 124 689 9,0 15,2 75,8
Import
1858/59 3 620 • 3 161 5 353 12134 29,8 26,1 44,1
1874/76 2 208 3 417 55 055 60 680 3,7 5,6 90,7
1877/83 3 340 3 442 73 154 79 936 4,2 4,3 91,5
1884/93 3 830 1 959 64 577 70 336 5,4 2,8 91,8
1894/1903 3 716 3 235 112 825 119 776 3,1 2,7 94,2
1904/13 4114 5 586 196 901 206 601 2,0 2,7 95,3
Obroty
1857/59 9 425 6 534 7 741 23 700 39,8 27,6 32,6
1874/76 14 019 15 119 77 116 106 254 13,2 14,2 72,6
1877/83 17 098 17 669 11 619 146 386 11,7 12,1 76,2
1884/93 11 839 11 938 102 081 125 858 9,4 9,5 81,1
1894/1903 12 545 15 793 159 218 187 556 6,7 8,4 84,9
1904/13 15 314 34 588 291 388 331 290 4,6 7,4 88,0
lestw ie Polskim , p rzy rów noczesnym zan iechan iu tro sk i o drogi w odne.
S tąd też p rz y ogólnym znacznym w zroście obrotów w h a n d lu zagranicz
nym , szczytow e ob roty na drogach w odnych p rz y p a d a ją na lata 1879—
1880. N atom iast n ajw ięk sze o b ro ty d rogam i ląd o w ym i b y ły w latach 1911— 1913, chociaż i one w y k a z u ją sta łą ten d e n c ję w zględnego spad ku w sto su n k u do całości obrotów .
T ak w ięc głów nym i szlakam i h an d lo w y m i na te re n ie K ró lestw a P o l
skiego od d ru g iej połow y la t sześćdziesiątych s ta ją się linie kolejow e, tra c i swe daw n e pierw szo rzęd n e znaczenie W isła.
4. W szystkie trz y w ym ien io n e czy nniki w p ły w a ły zasadniczo n a k ie
ru n k i szlaków tra n sp o rto w y c h p rzeb ieg ający ch przez K ró lestw o P olskie i n a k ie ru n k i w y m ian y h an d lo w ej K ró lestw a. N ie je s t m oim zam iarem dokonyw ać obliczeń w ielkości i w arto ści h a n d lu zagranicznego K ró lestw a P olskiego z poszczególnym i k ra ja m i E uropy. J e s t to zadanie w łaściw ie
826
\
-JU L IU S Z L U K A S I E W IC Z
nie do w y k o n a n ia 4. E k sp o rt і im p o rt d o ko ny w any przez g ran ice K ró lestw a Polskiego m oże być n a to m ia st bardzo isto tn y m w sk aźn ikiem p rz e biegu głów nych szlaków h an d lo w y ch i ty lk o ogólną o rie n tac ją w k ie ru n k u h a n d lu zagranicznego K ró lestw a (por. tab. 2) 5.
Tabela 2
Z A S A D N IC Z E K IE R U N K I H A N D L U Z A G R A N IC Z N E G O N A T E R E N IE K R Ó LESTW A P O L SK IEG O W L A T A C H 1856— 1913 ( Ś r e d n i e r o c z n e )
Eksport
W tys. rb W %
Północ Zachód Południe łącznie Północ Zachód Południe
1858/59 6 255 2 660 3 072 11 987 52,2 22,2 25,6
1874/76 21 728 21 159 3 791 46 678 46,6 45,3 8,1
1877/83 38 226 23 428 6 713 68 367 55,9 34,3 9,8
1884/93 32 212 17 901 7 092 57 205 56,3 31,3 12,4
1894/1903 36 198 22 076 9 694 67 968 53,3 32,4 14,3
1904/08 42 897 34 192 16 521 93 610 45,8 3 65 17,7
1909/13 65 144 67 659 24171 156 975 41,5 43,1 15,4
Import
1858/59 2 298 2 482 7 776 12 556 18,3 19,8 61,9
1874/76 49 036 8 655 13 916 71 607 68,5 12,1 19,4
1877/83 65 142 15 307 ’ 16811 97 260 67,8 15,7 17,3
1884/93 47 631 20 824 13 330 81 785 58,2 25,5 16,3
1894/1903 77 808 36 063 19 941 133 813 58,2 26,9 14,9
1904/08 81 476 51 601 16 752 149 830 54,4 34,4 11,2
1909/13 125 135 143 426 24 201 292 762 42,6 49,0 8,3
Obroty
1858/59 8 553 5 142 10 848 24 543 34,9 20,9 44,2
1874/76 70 764 29 814 17 707 118 285 59,8 25,2 15,0
1877/83 103 368 28 735 23 524 165 627 62,4 23,4 14,2
1884/93 79 843 38 725 20 422 138 990 57,4 27,9 14,7
1894/1903 114 006 58 139 29 635 201 780 56,5 28,8 14,7
1094/08 124 373 85 793 33 273 243 440 51,1 35,2 13,7
1909/13 190 279 211 085 48 372 449 737 42,3 46,9 10,8
4 N ie oznacza to, iż b ad an ia h a n d lu zagran icznego K ró lestw a P o lsk ie g o n ie są p otrzebne. W ym agają one w ie lk ie g o w k ła d u pracy i n ie m o g ą b yć w y k o n a n e przez in d y w id u a ln eg o b ad acza, a czk o lw iek k ażda prób a je s t p ożyteczn a, jak teg o d ow iód ł A. J e z i e r s k i , H a n d el za g r a n ic zn y K r ó le s tw a . P o lsk ieg o , 1815— 1914, W arszaw a 1967. Por. J . Ł u k a s i e w i c z , O h a n d lu z e w n ę tr z n y m K r ó le w s tw a P o lsk ie g o , PH L IX , 1968, z. 2, s. 307— 316.
5 Źródła ta b eli 2 ja k w przyp. 2. D ane ob ejm u ją zasad n iczo w s z e lk ie obroty z a g ran iczn e w raz z tran zytem , z w y ją tk ie m kom ór celn ych w y m ien io n y ch w przyp. 2.
Ze w z g lę d u n a b ra k danych za lata 1874, 1879 i 1882 u w zg lęd n io n o ty lk o im p ort to w a ró w oclon ych n a teren ie K ró lestw a P o lsk ieg o . Do· 1882 r. w łą c z n ie w obrotach p u n k tó w celn ych p od aw an o je d y n ie w a rto ść tow arów p od d an ych k on troli celn ej, a n ie w a rto ść to w a ró w r zeczy w iście p rzew iezio n y ch przez g ra n ice K rólestw a. R óż
n ica b y ła za w arta w danych o ob rotach kom ór w ew n ętrzn y ch , tzw . sk ła d o w y ch , które m ie śc iły się m .in. w M osk w ie, R ydze, C harkow ie (później w K ijow ie), a także w W arszaw ie. C zasem n ie p od aw an o k ieru n k ó w , z którego p rzy b y w a ły to w a ry oclone w W arszaw ie, stąd też dla la t 1874, 1879 i 1882 dla im portu, a dla la t 1874— 1882 dla ek sp ortu w ie lk o ś c i przyp ad ające n a kom ory w A lek sa n d ro w ie, S osn o w cu i G ranicy in terp o lo w a n o (dla ek sp o rtu b yły to w ielk ośd i, szczeg ó ln ie dla la t 1874—1876 i 1878—
K I E R U N K I S Z L A K Ó W H A N D L O W Y C H W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 827
W lata ch pięćdziesiątych głó w ny k ie ru n e k szlaków h and low ych b y ł w y ra ź n ie południkow y: im p o rt szedł z południa, ek sp o rt n a północ. G łów n y m i im p o rto w y m i kom o ram i celnym i b y ła G ranica, Z aw ichost, ek spo rt szedł przez Nieszaw ę.
W połow ie la t siedem dziesiątych było już inaczej. Z decydow anie zm niejsza się znaczenie im p o rtu z południa. T raci całkow icie znaczenie im p o rt przez Z aw ichost, k tó ry sta je się ty lk o p u n k te m tran zy to w y m . Początkow o — do 1881 r. — z p o łu d n ia n a d a l przyw ożono w ięcej niż z za
chodu, lecz później p o łu d nio w y k ie ru n e k im p o rtu , tra c i coraz bardziej na znaczeniu. N ato m iast w la ta c h sied em dziesiątych zdecydow anie p rz e w aża im p o rt z północy. N ajw iększą ko m orą im p o rto w ą ötaje się w y ra ź n ie A leksandrów . K ie ru n e k północny w eksporcie przew aża n ato m ia st do końca X IX w ieku. C h a ra k te ry sty c z n y był bardzo znaczny w zro st w la ta c h siedem dziesiątych e k sp o rtu na zachód, p rz y stosunkow o w ielkim sp ad k u e k sp o rtu n a południe. N ato m iast od 1877 r. ek sp o rt na południe sy stem aty czn ie w zrasta. T ak w ięc przez o statn ie trzydzieści la t X IX w ie
k u zarów no ek sp o rt szedł na północ, ja k też im p o rt pochodził z północy;
n a k ie ru n e k te n p rzy p ad ało około 60% obrotów zagranicznych, p rz y czym ro la im p o rtu z północy b y ła w iększa, niż ek sp o rtu na północ. Na d rugim m iejscu u trz y m y w a ł się k ie ru n e k zachodni, któreg o ro la b y ła coraz w iększa, rów nocześnie stale w iększa b y ła ro la ek sp o rtu n a zachód niż im p o rtu z zachodu. N ajm n iejsze obroty, p rzy te n d e n c ji m alejącej, m iały m iejsce na k ie ru n k u południow ym , p rzy czym zm niejszało się ty lk o zn a
czenie im p o rtu z p ołudnia, podczas gdy ro la ek sp o rtu na południe sta le w zrasta, chociaż ciągle im p o rt b y ł n a ty m k ie ru n k u w iększy niż eksport.
W o statn ich lata ch p rzed I w o jn ą św iatow ą n a stę p u je zm iana zarów no w eksporcie, ja k zwłaszcza w im porcie: na p ierw sze m iejsce w y su w a się k ie ru n e k zachodni a zm niejsza się znaczenie obrotów na k ie ru n k u pó ł
nocnym . S tale n a jm n ie jsze są obro ty na g ran icy południow ej K ró lestw a Polskiego. D o konuje się w y raźn a zm iana s tr u k tu ry obrotów : n ad al m a
le je rola im p o rtu z południa, a w z ra sta ją c y ek sp o rt na po łu d n ie u zysk uje w y ra ź n ie w iększe znaczenie niż im p o rt z tego k ie ru n k u .
R ów nocześnie ze zm ianą k ieru n k ó w obrotów w h a n d lu zagranicznym na te re n ie K ró lestw a Polskiego oraz u zy skan iem dom in acji przez tra n s p o rt ko lejow y zm ienia się uszeregow anie głów nych p u n k tó w przesy łan ia tow arów w h a n d lu zagranicznym . W lata ch 1858/59 p u n k te m n a jw y ż szych obrotów (w raz z tra n z y ta m i) b y ła N ieszaw a (głów nie eksport), na d ru g im m iejscu zn ajd o w ała się G ranica (przede w szystk im im port). Do
m in a c ja ty c h dw óch k om ór celnych b y ła w y raźn a. N a trzecim m iejscu u p lasow ał się Zaw ichost (głów nie im port). Z nacznie m niejsze b y ły obroty dalszych kom ór: Szczypiorna (głów nie im p o rt ze Śląska) oraz M ichałow ic (han del z K rakow em ). U k ład te n p o tw ierd za jeszcze raz dobitnie k ie ru n e k po łudnie-północ w h a n d lu K ró lestw a Polskiego (por. tab. 3) 6.
79 sto su n k o w o n ie w ie lk ie ). Od 1883 r. o ficja ln e w y d a w n ic tw a podają już o b ie w ie l
k ości, tj. w a rto ść to w a ró w p od d an ych k o n tro li celn ej i w a rto ści to w a r ó w p r z e w ie zionych. N ie za u w a ży ł tego . A. J e z i e r s k i , stąd m .in . o trzym ał w ie lk i w zro st im p ortu w 1883 r.
0 W artości w tab. 3 obliczono łą czn ie z w sz e lk im i tran zytam i, ja k w y ja śn io n o w przyp. 5. Oprócz te g o d od atk ow o o sza co w a n o tr a n z y t zagran iczny p rzez N iesza w ę i Z a w ich o st w la ta ch 1897— 1908 w e d łu g danych ilo śc io w y c h za w a rty ch w O b zo r w n ie s z n ie j to r g o w li ;(za lata 1897— 1904) i S ta tis tic z e s k ij S b o r n ik M in is te r s tw a P u tie j S d o b sz c ze n ia t. XOV1, s. 21—.22, t. С У Ш , s. 167— 198, t. СX I, s. 215 (dane za lata 1905— 1908).
828 J U L I U S Z L U K A S I E W IC Z
Tabela З
OBROTY N A JW IĘ K SZY C H K O M Ó R C EL N Y C H K R Ó LESTW A P O L SK IEG O W TYS. RB W LA T A C H 1858— 1913
Komora celna 1858/59 1874/76 1877/83 1884/93 1894/19031 1904/08 1099/13
Mława 0,0 0,2 15,1 17,9 24,1 33,4 53,4
Nieszawa 7,4 12,7 16,9 11,6 12,6 14,8 14,0
Aleksnadrów — 52,7 63,6 46,6 74,2 71,7 115,0
Szczypiorno 1,4 2,0 2,4 1,4 1,7 23,9 119,6
Herby 0,1 • 0,1 0,1 0,4 4,0 9,0 18,2
Sosnowiec — 18,7 25,4 30,9 44,6 43,4 60,6
Granica 6,9 12,6 17,2 16,4 26,3 29,1 42,2
Zawichost 2,4 0,9 1,8 1,1 1,4 1,2 1,0
Ju ż od la t siedem dziesiątych je s t inaczej. N ajw iększe ob ro ty u zy sk u je zdecydow anie kom ora w A leksandrow ie, k tó ra u stę p u je kom orze w Szczy- pio rn ie dopiero tuż p rze d I w o jn ą św iatow ą. D ru g ą co do w ielkości obro
tów stała się kom ora celna w Sosnowcu, k tó ra p rze d I w o jn ą spada na trzecie m iejsce. O b roty w N ieszaw ie w lata ch siedem dziesiątych stały na trzecim m iejscu, zaś p rze d I w o jn ą na m ie jsu siódm ym , u stę p u ją c n a w e t kom orze w H erbach. Z aw ichost (głów nie tra n z y t) ju ż w lata ch siedem dziesiątych spada do d ru g o rzęd n y ch kom ór (por. tab. 4).
Tabela 4
N A JW IĘ K SZE EK SPO RTO W E K O M O R Y C EL N E W K R Ó L ESTW IE PO L SK IM W LA T A C H 1858— 1913
W min rb 1858/59 1874/76 1877/83 1884/93 1894/19031 1904/08 1099/13
Miawa 0,0 0,2 9,8 11,1 11,6 14,4
' ' 27,0
Nieszawa 5,9 11,0 14,0 8,0 9,2 12,0 8,7
Aleksandrów 5,9 7,2 9,8 13,0 13,2 22,4
Szczypiorno 0,4 0,9 ' 1,4 0,7 0,6 4,9 33,8
Sosnowiec — ' 12,0 12,2 11,8 14,6 21,3 23,9
Granica 2,1 1,1 3,5 5,0 7,2 12,9 19,0
W eksporcie w łaściw ie aż do 1882 r. w łącznie n ajw ięk szą kom orą celną b yła N ieszaw a, później Sosnowiec, a od 1910 r. Szczypiorno. Nieszaw a u trz y m u je w ażne znaczenie w eksporcie do 1907 r. w łącznie. W ażnym i p u n k ta m i w yw ozow ym i b y ły także A lek sandró w i M ław a. W eksporcie 'nie w idać jed n a k dom inacji jakiegoś m iejsca. Zw iększa się ty lk o ich liczba. Początkow o głów nym i p u n k ta m i ek sp o rtu b y ły N ieszaw a i G ra nica, w końcu la t sześćdziesiątych dochodzi do n ich Sosnow iec i A lek sandrów , do końca la t siedem d ziesiąty ch M ław a, od 1907 r. — Szczy
piorno (por. tab. 5).
W im porcie do końca la t sześćdziesiątych dom inacja przyw ozów przez.
A leksand rów była bardzo w y raźn a, dopiero od 1907 r. rośnie bardzo szyb
ko im p o rt przez Szczypiorno.
Z n ając p rzebieg linii kolejo w ych m ożna stw ierdzić, że w o statnich trz y d z ie stu lata ch X IX w iek u i n a początku X X w iek u głów nym szla
kiem tra n sp o rto w y m i h an dlo w y m p rzeb ieg ający m przez K rólestw o P o l
skie, by ł szlak G dańsk — A lek san d ró w — W arszaw a — Brześć — Mo
skw a. W arszaw a b yła w ielk im w ęzłem także in n y ch w ażny ch szlakcfcv h an dlow ych w k ie ru n k u G órnego Śląska, P e te rs b u rg a i K ijow a. W krótce
K I E R U N K I S Z L A K Ó W H A N D L O W Y C H W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 829
Tabela 5
N A JW IĘ K SZE IM PO R TO W E K O M O R Y C EL N E W K R Ó L ESTW IE PO L SK IM W LA T A C H 1858— 1913
W min rb 1858/59 1874/76 1877/83 1884/93 1894/1903 1904/08 1909/13
Mława 0,0 0,0 5,2 6,8 12,6 19,0 26,4
Nieszawa 1,6 1,6 2,9 3,6 3,4 2,8 4,9
Aleksandrów — 46,8 56,4 36,8 61,2 58,5 92,6 .
Szczypiorno 1,1 1,1 1,0 0,7 1.1 19,0 85,9
Herby 0,1 0,1 0,1 0,3 3,8 8,6 17,2
Sosnowiec — 6,7 13,2 19,2 29,9 22,1 36,8
Granica 4,8 11,5 13,7 11,4 19,1 16,2 23,2
Zawichost 2,4 0,9 1,8 1,1 1.3 1,1 0,9
przed I w o jn ą n a b ra ł bardzo w ażnego znaczenia także szlak h an d lo w y O strów W lkp. (z B erlin a, W rocław ia, czy Lipska) — K alisz (Szczypior- no) — W arszaw a i stą d do M oskw y przez Brześć.
5. W raz ze zm ianą szlaków h an d low ych n a stą p ił w ielk i ilościow y w zrost zagranicznej w y m ian y to w aro w ej w rezu ltacie ro zw o ju ekono
m icznego, rozw oju m iędzynarodow ego podziału p rac y i u lepszenia śro d ków tra n sp o rto w y c h . W la ta c h 1909— 1913 w arto ść zagranicznych obro
tó w na te re n ie K ró lestw a Polskiego była blisko cztero k ro tn ie w iększa (przy uw zg lędn ien iu ru c h u cen), p rz y czym e k sp o rt w zrósł po n ad 3,5 raza, a im p o rt cztero k ro tn ie (por. tab . 6 ) 7.
Tabela 6
D Y N A M IK A W ZR O STU OBRO TÓW H A N D L O W Y C H N A T E R E N IE K R Ó LESTW A PO L SK IEG O W LA TA CH 1858— 1913
Wskaźniki 1858/59 1874/76 1877/83 1884/93 1894/1903 1904/08 1909/13 W cenach bież.
eksport 26 100 146 123 146 200 336
import 18 100 136 114 187 209 409
obroty 21 100 140 118 171 206 380
W cenach sta
łych
eksport 38 100 171 158 188 227 366
import 18 100 169 155 206 228 299
obroty 25 100 169 156 214 228 391
Ceny
art. eksportu 67 . 100 85 77 77 88 92
art. importu 98 100 80 74 82 92 102
łącznie 83 100 83 76 80 90 97
7 In d ek s cen a rty k u łó w zo sta ł op arty n a cenach w zło cie w ed łu g w y lic z e ń S i e g l e . Z astosow an o śred n ią ary tm ety czn ą cen 45 artyk u łów , przy czym dla z m n ie j
szen ia z n iek szta łce ń p o d w o jo n o w a g ę in d ek su cen p szen icy , żyta, w e łn y , drew na i żelaza. W in d e k sie gru p ow ym cen a rty k u łó w ek sp ortow ych zn a la zły się cen y 27 a rty k u łó w roln ych i p rzem y słu sp o ży w czo -ro ln eg o , co g w a ra n tu je w ła śc iw ie p ełn ą p ra w id ło w o ść tego in d ek su . W in d e k s ie g ru p o w y m cen a rty k u łó w im portu zn a la zły się ceny ty lk o 18 to w a ró w p rzem y sło w y ch (w raz z w ełn ą ), h erb aty i ryżu. B rak cen d otyczących tk a n in i m aszyn , co z m n iejsza .praw idłow ość in d ek su . O gólny in d ek s cen je s t śred n ią ary tm ety czn ą dw óch in d ek só w grupow ych. Por. B. S i e g e l , C e n y w W a r s z a w ie w la ta ch 1816— 1914, P o zn a ń 1949.
830 J U L I U S Z L U K A S I E W IC Z
Na w zro st obrotów w p ły n ą ł nie ty lk o rozw ój h a n d lu zagranicznego K ró lestw a Polskiego, lecz tak że znaczny w z ro st tra n z y tu , szczególnie z R osji do N iem iec i A u strii oraz odw ro tnie. Początkow o ro zw ijał się także tra n z y t z p o łu d n ia n a północ i odw rotnie. Do daw nego tra n z y tu W isłą (z Z aw ichosta do N ieszaw y) doszedł tra n z y t B ugiem z k om ory w Dołhobyczu, a tak że tra n z y t z M azur przez kom orę w e w si W incenta (koło K olna) Pisą, N arw ią i W isłą do N ieszaw y. W odą sp ław iano tra tw a m i p raw ie w yłącznie drew no. W n iek tó ry ch okresach (np. w lata ch 188ÍL—
1892) pew nego znaczenia n a b ra ł tra n z y t kolejow y. Przew ożono śledzie z północy przez A lek san d ró w i M ław ę do R u m u n ii czy w schodniej G alicji (przez Radziw iłłów ), z G alicji k iero w an o zboże przez G ranicę i M ław ę do G dańska. Od 1893 r. tra n z y t ko lejow y w łaściw ie upada, dopiero w 1910 r.
zaczyna się niew ielki wagow o, lecz bardzo cen ny tra n z y t k aw io ru z P e rsji przez B ak u i A strach ań do A lek san d ro w a i dalej. W łaściw ie tra n z y t tr a cił z każd y m dziesięcioleciem n a znaczeniu (por. tab. 7 ) 8.
Tabela 7
TR A N ZY T Z A G R A N IC Z N Y PR Z E Z K R Ó LESTW O PO LSK IE W LA T A C H 1858— 1913
Lata tys. rb. Lata tys. rb
1858/59 421 1885/94 1 736
1867/76 1 064 1895/905 1 548
1877/84 2 008 1909/13 1 401
W zrastał n ato m ia st p raw dopodobnie cały czas tra n z y t do i z Rosji.
N ie ste ty nie posiadam y d an y ch o p ełn ej jego wysokości. O dnosi się to w szczególności do ek sp o rtu R osji przez K ró lestw o Polskie. P e w n e w nios
k i m ożem y uzyskać z p o ró w n an ia w artości tow arów im p o rto w an y ch przez p u n k ty celne leżące na te re n ie K ró lestw a Polskiego z w arto ścią tow arów p o d d an y ch k o n tro li celnej na ty m obszarze (por. tab . 8 ) 9.
Tabela 8
TR A N ZY T TO W A R Ó W IM PO R TO W A N Y C H D O RO SJI W LA T A C H 1875— 1894
Lata W tys. rb Lata W tys. rb
1875/77 13 878 1894/903 13 633
1878/83 24 870 1904/08 12 146
1884/93 9 789 1909/13 17 243
Pow yższa tab e la 8 ilu s tru je te n tra n z y t. N ie ob ejm u je ona n a pew no całego tra n z y tu to w aró w im p o rto w a n y ch do Rosji, w szczególności za
p ew n e nie uw zględnia im p o rtu na U k rain ę i B iałoru ś (na U k rain ie była ty lk o kom ora celna w e w n ętrzn a w C harkow ie o m ały ch obrotach). Nie je s t także p e łn a je j porów nyw alność, poniew aż coraz częściej to w a ry
8 O lbrzym i b y ł tra n zy t w 1866 r., k ied y w y n ió s ł aż 11,4 m in rb (w ojna). Źródła ta b e li ja k w przyp. 2.
8 W ta b eli 8 pod an o p r z eciętn e roczne; w la ta c h 1878— 1883 p rzeciętn a bez la t 1879 i 1882. O bliczono w ed łu g O b zo ro w w n ie s z n ie j to r g o w li.
K I E R U N K I S Z L A K Ó W H A N D L O W Y C H W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 831
im p o rto w an e poddaw ano k o n tro li celnej na sam ej granicy. W n a jw ię k szej kom orze celnej w R osji w M oskwie w lata ch 1884-—1903 poddano k o n tro li celnej to w a ry w artości 69 m in rb, zaś w latach 1909— 1913 w a r
tości 105 m i n 10. N ie odpow iada to w ielkiej dynam ice w zrostu im p o rtu i na pew no tab ela p o d aje w późniejszych lata ch d an e stosunkow o zani
żone. Bliższe o kreślenie dróg tego tra n z y tu znam y ty lk o z ła t 1875—,1881 (bez ro k u 1879). W idać z nich, że n ajw ięk szy był tra n z y t do M oskwy, szczególnie z A leksandrow a, lecz także z G ranicy i Sosnowca, zaś do P e te rs b u rg a i R ygi szedł tra n z y t w yłącznie z G ran icy (por. tab. 9).
Tabela 9
TR A N ZY T TO W A RÓW IM PO R TO W A N Y C H D O R O SJI W G K IE R U N K Ó W W TYS. RB
Przeciętne roczne D o Moskwy D o Rygi j D o Petersburga Łącznie
Z Aleksandrowa 11 382 _ 11 382
Z Sosnowca 1 862 — — 1 862
Z Granicy 4 661 93 j 2 038 6 792
Łącznie 17 905 93 ! 2 038 20 036
O prócz tego istn iał nieuw zg lęd nio n y w dotychczasow ych w yliczeniach tra n z y t „ro sy jsk ich ” to w aró w przez k ra je zagraniczne. B ył to bądź w y wóz tow arów z K ró lestw a Polskiego do Rosji, bądź przyw óz z R osji do K ró lestw a, bądź też w y m ian a to w aro w a poszczególnych rejo n ó w K ró lestw a odby w ająca się przez obce pań stw a. B yła ona początkow o znaczna ty lk o w n iek tó ry ch lata ch (1884, 1885, 1887 i 1890). T ak np. w 1884 r.
z Sosnow ca przez G alicję w yw ieziono na U k ra in ę żelaza i cynku za ponad 500 tys. rb (przez k o m ory w W ołoczyskach i R adziw iłłow ie). W 1887 r.
z U k ra in y przez W ołoczyska i G alicję przyw ieziono do G ranicy w ełnę su row ą za blisko 2 m in rb, podobny tra n s p o rt n a stą p ił w 1890 r. W 1885 r.
z A leksandrow a, N ieszaw y i Sosnow ca przew ieziono przez N iem cy i B ał
ty k to w a ry w arto ści 220 tys. rb, a do R ygi za 150 tys. rb. W lata ch 1884 i 1885 znaczne tra n s p o rty c u k ru szły z K ielecczyzny przez G alicję (komo
r a B aran) do Zagłębia D ąbrow skiego (G ranica). Od 1889 r. w y m ian a taka n a b ie ra pew nego stałego ju ż c h a ra k te ru . Z Z agłębia D ąbrow skiego p rz e wozi się w ęgiel k a m ie n n y przez M odrzejów P rzem szą i W isłą do Igołomi, Sierosław ic, O patow ca, K orczyna i R atajów , czyli do południow ej części K ielecczyzny (od 8 do 13 tys. t rocznie). Z K rzeszow a, stale już przez San spław ia się drzew o do Z aw ichosta, z D obrzynia, N ieszaw y i A leksan drow a przez N iem cy cu k ier w ę d ru je do Rygi, T allina i P e te rs b u rg a (w latach 1909— 1912 śred n io za blisko 900 tys. rb). Rów nocześnie sól z L ibaw y przez B a łty k dochodzi do N ieszaw y i A lek sandrow a (w lata ch 1909— 1912 średn io za 160 tys. rb). N ato m iast z D obrzynia, Słupcy i P y z d r m ąka ż y t
nia przez te re n y P oznańskiego tra fia do Szczypiorna i H erb (przeciętnie za 350 tys. rb). Ogólna w artość ta k ic h tra n z a k c ji w lata ch 1884— 1890 w y nosiła ponad 120 tys. rb, w 1905 r. — 1600 tys. rb (głów nie cukier), a w la tach 1909— 1912 — 2550 tys. rb (głów nie cu kier oraz n a fta od 1910 r.
przew ożona z P e te rsb u rg a do Nieszaw y).
Ożyw ił się też h an d el, a w łaściw ie ty lko e k sp o rt to w aró w z K ró lestw a Polskiego do F in lan d ii przez B a łty k (w liczony do obrotów zagranicznych),
10 P r z e c ię tn e roczne; za m ia st la t Γ884— 18ЭЗ p od an o p rzeciętn ą z la t 1883, 1884 i 1887— 1‘893.
P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y — 12
832 J U L IU S Z . L U K A S I E W IC Z
głów nie przez M ławę, ale także A lek san drów (cukier), N ieszaw ę i Do
brzyń. W lata ch 1905— 1907 ek sp o rt te n p rzeciętnie w ynosił 1830 tys., w lata ch 1908— 1910 — 5200 tys., a w lata ch 1911— 1913 — 3960 tys. rb.
6. W dotychczasow ych rozw ażaniach nie u w zględniano obrotów na k ie ru n k u w schodnim . B ra k g ran ic y celnej m iędzy C esarstw em a K ró lestw em uniem ożliw ia do k ład n e obliczenie obrotów na ty m k ie ru n k u ^ Dla la t 1851— 1870 je s t to w ogóle niem ożliw e, gdyż dla la t 1851— 1863 nie m am y żadnych liczb dotyczących ty ch obrotów , a w lata ch 1864— 1870 są tylk o dane o przew ozach lin ii kolejow ej p e te rsb u rsk o -w a rsz a w sk iej.
W 1871 r. dochodzą dane o przew ozach na linii w arszaw sk o-terespo lskiej, lecz dopiero od 1878 r., od kied y m am y p ełn e dane także z linii kolejow ej nad w iślań sk iej, m ożem y m ówić, że p o siadam y m niej w ięcej p e łn y m a te ria ł o o brotach n a k ie ru n k u w schodnim . P rz y ty m w szystk im dochodzą w ątpliw ości in te rp re ta c y jn e . D otychczasow e b ad ania d a ły jeszcze n iew ie
le: obliczenia obrotów h an d lo w y ch K ró lestw a z C esarstw em w lata ch 1874— 1876 dokonane przez J. P o z n a ń s k i e g o , dla ro k u 1910 przez H. T e n n e n b a u m a oraz śm iałe, lecz k o n tro w e rsy jn e obliczenia A. J e z i e r s k i e g o . W edług ty ch obliczeń w lata ch 1846— 1850 obroty K ró lestw a z R osją b y ły stosunkow o n iew ielk ie — w ynosiły 25% ogólnych obrotów , p rzy czym stan o w iły 16% w eksporcie K ró lestw a i niecałe 33%
w im porcie. W lata ch 1874-—1876 sy tu a c ja b yła ju ż inna — obro ty z R osją w h a n d lu K ró lestw a Polskiego stan o w iły pon ad 37% (dokładnie 37,32, w edług A. Jezierskiego 36,7%), p rzy czym w eksporcie już blisko 46%
(45,9, w edług Jeziersk ieg o 44,6%), a w im porcie n iecałe 29% (28,6, w edług Jeziersk iego 28,3%), a więc m niej niż przed zniesieniem g ran icy celnej.
D ane te oznaczałyby, że i w ty m w y p a d k u n ajw iększy im p o rt do K ró lestw a m iał m iejsce z k ie ru n k u północnego, lecz n ajw iększy ek sp o rt k ie ro w ał się n a wschód. W p o ró w n an iu z lata m i pięćdziesiątym i oś głów nych szlaków han d low y ch zm ieniła się w ięc całkow icie: z k ie ru n k u po łudnio
wego, tzn. z po łu dnia n a północ przeszła na k ie ru n e k północ-w schód. To tw ierdzen ie opiera się na całkow icie w iarogodnych danych, czego n ieste ty nie m ożna pow iedzieć o obliczeniach z la t n a stęp n y ch (por. tab.· 10) n .
Tabela 10
O BRO TY H A N D LO W E K R Ó LESTW A PO L SK IEG O W LA TA CH 1874— 1876
W tys. rb Eksport Import Obroty Saldo
Całość 84 260 84 958 169 585 —698
Zagranica 45 574 60 680 106 254 — 15 106
Rosja 38 686 24 278 63 331 + 14 408
w % 45,9 28,6 37,3 —
W okresie późniejszym na pew no rola h a n d lu ze w schodem rosła. W e
d ług A. Jeziersk ieg o w 1890 r. zarów no w eksporcie, ja k i w im porcie na k ie ru n e k w schodni p rzy p a d a w iększość obrotów , w całości obrotów na h a n d el z R osją p rzy p ad ało b y ju ż po n ad 69%, a w 1900 r. pon ad 77%,
11 D an e w '.tabeli 10 śred n ioroczn e. O broty z zagranicą w ed łu g danych o k ontroli celn ej w gran icach K ró lestw a , co dla te g o okresu w ła śc iw ie oznacza h a n d el zagra
n iczn y (por. w yżej przyp. 2). D a n e o ob rotach z R osją w e d łu g J. P o z n a ń s k i e g o , p op raw ion e przez A. J e z i e r s k i e g o . Por. J. P o z n a n s k i j , P r o iz w o d ie ln y je siły C a r s tw a P o lsk o g o , S. P eterb u rg 1879; A. J e z i e r s k i , op. cit., s. 83, a także s. 81 (dla ob liczeń o obrotach zagranicznych).
K I E R U N K I S Z L A K Ó W H A N D L O W Y C H W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 833
w ty m w eksporcie aż 87% , a w im porcie 65% . Nie budzi w ątpliw ości przew ag a w yw ozu na w schód, zwłaszcza jeżeli uw zględnim y tra n z y t to w aró w zagran iczn ych przez K ró lestw o Polskie na wschód. Co do im portu, to za la ta 1894— 1897 posiadam y szczegółowe m a te ria ły W. Ż u k o w s k i e g o u w zględniające je d n a k ty lk o a rty k u ły rolne, surow ce i pó ł
fa b ry k a ty (tzn. dotyczące rów nież całego p rzem y słu rolno-spożyw czego, tytoniow ego, m ate ria łó w budow lanych, garbarskiego, w dużej m ierze chem icznego, drzew nego, oraz całego górnictw a). D la w yw ozu z K ró lestw a je s t to m a te ria ł w y b itn ie niep ełn y , dla przyw ozu bardzo re p re z e n ta ty w n y — w łaściw ie nie uw zględnia ty lk o przyw ozu tk an in . W edług ty c h m ate ria łó w w arto ść przyw ozu w 1895 r. w ynosiła 97,2 m in rb, gdy ty m czasem A. Je zie rsk i obliczył go na 184,6 m in, tj. blisko d w u k ro tn ie w yżej.
Tej różnicy nie m ógł w y ró w n ać przyw óz gotow ych w yrobów przem y sło w ych. W ty m sam ym ro k u w artość im p o rtu z zag ranicy poddanego k on
tro li celnej w K ró lestw ie w ynosiła ponad 119 m in rb. Można w ięc s tw ie r
dzić, że w o statn im dziesięcioleciu X IX w. głów nym k ieru n k iem wyw ozu stał się już k ie ru n e k w schodni, lecz w artość tego w yw ozu stała się w iększa niż w artość im p o rtu z pozostałych k ieru n k ó w chyba dopiero w dru giej połow ie la t dziew ięćdziesiątych (por. tab. 11) 12.
Tabela 11
IM P O R T K R ÓLESTW A PO L SK IEG O W LA TA CH 1894— 1897
W tys. rb 1894 1895 1896 1897
Zagranica 119,6 119,4 117,8 109,1
Rosja 95,7 97,2 109,9 128,6
W początkach X X w iek u przew ag a w yw ozu na w schód jeszcze b a r
dziej w zm aga się. W 1910 r. w arto ść w yw ozu w ty m k ie ru n k u w ynosi m inim u m 431 m in rb (m axim um 512 m in rb); n a to m ia st w arto ść ek sp o rtu w inn y ch k ie ru n k a c h — m ax im u m 127 m in (m inim um 72 m in). T ak więc w yw óz na w schód w ynosił m in im u m 77% , a praw dopodobnie n a w e t 85%
całego w yw ozu K ró lestw a Polskiego. In n a była sy tu a c ja w przyw ozie.
W artość przyw ozu z C esarstw a w yn osiła m inim um 330 m in (m axim um 341 m in), n ato m ia st im p o rtu z zag ran icy — m ax im u m 285 m in (m inim um 207 m in). Przyw óz z C esarstw a stan o w ił więc od niecałych 54% do 62%
całego przyw ozu do K ró lestw a (por. tab. 12) ls.
12 D ane w tab eli 11 na p ew n o n ie są w p e łn i p o ró w n y w a ln e: p rzy w ó z z R osji n a p ew n o zaniżony, a 'import z zag ra n icy za w y żo n y (część to w a ró w p oddanych k o n troli celn ej w K r ó le stw ie P o lsk im sz ła n a p ew n o dalej n a w schód). T ym n iem n iej na p ew n o szacu n k i A. J e z i e r s k i e g o w a r to śc i p rzy w o zu z R osji są zaw yżon e.
T ak np. p od aje o n w a rto ść p rzew ozu w y ro b ó w ty to n io w y ch w 1895 r. n a 23,4 min. rb, gdy Ż u k o w s k i o b liczy ł go n a 10,9 m in , co do b a w e łn y A. J ezie rsk i dla 1895 r. p o daje 13,7 m in , Ż u k ow ski zaś 8,3 m in , w 1900 r. A. J ezie rsk i 17,7 m in , Ż u k ow sk i 10,8 m in. Por. A. J e z i e r s k i , op. cit., s. 150— 151; W. Ż u k o w s k i , B ila n s h a n d lo w y g u b e rn i K r ó le s tw u P o lsk ie g o cz. I—III, W arszaw a 1901— 1904 (ob liczen ia ogólne w łasn e). Par. tak że przyp. 2.
13 W obrotach m in im a ln y ch p osłużono się d an ym i H. T e n n e n b a u m a (tzw . część w y ja śn io n a ) z w ięk szo n y m i o w a r to śc i obrotu a rty k u ła m i ro ślin n y m i (zboża, strączk ow e, n asiona) i m ły n a rsk im i, k tó r y Tenneinbaum u w z g lę d n ił tylk o w b ila n sie (w artość teg o obrotu o b liczo n o n a p o d sta w ie danych ilo ścio w y ch ). O broty m a k sy m a ln e — zagran iczn e — w e d łu g k o n tro li celn ej ja k w ta b e li 2. O broty m a k sy m a ln e z C esarstw em w e d łu g T en n en b au m a, tzw . część w y ja śn io n a p lu s część n iew y ja śn io n a p lu s ob roty a rtyk u łam i ro ślin n y m i i m ły n a rsk im i. Por. Bvlcms h a n d lo w y K r ó le s tw a P o lsk ie g o , oprać, pod kier. H. T e n n e n b a u m a , W arszaw a 1916, s. 2, 12, 395;
A. J e z i e r s k i , op. cit., s. 151, 192·.
834 •rU H Ü 'S Z Ł U K IA S IE W IC Z
Tabela 12
O BROTY K R Ó LESTW A PO L SK IEG O W 1910 R.
Eksport Import Obroty
rb. zagr. Ros. razem zagr. Roś. razem zagr. Ros. razem
A. Je 105 515 620 292 . 301 593 397 816 1213
zierski :
Mini
malne 72 431 504 207 330 537 279 761 1040
Maksy
malne 127 512 639 285 341 626 412 853 1265
Przeciętnie tj. %
100 17,5
471 . 82,5
571 100
246 42,3
336 57,7
582 100
346 30,0
811 ■■ 70,0
1153 100
T ak więc w n iesp ełn a pół w iek u n a stą p iła całkow ita zm iana k ie ru n ków h a n d lu zagranicznego K ró lestw a Polskiego. W 1910 r. na obro ty z R osją p rzy p a d a około 70% całości obrotów h andlo w y ch K rólestw a. Dwie cechy c h a ra k te ry sty c z n e są p rzy ty m w idoczne. Po pierw sze z k ieru n k ó w w yw ozu z K ró lestw a w idać, że stało się ono in te g ra ln ą częścią ry n k u ogólnopaństw ow ego, uzyskało w y raźn e m iejsce w podziale p ra c y w p a ń stw ie carskim . W przyw ozie d o m inu je także k ie ru n e k w schodni, lecz jego p rzew ag a nie je s t w y raźn a, co je d n a k nie przeczy tw ierd z en iu zaw artem u w p op rzed n im zdaniu -—■ całe p ań stw o ro sy jsk ie m usiało sprow adzać go
tow e w y rob y p rzem ysłow e ·—· w y nikało to z ekonom icznej s tru k tu ry p aństw a. D ru g im in te re su ją c y m zjaw isk iem by ł proces zm n iejszania się od p ierw szy ch la t X X w ie k u u działu h a n d lu z R osją w ogólnych obrotach K ró lestw a Polskiego. W edług szacunków A. Jezierskiego w lata ch 1905—
1910 udział obrotów z R osją zm niejszył się z 77% do 67% ogólnych obro
tów handlow ych, p rzy czym szczególnie zm alała rola im p o rtu z R osją — z 66% do 51% , lecz zm niejszało się, chociaż nieznacznie, znaczenie eks
p o r tu do* Rosjii (ju ż od 1900 r.) ·— z 87;% do 83% . L iczby te nie są na pew no dokładne, lecz całkow icie poró w nyw aln e. W skazuje n a to rów nież p o rów nanie w zrostów obrotów z zag ran icą i na k ie ru n k u w schodnim . W artość obrotów z zag ran icą w lata ch 1897— 1910 w zrosła o 132%
(ek sp o rt o 85% , im p o rt o 162%), n ato m ia st obro ty p ó łfab ry k atam i, su row cam i i a rty k u ła m i ro ln y m i (w zrozum ieniu Żukow skiego) w h an d lu z R osją w zro sły tylk o o 68% (w yw ozu o 530/o, przyw ozu o 73ΰ/ο) u . Ja k się w y d aje, autonom iczność ry n k u K ró lestw a Polskiego w lata ch p o p rze
d zających I w ojn ę św iatow ą zaczęła po m ału odradzać się.
P e w n e osłabienie w schodniego k ie ru n k u h a n d lu (szczególnie w p rz y wozie) odpow iadało w zrostow i roli k ie ru n k u zachodniego. U kształtow ał się więc rów noleżnikow y k ie ru n e k głów nych szlaków h andlo w y ch na te r e n ach ziem polskich. B ył to u k ład nieró w ny , gdyż o b ro ty ze w schodem p rze w aż a ły zdecydow anie n a d k ie ru n k ie m zachodnim , je d n a k u k ie ru n k o w an ie było jasn e ·—· to w a ry tra n sp o rto w a n e b y ły przew ażn ie z zachodu n a w schód.
14 W artość ob rotów z R osją ob liczon o su m u ją c o d p o w ied n ie ru b ryk i w z e sta w ien ia ch H. T e n n e n b a ur n a i 'W. Ż u k o w s k i e g o ; N a tu ra ln ie w przypadku ek sp ortu d o R o sji p o ró w n a n ie je s t ty lk o orien tacyjn e. W obrotach za g ra n iczn y ch hamdel K ró lestw a w rozu m ien iu w y ja śn io n y m w przyp. 2.
